12
منهنجي سڄي زندگي اتفاقن سان ڀري پيئي آهي. پڙهيس به ائين، ڪڙهيو ته نه اڃا ڪونه آهيان.... ڪتابن سان دوستي به اتفاق سان ٿي. ائين صحافت ۾ به اتفاق سان ئي آيس.
اسڪول وارن ڏينهن ۾، ڪجهه دوست عبدالخالق ميمڻ، موٽومل، نياز عباسي، سجاد ميمڻ نذير ميمڻ ۽ ٻيا ’گل ڦل‘ رسالو وڏي شوق سان پڙهندا هئاسين. ۽ نالو ڇپائڻ جي شوق ۾ رسالي ڏانهن خط به لکندا هئاسين ته انهن جي سلسلن ۾ به حصو وٺندا هئاسين. ساڳئي طرح ”هلال پاڪستان“ جي ٻارن جي صفحي ”گلن جهڙا ٻارڙا“ ۾ به لکڻ شروع ڪيوسين. ان وقت ”گلن جهڙا ٻارڙا“ جو انچارج حسام سومرو هوندو هو. جيڪو منهنجيون ۽ موٽومل جون ڪچيون ڦڪيون لکڻيون ڇپيندو هو ۽ اُن همت افزائي اسان ٻنهي ۾ لکڻ جو شوق وڌايو. نذير ميمڻ به لکندو هو، هو خاص ڪري ’مهراڻ‘ اخبار جي ٻارن جي صفحي ۾ گهڻو لکندو هو. اڳتي هلي نذير ته ادب کان ئي ڪٽجي ويو ۽ فقط نوڪري ڪرڻ لڳو. باقي موٽومل، مئٽرڪ پاس ڪري ٻنون شهر شفٽ ٿي ويو جتي هن ريزڪي دوڪان لڳايو ۽ اتي ’حسام سومري‘ جي صحبت ۾ اچي صحافت جوائن ڪيائين. کيس، حسام سومري هلال پاڪستان ’ٻنون‘ جو نمائندو مقرر ڪرايو، حسام سومرو اصل ٻني جو رهاڪو هو، پر حيدرآباد ۾ رهندو هو ۽ اُتي ئي وفات ڪيائين.
حسام سومري، پوءِ مونکي به ”هلال پاڪستان“ دڙي جو نمائندو مقرر ڪرايو. ان وقت خبرن موڪلڻ جا جديد ذريعا نه هوندا هئا. خبر پوسٽ رستي موڪلبي هئي ۽ پوءِ جڏهن پهچي. اهم يا خاص خبر لاءِ فون ڪبي هئي، فون ٺٽي وڃي، ڪٻي هئي جتان فون ڊائريڪٽ هوندي هئي، باقي دڙي، بٺوري يا سجاول مان ڪال بوڪ ڪرائبي هئي ته سڄو ڏينهن انتظار ۾ مٿو ويو. جڏهن ’ڪال‘ ملي، يا نه به ملي. مون پنهنجي اندر ۾ جهاتي پائي ڏٺو آهي ته ان قسم جي صحافت ۾ آئون سدائين مس فٽ رهيس، منهنجي لڄاري طبيعت هئي يا احساس ڪمتري.... جو ڪنهن کان خبر وٺي نه سگهندو هئس. انهن ڏينهن ڪنهن اخبار جو نمائندو وڏي ڳالهه هئي، آفيسر ۽ ٻيا عملدار انهن کان لهرائيندا هئا ۽ خبرن تي ائڪشن به ترت کڄندو هو ۽ آفيسر نمائندن کي خبرون هلائڻ کان روڪڻ لاءِ پئسا ڏوڪڙ به ڏيندا هئا. مونکي به حسام سومرو چوندو هو ته ”تون هڪ وڏي اخبار جو نمائندو آهين.... ٺلهو ڪٿان چڪر به هڻي اچين ته تنهنجا کيسا ڀرجي ويندا.“ پر سچ پچ ته مون ڪڏهن به ڪٿان چڪر نه هنيو. ذهن ۾ گهڻائي پَهه پچائيندو هئس، پر اهي پهه پچي پچي سڙي ويندا هئا.
