6
سائين ڪريم بخش صفا قلندر ۽ مست ماڻهو هو. اسان کي پنهنجي اولاد جيان پڙهايائين. صبح جو ساڍي اٺين بجي اسڪول ايندا هئاسين، ڏيڍ يا ٻين بجي موڪل ملندي هئي. ڪلاڪ سوا مانيءَ جو ملندو هو، وري ٽين بجي کان ڇهين بجي تائين سائينءَ وٽ پڙهڻ ويندا هئاسين. امتحان وارن ڏينهن ۾ ڇهين بجي موڪل ملندي هئي ۽ ستين بجي وري واپس اسڪول اچبو هو ۽ نوين بجي رات تائين پڙهندا ۽ امتحان جي تياري ڪندا هئاسين. تڏهن اڃا بجلي ڪونه آئي هئي. سائين ميٽر وارو گولو کڻي ايندو هو، جنهن جي گاسليٽ لاءِ اسين شاگرد پنج پنج پئسا ڦوڙي ڪندا هئاسين. تڏهن گاسليٽ جي بوتل هڪ روپيو هئي ۽ هڪ روپئي جو گاسليٽ روز گولي ۾ ٻري ويندو هو. جيڪڏهن ڪو ڇوڪرو ڦوڙي نه به ڏيندو هو ته به خير هو، پر کيس گُسائڻ جي موڪل هرگز نه هوندي هئي.
امتحان نه هوندا هئا، ته شام جو پنجين بجي کانپوءِ راند جو وارو هوندو هو. راند اڪثر ڪوڏي ڪوڏي يا ملهه ڪُڏندا هئاسين يا ڪڏهن ڪڏهن وري درين واري به. راند ۾ ٻه ٽيمون ٺهنديون هيون. ريفري سائين پاڻ هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن، جڏهن سائين جو موڊ راند ڪرائڻ جو نه هوندو هو ته اسين ڇوڪرا پاڻ ۾ چور پوليس راند ڪندا هئاسين. ’اردو اسڪول‘ جو هڪ دروازو بازار طرف کُلندو هو، اسين اُتان نڪري سڄي بازار ۾ ڊوڙندا هئاسين. واهه واهه! ڇا ته شاندار ڏينهن هوندا هئا.
امتحان وارن ڏينهن ۾ رات جو پڙهائي ختم ڪري، سائين اسان سڀني ڇوڪرن کي واري واري سان گهر ڇڏي ايندو هو. اسڪول بند ڪري سڀ ڇوڪرا سائين سان گڏ نڪرندا هئا. سائين اڳيان ۽ اسين سندس پٺيان. ائين هر ڇوڪري کي گهر ۾ گهيڙي پڇاڙيءَ ۾ پنهنجي پُٽ قاسم ۽ ڀائيٽي محمد خان سان گولو کڻي گهر روانو ٿيندو هو. جيڪي به وٽس پڙهندا هئا.
ڪوڏي ڪوڏي هجي يا ملهه، ٻنهي راندين ۾ قميص لاهڻي پوندي هئي، ۽ آئون اهڙو ته شرميلو هوندو هوس جو قميص نه لاهيندو هوس، جنهن ڪري راند ۾ حصو وٺي نه سگهندو هو. باقي چور پوليس ۾ سڀني کان اڳيان اڳيان هوندو هوس. سائين گهڻو ئي سمجهائيندو هو ته ”بابا راند آهي.... راند ۾ ڪپڙا ڦاٽي سگهن ٿا.... قميص لاهڻ ۾ ڪهڙي ڦڪائي.“ پر آئون صفا پڙ ڪڍي بيهي رهندو هوس ۽ ائين ڪڏهن ڪڏهن قميص سان ئي راند ۾ حصو وٺندو هوس.
’اردو اسڪول‘ جو اڱڻ تمام گهڻو وڏو هو. اسان مان ٻن ٻن ڇوڪرن جي هر روز ڊيوٽي هوندي هئي ته اهو ميدان ٻهارين، باقي ڪلاس روم ۾ ٻهاريءَ لاءِ ڌار ڇوڪرن جي ڊيوٽي هوندي هئي. جنهن ڏينهن اڱڻ ٻهارڻ جي ڊيوٽي هوندي هئي، اُن ڏينهن صبح جو سوير اچڻو پوندو هو. وڏا ٽارن جا ٻهارا کڻي سڄو ميدان انهن سان ٻهاريندا هئاسين. اصل ٻانهون شل ٿي وينديون هيون. ٻهاريءَ کان پوءِ سامهون پيڃاريءَ مان پاڻي ڀري، ان ٻهاريل ميدان تي ڇڻڪار ڪرڻي پوندي هئي.