1984ع ۾ مون انٽر پاس ڪئي. چاچا عبدالغفور الستي جي صحبت ۽ دوستي منهنجي لاءِ ڇانوري واري حيثيت رکندي هئي. الستي نه هجي ها ته ’يوسف سنڌيءَ‘ جو نالو به نه هجي ها، ان وقت هو اڃا الستي نه ٿيو هو، اڃا ع. غ. سنڌي هو. مون پنهنجي پويان، جيڪو ’سنڌيءَ‘ جو پُڇ لڳايو آهي، ان جو سبب به ع. غ. سنڌيءَ کان متاثر ٿي ئي لڳائڻ هو. اسين اڪثر پاڻ ۾ ويٺا پور پچائيندا هئاسين.... ڪتاب ۽ ڪتابن جون ڳالهيون اسان جو موضوع هوندو هو. ائين ويٺي ويٺي هڪ ڀيري خيال ڪيوسين ته هڪ پريس لڳائڻ گهرجي. هڪ ته اُن سان منهنجي روزگار جو مسئلو به حل ٿي ويندو ۽ ٻيو ته اسان ٻنهي جي وچ ۾ سنڌي ڪتابن ڇپائڻ جو خيال گهر ڪري ويٺل هو، پاڻ اڳ ۾ ’ملير ڊائجسٽ‘ حيدرآباد مان ڪڍندو هو، جنهن تي پوءِ ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت، سنڌي ڪتابن ۽ رسالن سان گڏ پابندي هڻي ڇڏي. اُن وقت سنڌ جو وڏو وزير ممتاز علي ڀٽو هو. عبدالغفور الستي، ملير ڊائجسٽ ۾ 1973ع جي آئين جي خلاف لکڻ تي جيل ياترا به ڪري آيو هو. عبدالغفور ميمڻ (الستي) کي 2 آگسٽ 1973ع تي ڊي. پي. آر تحت گرفتار ڪيو ويو هو. کيس 56 ڏينهن سينٽرل جيل حيدرآباد ۾ قيد رکيو ويو. هن پنهنجي ايڊيٽوريل ۾ لکيو هو ته، ”هي نئون پاڪستان ساڳيو پراڻو ون يونٽ آهي، پاڻ ان کان به وڌيڪ سخت ۽ خطرناڪ آهي، جنهن ۾ ننڍيون قومون استحصال ۾ مري وينديون.... تنهنڪري نئين آئين لاڳو ڪرڻ بدران بچيل پاڪستان ۾ ريفرينڊم ڪرايو ته ننڍيون قومون پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ چاهين ٿيون يا نه!“ ان وقت جڏهن وڏا وڏا سياستدان ۽ قومپرست اڳواڻ 1973ع جي آئين کي متفق آئين بنائڻ جي ڪوشش ۾ هئا. تڏهن ’ملير ڊائجسٽ‘ ۾ عبدالغفور الستيءَ جو لکيل اهو ايڊيٽوريل مستقل جي پاڪستان ۾ ننڍين قومن خاص ڪري سنڌين سان ٿيندڙ زيادتين جي اڳڪٿي هئي. ان وقت اڃا سائين جي. ايم سيد به ’سنڌو ديش‘ جو نعرو نه هنيو هو. پر الستي اڻ سڌيءَ طرح جيڪا ڳالهه ڪئي هئي، اها سمجهڻ ۾ ڪا عربي فارسي ڪونهي. ملير ڊائجسٽ جا صفحا کولي سڀ ڪجهه پڙهي سگهجي ٿو.