سائين ڪريم بخش راندين ۽ پڙهائيءَ کانسواءِ تقريري مقابلا، ڪورس مان سوال جواب ۽ گهمائڻ ڦيرائڻ جا پروگرام به ٺاهيندو هو. اهڙا پروگرام اڪثر هفتي، ٻي هفتي ٿيندا هئا. جن ۾ نمبر کڻندڙ ڇوڪرن کي جاميٽري باڪس، ڪاپيون ۽ پينون وغيره انعام ۾ ملنديون هيون، جيڪي اسان ڦوڙي ڪري وٺندا هئاسين. باقي پهريون نمبر ايندڙ کي سائين پنهنجي پاران، ٻي ڏينهن رسيس ۾ چڻن جي پليٽ کارائيندو هو، جيڪا ٻن آنن جي هوندي هئي.
هڪ ڀيري پاڻ اسان کي ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جي پروگرام ”ٻارڙن جي ٻاريءَ“ ۾ به وٺي ويو. پروگرام ۾ شرڪت ڪرائڻ لاءِ اسان کي ڪيترائي هفتا ريهرسل ڪرايائين. شعر ۽ لطيفا ياد ڪرايائين ۽ ريڊيو تي هلڻ جو ڊسيپلين سيکاريائين. ان پروگرام ۾ شرڪت لاءِ، اسان سڀني ڇوڪرن ڏهه ڏهه روپيا ڦوڙي ڪئي هئي، هڪ ٻن غريب ڇوڪرن کي هو انهن پئسن مان وٺي هليو. پروگرام تي وڃڻ واري ڏينهن اسين صبح جو سوير سٺا ڪپڙا پائي، تيل ڦليل ڪري اچي بس اسٽينڊ تي پهتاسين. اسين پوڻين ڇهين بجي واري ايس. آر. ٽي. سي جي بس ۾ حيدرآباد روانا ٿياسين. اسان ڇوڪرن جو تعداد پندرهن کن هو، ان وقت ”ٻارن جي ٻاري“ پروگرام صبح جو ڏهين کان يارهين وڳي تائين آچر جي ڏينهن نشر ٿيندو هو. اسان سڀني شاگردن کي سائين ڪريم بخش ڪنهن کي شعر ته ڪنهن کي لطيفو ياد ڪرايو هو. نياز عباسيءَ کي مولود ياد ڪرايو هئائين.
اسان کي ريڊيو پاڪستان جي هڪ اسٽوڊيو ۾ ويهاريو ويو ۽ ڏهين بجي پروگرام شروع ٿيو، جيڪو پنهنجي ترتيب سان هليو. ميزبان وغيره ڪير هئا، هاڻي ياد ڪونهن، باقي ان پروگرام ۾ شرڪت اسان ڇوڪرن لاءِ وڏي خوشي ۽ فخر جو باعث هو ۽ ڳچ وقت تائين ياد ڪري پيا خوش ٿيندا هئاسين. پروگرام ۾ اسان شامل ٿيندڙ ٻن ٽن ڇوڪرين کان بيت وغيره پڙهايا ويا. نياز عباسي وڏي سُر سان مولود ”سهڻا شان تنهنجو شاهي شرف ٿيو، ڳائي ڳائي ڳائي ٿڪان، پورو حرف نه ٿيو“ ڳاتو.
پروگرام ۾ شرڪت ڪرڻ کانپوءِ سائين اسان سڀني کي ٽاور مارڪيٽ گهمائڻ وٺي ويو ۽ اتان پوءِ راڻي باغ وٺي ويو. شام جو چئين بجي واري ساڳئي ايس. آر. ٽي. سي جي بس تي چڙهي واپس دڙي پهتاسين. مارڪيٽ ٽاور گهمائڻ دوران سائين اسان کي هڪ هوٽل ۾ ماني کارائي. اسان سان گڏ ويرجي مل به هو. هوٽل ۾ اسين ڪجهه اهڙي نموني ويٺا هئاسين جو ويرجي مل بلڪل منهنجي ۽ محمود عالم سومري جي سامهون ويٺل هو. ويرجي مل ۽ محمود عالم ڪلاس جي هوشيار شاگردن مان هئا. اتي ويرجيءَ، پهرين جنهن گلاس ۾ پاڻي پيتو ته اسين سڀ اُن گلاس ۾ پاڻي پيئڻ کان لنوائڻ لڳاسين ۽ هڪٻئي کي ٺونٺ هڻندا، اُن گلاس کان بچڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳاسين. اسان جي چُڻ ڀُڻ ٻڌي سائين جو ڌيان اسان ڏانهن ويو. جڏهن کيس ماجرا جي خبر پئي ته ڪُڇيائين پُڇيائين ڪجهه به ڪونه، باقي خاموشيءَ سان اُن گلاس ۾ پاڻي ڀري پي ويو ۽ پوءِ اسان کي چيائين، ”ويرجيءَ کي به خدا پيدا ڪيو آهي. هيءُ ميگهواڙ آهي ته ڇا ٿي پيو.... آهي ته پاڻ جهڙو انسان نه!؟“ مذهبي ڪٽرپڻي خلاف منهنجي ڪنن ۾ اهو پهريون سبق هو ۽ پوءِ جڏهن ماني آئي ته سائين ويرجي مل کي پاڻ سان ساڳئي پليٽ ۾ کارائي، اهو سائين ڪريم بخش پاران عملي صورت ۾ مذهبي ڪٽرپڻي جي خلاف اسان جي تربيت جو روپ هو.
سائين ڪريم بخش جي عظمت ۽ وڏائي جي هڪ ٻي ڳالهه به مونکي هينئر ياد پئي اچي. ريڊيو پاڪستان جي پروگرام ”ٻارن جي ٻاري“ تان ٿي موٽياسين ته ٻي ڏينهن موڪل ڪئيسين ۽ ٽين ڏينهن جڏهن اسڪول وياسين ته سائين اسان کي هڪ اهڙي ڳالهه چئي، جنهن ڪري هينئر به تصور ۾ منهنجو ڪنڌ سندس اڳيان پيو جهڪي. پاڻ اسان کي چيائين، ”بابا، آئون، منهنجو پٽ قاسم ۽ ڀائيٽو محمد جيڪي اوهان سان گڏ حيدرآباد هليا هئا، اهي به اوهان جي پئسن تي هليا هئا. جو مون وٽ ايترا پئسا نه هئا. هاڻ چئو ته آئون پئسا اوهان کي ڀري ڏيان يا مونکي معاف ڪري ڇڏيو.“
اسين ڪهڙو جواب ڏيون ها؟ سائين ڪريم بخش جي ايمانداري ۽ عظمت کي لک لک سلام.
سائين ڪريم بخش پاڻ به مذهبي ماڻهو هو. روزي ۽ نماز جو پابند. پنهنجي گهر جي پاسي ۾ هڪ ننڍي مسجد جوڙائي هئائين، جنهن جو نالو ”قاسمي مسجد“ رکيائين ۽ ان جي سارسنڀال وغيره ڪندو هو. رٽائرمينٽ کانپوءِ پير غلام جيلاني نورائي شريف واري جو مريد ٿيو. اڳتي هلي سندس خاص خليفن ۾ ڳڻجڻ لڳو. پاڻ وفات به مڪلي تي ئي پير صاحب وٽ ڪيائين. مون ڪنهن جي واتان ٻُڌو ته جڏهن نوڪريءَ تان رٽائرڊ ٿيو ته رٽائرڊمينٽ جي پئسن مان پنهنجي مرشد کي سواريءَ لاءِ ڪار وٺي سوکڙي طور ڏنائين. سائين جڏهن مسجد جوڙائي رهيو هو ته اسين ڇوڪرا ’پير ڦل قبرستان وٽ واري جي دڙن‘ مان واري کڻي اچي رازن کي ڏيندا هئاسين. پاڻ مولودين سان گڏ مولود به ڪُڇندو هو. سندن مولودين جي پنهنجي ٻاري هوندي هئي. اڳتي هلي رمضان شريف ۾ پي. ٽي. وي تي مولودن واري پروگرام ۾ مولود به پڙهندو هو. سائين ڪريم بخش سٺو اداڪار هئڻ سان گڏ، تقرير جو به سٺو ڏانءُ هئس. پاڻ دڙي ۾ ٿيل ڪيترن ئي اسٽيج ڊرامن ۾ پڻ اداڪاري ڪيائين. سندس چونڊ ڪلام ۽ سوانح مون پنهنجي ڪتاب ”پسي تنهنجي تجلي“ ۾ ڏنو آهي. سندس ٻيو ڪلام زيان ٿي ويو.
سائين ڪريم بخش وٽ ڇوڪرن کي پڙهڻ سان دلچسپي پيدا ڪرڻ جا مختلف طريقا هوندا هئا، جن ۾ هڪ هيءَ به هوندو هو ته هو هر هفتي ڪنهن نه ڪنهن سبجيڪٽ مان پيپر ڪرائيندو هو ۽ جيڪو پهريون نمبر ايندو هو، تنهن کي ڪلاس مانيٽر مقرر ڪندو هو ۽ ٻي نمبر ايندڙ کي نائب مانيٽر. هڪ ٻه ڀيرا آئون به ڪلاس مانيٽر ٿيس، نه ته اڪثر وير جي مل، محمود عالم سومرو، سامجي مل ۽ الهڏنو ميمڻ واري واري سان پهريون نمبر کڻندا ۽ ڪلاس مانيٽر مقرر ٿيندا هئا. باقي ٻيو نمبر اچي نائب مانيٽر ته ڪيترائي ڀيرا ٿيس.
اسان جي ڪلاس ۾ ڪي ڇوڪرا اهڙا ته چٽ هوندا هئا، جو اڪثر پيپر خالي ڇڏي ڏيندا هئا. هڪ ڀيري سائين دڙڪو ڏنو ته ”اڄ جيڪو پيپر خالي ڇڏيندو، ان کي ويهه ڏنڊا هڻندس. اوهان کي جيڪو به ياد هجي، سو لکو.“
پيپر ختم ٿيو. اسان کي موڪل ملي. ٻي ڏينهن اسڪول پهتاسين، جيئن نتيجا معلوم ڪري سگهون. سڀ کان پهرين سائينءَ حاجن ملاح کي سڏ ڪيو. سندس پيپر سڀني پيرن جي مٿان رکيو هو. حاجن ڪلاس جي صفا چٽ چوڪرن مان هو ۽ شام جو اڪثر گُسائيندو هو. صفا غريب هو، تنهنڪري مختلف گهرن جو پاڻي ڀريندو هو. سائينءَ کيس سڏ ڪيو ته اسين سڀ حيران ٿي وياسين. اسان سوچيو ته حاجن پهريون نمبر ڪيئن آيو، هو ته صفا چٽ آهي. اسين سڀ حيرت ۽ تجسس مان ڪڏهن سائينءَ کي ته ڪڏهن وري حاجن کي ڏسڻ لڳاسين. سائينءَ پيپر کڻي حاجن کي ڏنو ۽ چيو، ”جيڪو هن ۾ لکيو اٿئي، سو پڙهي ٻُڌاءِ.“
حاجن پيپر ورتو ۽ اسان ڏانهن مُنهن ڪري پڙهڻ لڳو، ”اٺ آنا وَر پاڻيءَ جو.... اٺ آنا ور پاڻيءَ جو....“ هن سڄي ڪاپيءَ جي هر صفحي تي رڳو اهي ئي چار لفظ لکيا هئا. اسان حاجن جي واتان اهي لفظ ٻُڌي کلڻ لڳاسين. جڏهن حاجن سڀ صفحا پڙهي پورا ڪيا ته سائينءَ کانئس پڇيو، ”حاجن! آخر تو اهي لفظ ڇو لکيا آهن؟“
”سائين! اوهان چيو هو ته جيڪو به ڪاپي خالي ڇڏيندو، تنهن کي ويهه ڏنڊا هڻندس.... مون کي جيڪو ياد هو سو مون لکي ڇڏيو. ڪاپي ته خالي نه ڇڏيم.“ حاجن وراڻيو ۽ اسين سڀ ڇوڪرا، سائين ڪريم بخش سميت کلڻ لڳاسين ۽ ان کل ۾ حاجن به اسان سان شامل هو. افسوس جو حاجن هاڻ هن جهان ۾ نه رهيو آهي.
•
اهي پنجين ڪلاس جا آخري ڏينهن هئا. ٻن مهينن کان پوءِ امتحان ٿيڻ وارا هئا، سائين ڪريم بخش اسان کي امتحان جي زور شور سان تيار ي ڪرائي رهيو هو. ٻئي پاسي ملڪ ۾ عام چونڊن جي تياري به زور شور سان جاري هئي. اهي چونڊون مارچ 1977ع ۾ ٿيون. اسان جي ڳوٺ دڙي ۾ تلوار ۽ نوَن تارن سان گڏ هڪ ٻي شئي به ڏسڻ ۾ ايندي هئي. جيڪو سارين جو سنگ هو. اهو سارين جو سنگ آزاد اميدوار اسماعيل سوهي جو چونڊ نشان هو، جيڪو صوبائي اسيمبليءَ جو اميدوار هو. سندس مقابلو پيپلز پارٽي جي اميدوار ارباب وزير ميمڻ سان هو، قومي اسيمبليءَ تي، قومي اتحاد جو اميدوار مولوي نور محمد سجاول وارو ۽ پي. پي پاران محمد يوسف چانڊيو اميدوار هئا. اهو ساڳيو محمد يوسف چانڊيو، جنهن 1970ع جي چونڊن ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي سامهون چونڊ وڙهي هئي.
اسماعيل سوهو اصل ۾ ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جو اميدوار هو، جيڪو آزاد حيثيت سان چونڊ وڙهي رهيو هو. جنهن لاءِ پي. پي وارا چوندا هئا ’اسماعيل سوهو- سنڌ جو ڪوئو‘. سائين ڪريم بخش، ذوالفقار علي ڀٽي جو صفا عاشق هو. سڄو ڪلاس ذوالفقار علي ڀٽي جي تصويرن سان سينگاريل هو. هڪ وڏي شاهوڙ تصوير سندس ميز جي شيشي هيٺان رکيل هئي. پاڻ ذوالفقار علي ڀٽي جي شان ۾ ڪيترائي شعر جوڙيا هئائين. ان اليڪشن ۾ به پاڻ ڪجهه شعر لکيا هئائين:
الله هي الله ڪندا هلو، ووٽ ڀٽي کي ڏيندا هلو
جو آهي غريبن جو يار، جنهن بچايو پاڪستان
الله هي الله....
نوَ ستارا هڪڙي نوڙي، باري تن کان بچائي
پاڪ اسانجي سرزمين تان نالو تن جو مٽائي
الله هي الله....
ڪربل ۾ ڏيئي ڪوڙي فتويٰ، جن شهيد حسين ڪرايو
الله هي الله....
اهو شعر پاڻ اردو گاني ”اللہ ہی اللہ کیا کرو، دکھ نہ کسی کو دیا کرو“ جي مقطع تي ٺاهيو هئائين ۽ ان ئي سُر ۽ اسٽائيل ۾ ڳائيندو هو.
سندس هڪ ٻيو به شعر هو، جنهن جو هاڻ فقط هڪ بند ياد اٿم:
اسان جي ته دل جو ڌڙڪن ڀٽو ذوالفقار آهي
ڏيو ووٽ اُن کي جيڪو غريبن جو يار آهي.
پوءِ، اهي ۽ ٻيا ڪيترائي شعر پاڻ، سائين روحل الامين قريشي ۽ حاجي ڀٽي سان گڏ هڪ کٽارا جيپ ۾ چڙهيو اسڪول کان وٺي ناڪي تائين ۽ ناڪي کان وٺي پيڃاري جي پُل تائين سُر ۾ ڳائيندا وتندا هئا ۽ اسين شاگرد جيپ جي پويان رونشي خاطر ميڙ ڪري، ”جيئي ڀٽو.... ڪم ڪار ڇُٽو“ جا نعرا هڻندا پيا ڊوڙندا هئاسين. ان شعر ۽ انهن جي ان طريقي کي ڏسي، جواب ۾ ’سيد اڪبر‘ هڪ شعر ٺاهي مٿانئن ٺٺول ڪئي هئي.
ٻوڙ پلائون کائينداسين، توکي سڀ کُٽائينداسين
جيري خاطر ڇيلي ٻڪري، ڪاتي سان ڪهائينداسين.
پهرين پنهنجا روپ بگاڙي، اُن تي ڪيئي روغن چاڙهي
دهلاري ٿي پاڙي پاڙي، تولئه ڦيريون پائينداسين.
پنهنجو ساٿي ”منڊو“ ”ڪاڻون“، هر هڪ سهڻو جهڙو راڻو
پوءِ اُن جو داڻون داڻون، مالها سائي پائينداسين.
انڌو ٻوڙو پنهنجو ورڪر، پنهنجو هوڪو لُڙ ۽ لَڙ لَڙ
ڇنل ڇڪڙو، ٿيندي کڙ کڙ، گهانچن منجهه گپائينداسين.
ڪير چوي ٿو لائق ناهيون، آهيون آهيون بيشڪ آهيون
پنهنجا گيت ترانا ٺاهيون، گڏجي سڏجي ڳائينداسين.
ڪهڙا وعدا، ڪهڙيون ياريون، هونءَ هميشھ پنهنجون ساريون
نئين سج پنهنجون ريتون نياريون، ڀنڊي پاڻ وسائينداسين
ٺوڳي ٽولا ٺاهينداسين، توکي سڀ کٽائينداسين.
اُنهن ئي ڏينهن هڪ ڏينهن، ڪلاس ۾ ويٺو هوس، جو سائين ڪريم بخش سڏي ٻاهر وٺي ويو ۽ مونکي سنڌي اسڪول (مئن) وڃي سائين روحل الامين قريشيءَ سان ملڻ لاءِ چيائين، ”کيس چئج ته شام واري ڪم لاءِ سائين ڪريم بخش موڪليو اٿم.“ ان وقت دڙي ۾ ٽي پرائمري اسڪول هئا. مئن پرائمري اسڪول، جنهن کي سڀ سنڌي اسڪول سڏيندا هئا. ٻي پرائمري اسڪول کي ”بنگلاديش اسڪول“ سڏيندا هئا ۽ ٽيون اردو اسڪول جيڪو، ’وائي وارو اسڪول‘ به سڏبو هو. اهو اسڪول اڳ ۾ هندن جو ٽڪاڻو هو ۽ ورهاڱي کان پوءِ جڏهن سنڌي هندو لڏي ويا ته پوءِ اُتي اردو ميڊيم اسڪول قائم ڪيو ويو، پر اڳتي هلي سنڌي ميڊيم اسڪول ٿي ويو. اَسي واري ڏاڪي ۾ اهو اسڪول واپس دڙي جي هندو برادريءَ جي حوالي ڪيو ويو ۽ اُتي ٻيهر مندر قائم ڪيو ويو
آئون جڏهن سائين روحل قريشي وٽ پهتس ۽ کيس سائين ڪريم بخش جو نياپو ڏنم ته هن پنهنجي مخصوص انداز ۾ چيو، ”شام جو پارڪ ۾ نون تارن وارن جو جلسو آهي، اوهين سڀ ڇوڪرا ٻن ٻن جي ٽولين ۾ ٿورو ڇڊا ٿي ويهجو، اوهان کي جهنڊا ڏيان ٿو.... پوءِ جڏهن اسلم ”نعري ڀٽو“ جو نعرو هڻي ته اوهين سڀ زور سان ”جيئي ڀٽو“ جا نعرا هڻجو.... سڀ ڇوڪرا پاڻ سان گڏ ٻه ٻه پٿر به ساڻ کڻجو.“ گهڙي کن ترسي چيائين، ”پر جيڪي سومرا ڇوڪرا آهن، ڪريم بخش کي چئج ته انهن سڀني کي موڪل ڏيئي ڇڏي.... هو سڀ جيئي سنڌ ۾ آهن.“
آئون سائين روحل کان هدايتون وٺي ۽ جهنڊا کڻي، سڄي ڳالهه اچي سائين ڪريم بخش کي ٻُڌايم. اهو پهريون ڀيرو هو، جو مون ”جيئي سنڌ“ جو لفظ ٻُڌو.... باقي اسماعيل سوهي جي حوالي سان ٻُڌبو هو ته هو هاري پارٽيءَ جو اميدوار اهي. ان وقت ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ وارن کي عام طور تي هاري پارٽي به سڏيندا هئا.
بهرحال، سائين ڪريم بخش، ڪلاس ۾ جيڪي سومرا ڇوڪرا هئا، تن کي موڪل ڏيئي ڇڏي ۽ اسان ٻين ڇوڪرن کي اڌ ڪلاڪ کن ويهاري وڌيڪ هدايتون ڏيئي موڪل ڏنائين ته جيئن اسين ٻنپهرن جي ماني کائي جلد پارڪ پهچون. آئون گهر وڃي تڙ تڪڙ ۾ ماني کائي، پوئين دروازي کان نڪري سڌو پارڪ ۾ جلسي گاهه ۾ پهتس، جتي اڳ ۾ ئي اسلم فاضلاڻي ۽ ٻيا ڪيترائي ڇوڪرا ويٺا هئا. اسٽيج تي وڏو سائو جهنڊو لڳل هو، جنهن ۾ نَو ستارا هئا. اهي نوَ ستارا، ’پاڪستان قومي اتحاد‘ ۾ شامل نون پارٽين جي علامت هئا. جلسي شروع ٿيڻ ۾ اڃا ڪافي دير هئي. اسٽيج تان ”نعري تڪبير- الله اڪبر“ جا نعرا لڳي رهيا هئا. اسان کي سائين روحل الامين قريشيءَ هدايتون ڏنيون هيون ته جڏهن اسٽيج تان نعرو لڳي ”ڪير جيئي“ ته اوهين زور سان جواب ڏجو ”ڀٽو جيئي“، پر جڏهن ”نعره تڪبير“ نعرو لڳي ته اوهان دل ۾ ”الله اڪبر“ چئجو.
ڳچ دير کانپوءِ جلوس پهتو. جيڪو بسين، ٽرڪن، موٽر سائيڪلن وغيره تي مشتمل هو. سڄو پارڪ ماڻهن سان ڀرجي ويو. آسپاس ڇتين تي به ماڻهو بيٺا هئا. جلسي کي سنڀاليندڙ رضاڪارن جي هٿن ۾ وڏيون وڏيون لٺيون هيون، جيڪي ڏسي اسان جا ڪافي شاگرد اُٿي ڀڳا. باقي اسان مان ڪن ’جيئي ڀٽو‘ جا نعرا هنيا، پر اهي دٻجي ٿي ويا، اهو ڏسي اسين به هڪ هڪ ٿي جلسي گاهه مان نڪري آياسين. ٻاهر پيپلز پارٽيءَ جي ڪارڪنن جو هڪ وڏو ميڙ پيڃاري جي پُل وٽ دهلن شرناين سان انهيءَ ئي کٽارا جيپ سان گڏ نعرن ۽ گارين جي دَم لايو بيٺو هو. کين پوليس جي مدد به حاصل هئي. اهي جيالا جمهوريت جي نالي ۾ نَون تارن جو جلسو ته ڦٽائي نه سگهيا، باقي جڏهن جلسو ختم ٿيو ۽ جلوس جي صورت ۾ روانو ٿيو ته انهن جيالن جلوس تي اهڙي ته پٿر بازي ڪئي ۽ کين ايتريون ته گاريون ڏنيون، جو شايد سندن گارين ڏيڻ جي سڄي عمر جي ڪوٽا اُن ڏينهن ختم ٿي ويئي هوندي. جيالن جي ان پٿر بازيءَ سبب ڪافي قومي اتحادي زخمي ٿيا. مونکي اڄ به اهو ڏارهي وارو پوڙهو ياد آهي، جيڪو ٽرڪ ۾ بيٺو هو ۽ منهنجي سئوٽ عبدالڪريم جو اُڇليل چهنبر پٿر سندس نرڙ تي وڃي لڳو هو ۽ هو ٻيئي هٿ نرڙ تي رکي ويهي رهيو هو. اهو ڏسي اسين ٻيئي ڊڄي اُٿي گهٽين ۾ ڀڳاسين. ان مهل ٻيا ماڻهو به ڀڄڻ لڳا، ڇاڪاڻ ته جهڳڙي وڌي وڃڻ سبب ماڻهن کي منتشر ڪرڻ جي لاءِ پوليس هوائي فائر ڪيا هئا.
سال گذري ويا آهن.... پر اڄ به ان پوڙهي کي پٿر لڳڻ جو نظارو نٿو وسريم. جيتوڻيڪ اهو پٿر منهنجو نه هو، پر سوچيان ٿو ته منهنجا اُڇلايل پٿر به ڪنهن کي ته لڳا هوندا، جيڪي مون ڊزنن جي حساب سان جلوس تي وسايا هئا. هڪ ڏوهه جو احساس ٿئي ٿو، جيڪو ناسمجهي ۽ رونشي ۾ سرزد ٿيو.
•
5 جولاءِ 1977ع تي جنرل ضياءُ الحق، ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو. مارشلا سبب سياسي سرگرميون ختم ٿي ويون. آئون به پنجين جو امتحان ڏيئي ڇهين ڪلاس ۾ داخل ٿيو هوس. هاءِ اسڪول جو ماحول پرائمري اسڪول کان گهڻو مختلف هو. ڇهين ڪلاس ۾ اسان جو ڪلاس ٽيچر سائين احمد خان منڇري هو. پنهنجي وقت جو بهترين استاد، پر ڏاڍو سخت، سبق ڪچو ٿيو ته ميز تي رکيل رول اسان جي هٿن تي ائين وسندو هو، جيئن مارشل لڳڻ کانپوءِ ساڳين پوليس وارن ۽ فوجين جا عوام تي ڏنڊا وسندا هئا. ڪلهه اهي جيالا ساڳئي پوليس ۽ فوج جي نگرانيءَ ۾ مخالفن جا جلسا ڦٽائڻ، کين گاريون ڏيڻ جي ڪم ۾ اڳڀرا هوندا هئا ۽ اڄ اهي ئي پوليس وارا ۽ فوجي کين انهن ئي ڏنڊن سان ڪُٽيندا هئا.
5 جنوري 1978ع تي پيپلز پارٽيءَ جي سڏ تي سڄي ملڪ ۾ ذوالفقار علي ڀٽو جو جنم ڏينهن ’يوم جمهوريت‘ جي نالي ۾ ملهايو ويو. دڙي ۾ به پي. پي. پي جي ڪارڪنن هڪ وڏو جلوس ڪڍيو ۽ هاءِ اسڪول ۾ ڪلاسن جو بائيڪاٽ ڪرائڻ آيو. جلوس اسڪول ۾ گهڙيو ته اسان اُستادن جي اشاري تي کڻي ڪلاس رومن جا دروازا بند ڪيا. جلوس اسڪول جي گرائونڊ تي پهچي سخت نعريبازي ڪرڻ لڳو. اهڙن جلوسن ۾ اسين سدائين رونشي خاطر شامل هوندا هئاسين، سو دل اُڇلون ڏيڻ لڳي ٻاهر نڪرڻ جي لاءِ. ٿوري دير کان پوءِ اسان جو ڪلاس ٽيچر سائين احمد خان منڇري، جلوس جي اڳواڻ سان گڏ ڪلاس ۾ گهڙيو، جلوس جو اڳواڻ اسان کي مارشلا بابت ٻُڌائڻ ۽ ان جي خلاف مزاحمت ڪرڻ لاءِ جلوس ۾ شامل ٿيڻ جي لاءِ چوڻ لڳو. سندس پويان سائين احمد خان منڇري ڪنڌ سان نه نه ڪندو ۽ اسان تي اکيون ڪڍندو رهيو ته جلوس ۾ متان شامل ٿيو. جلوس جي اڳواڻ جي تقرير ٻُڌي عبدالڪريم ٽپ ڏيئي ڪتاب کڻي ٻاهر نڪتو، سندس پويان ٻيا ڇوڪرا به نڪتا، پر آئون چاهيندي به سائين احمد خان جي مارَ جي ڊپ کان ٻاهر نه نڪتس. پنج ٻيا ڇوڪرا به هئا، جيڪي ڪلاس ۾ ويٺا رهيا.... ڇوڪرا ٻاهر نڪتا ته آئون دريءَ مان ٻاهر ڏسڻ لڳس. منهنجون نظرون سائين روحل الامين قريشي، حاجي ڀٽي ۽ سائين ڪريم بخش کي ڳولهڻ لڳيون، جيڪي اهڙن موقعن تي اڳيان اڳيان هوندا هئا.... پر اُن ڏينهن نظر نه آيا.
جلوس ويو ته سائين احمد خان اسان ويٺلن جا نالا نوٽ ڪيا ۽ چيو، ’بابا اوهان جو سياست ۾ ڇا.... هي ڇوڪرا جيڪي جلوس ۾ ويا آهن، انهن تي پوليس فائرنگ ڪري ۽ انهن مان ڪو مري پوي يا فوج کين ٻڌي وڃي ته.... اوهين پڙهو.... اوهان جو ڪم پڙهڻ آهي....“ سائين ڪافي دير تائين ان قسم جون ڳالهيون ۽ نصيحتون ڪندو رهيو ۽ پوءِ ڪلاڪ کن ترسي اسان کي به موڪل ڏيئي ڇڏيائين. موڪل ملندي ئي سڌو گهر وڃي ٺڪ ڪيم. تيسين عبدالڪريم به اچي ويو ۽ اسين وڃي ’شيرواهه‘ کان نڪتاسين، جتي سرن جو بٺو هو. عبدالڪريم ۽ آئون اُتي چيڪي مٽيءَ جا رانديڪا ٺاهي رکندا هئاسين ۽ گهڻو ڪري روزانو شام جو اُتي ويندا هئاسين. اُن ڏينهن اُتان موٽندي، ٻنين مان لنگهندي اسان اٺ آنن وارو سڪو، جنهن کي آڌيو به چئبو هو، لڌوسين، بلڪل ان مهل منهنجو هڪ پاڙيسري ڇوڪرو بابو ماڇي، جنهن جو نالو ’يوسف‘ هوندو هو، اُتي ئي اسان سان اچي گڏيو ۽ اسين ان اَٺ آنن تان پاڻ ۾ وڙهي پياسين. بابوءَ جو چوڻ هو ته اٺ آنا پهرين هُن ڏٺا ۽ منهنجو ضد هو ته اهي پهرين مون ڊوڙي وڃي کنيا. ائين ”تون تون“ ڪندي ٻني مان وڏو کڙو کڻي جو هنيومانس ته هيڪڙي ريهه هيس ۽ آئون ۽ عبدالڪريم کيس اُتي روئندي ڇڏي ڀڄي وياسين.
ٻئي ڏينهن، ڪلاس ۾ سائين احمد خان منڇريءَ ڪالهوڪي جلوس ۾ شريڪ ٿيندڙ ڇوڪرن جي پنهنجي رول سان سٺي مرمت ڪئي ۽ کين اڌ اڌ ڪلاڪ ڪڪڙ ڪري بيهاريو. ان ”يوم جمهوريت“ جي ڏينهن جلوس ڪڍڻ جي ڏوهه ۾ دڙي مان اٽڪل 23 ڄڻن کي گرفتار ڪيو ويو، جن کي ملٽري ڪورٽ هڪ هڪ سال ٽيپ جي سزا ڏني، جيڪي هو جمهوريت جي بحاليءَ واسطي ڪاٽي آيا. انهن جيالن ۾: محمد سومار ڪاسائي، مينهن وسايو مجيري، محمد خان ڪڇي، منٺار دايو، انور ميمڻ، ابراهيم ڪوٽائي، الهڏنو بلاولي، لالا شاهه، نواز شاهه، احمد سومرو ڪاسائي، عبدالڪريم قريشي، الهه بخش سولنگي، نورو سومرو ڌوٻي، صديق ڪنڀار، ناٿو شيدي ۽ سڪندر عباسي شامل هئا. انهن کي گرفتار ڪري مڪلي ته کڻي ويا، جتي مٿن سخت تشدد ڪيو ويو ۽ کين ڇهه ڪلاڪ ڪڪڙ ڪري بيهارڻ کانپوءِ رات جو ٻارهين بجي سرسري سماعت کانپوءِ سال سال ٽيپ جي سزا ڏيئي سينٽرل جيل حيدرآباد موڪليو ويو.
انهن همراهن مان مينهن وسايو مجيري ماستر هو، ان ڏوهه ۾ سندس اها ماستري به ويئي هلي، جيڪا پوءِ 1988ع ۾ جڏهن بينظير ڀٽو وزيراعظم ٿي ته بحال ٿي ۽ ان بحاليءَ ۾ به پي. پي. پي جي مقامي يا مٿين قيادت جو ڪوبه هٿ نه هو. مينهن وسايو، قاسم پٿر جو ويجهو مائٽ هو ۽ قاسم پٿر ئي کيس ڪوششون ڪري اها بحال ڪرائي ڏني. باقي مينهن وسائي کي پي. پي ٺلهن ٺڪرن ۽ ڏهن سالن جي ڌڪن، بيروزگاري ۽ خواريءَ کان سواءِ ڪجهه به نه ڏنو.
•