مونکي حيرت ٿي جڏهن ڪجهه وقت اڳ مون محترم عبدالواحد آريسر جو ڪتاب ”روح جا ريلا‘ پڙهيم، جنهن ۾ هن لکيو آهي ته، ”عبدالغفور ميمڻ پئسا ڪمائڻ لاءِ شوقيا طور رسالو ڪڍيو هو.“ ملير ڊائجسٽ جا صفحا کولي ڏسجي ٿو ته ان ۾ عبدالواحد آريسر ’زندگي سنوايو‘ جي نالي سان قرآن ۽ حديثن مان چونڊ ٽڪرن جي تشريح ڪندي نظر ٿو اچي. (ملير ڊائجسٽ، 3 / جون 1972ع) ۽ اڃا هو ڪنهن مسجد ۾ پيش امام هو. عبدالواحد آريسر جي تاريخ نويسي ۽ جديد سنڌ جي قومپرستيءَ جي اُڀار جي اکين ڏٺي شاهدي، سندس عبدالغفور ميمڻ جي باري ۾ مٿيان جملا پڙهي چڱي طرح سمجهي سگهجي ٿي. ان وقت عبدالغفور الستي، اڃا الستي نه ٿيو هو، هو ع. غ. سنڌيءَ جي نالي سان شاعري ۽ عبدالغفور ميمڻ جي نالي سان ملير ڊائجسٽ جو ايڊيٽر هو. خير، آريسر ڀلي ڇا به لکي (خبر ناهي ته هن ٻين جي باري ۾ ڪيتريون پنهنجي مرضيءَ جون ٺوڪيون آهن)، پر ملير ڊائجسٽ ۽ عبدالغفور الستي جو سنڌ جي جديد قومپرستيءَ جي اُڀار ۾ ڳڻڻ لائق ڪردار آهي. منهنجي خواهش آهي ته آئون پنهنجي هن محسن، مهربان، شفيق دوست ۽ روحاني پيءُ جي ادبي ۽ سماجي خذمتن تي هڪ ڌار ڪتاب لکان.
اسان پريس لڳائڻ جي لاءِ ’ميرپور بٺوري‘ جي چونڊ ڪئي ۽ اهو به طئي ڪيوسين ته ان ۾ سڄي سيڙپ عبدالغفور الستيءَ جي هوندي ۽ اها هلائيندس آئون. پر پريس کولڻ کان اڳ مونکي ڪمپوزنگ سکڻ گهرجي، جيئن مونکي فوري طور تي ڪنهن جو محتاج ٿيڻو نه پوي. منهنجي سکڻ سان اهو به فائدو ٿيندو ته پوءِ ڇوڪرن ٻاڪرن کي به سکيا ڏيئي سگهجي. البت مشين مين عارضي طور رکبو.
چاچا الستي جڏهن به دڙي ايندو هو يا آئون ڪراچي ويندو هئس ته اسين پنهنجي رٿَ تي سوچ ويچار پيا ڪندا هئاسين. هڪ ڏينهن چاچا مونکي ڪراچيءَ اچڻ جو نياپو موڪليو ۽ آئون فوري طور تي ڪراچي پهتس. انهن ڏينهن ڪراچيءَ مان هفتيوار ”برسات“ رسالو پوري آب ۽ تاب سان جهازي سائيز ۾ نڪرندو هو. يوسف شاهين ان جو مالڪ ۽ چيف ايڊيٽر ۽ دستگير ڀٽي ان جو ايڊيٽر هو. آئون به ڪڏهن ڪڏهن ان ۾ پيو مواد موڪليندو هئس. ڪراچي پهچڻ سان الستي صاحب مونکي چيو ته ’هن فيصلو ڪيو آهي ته تون ڪراچي ۾ رهي ’ڪمپوزنگ‘ سک. هڪ ته هتي پنهنجو گهر به آهي، جنهن ڪري رهائش ۽ ماني ٽڪي جي سهولت رهندي. ٻيو ته پنهنجي وچ ۾ مستقل جي پروگرام بابت صلاح سولي پئي ٿيندي.‘ هن مونکي اهو به ٻڌايو ته، ”يوسف شاهين ۽ دستگير ڀٽي سندس دوست آهن. يوسف شاهين جي پريس به آهي، جنهن مان برسات به ڪمپوز ٿيندي آهي، اُتي تنهنجو ڪمپوزنگ سکڻ بهتر رهندو.“
انهن ڏينهن چاچا الستي پنهنجي انگريزي ۾ ترجمو ڪيل شاهه جي رسالي ‘Celestials Sunrise from Sindh’ (سنڌ مان روحاني پرهه ڦٽي) جي فائينل ڪاپي ٺاهي رهيو هو. اهو رسالو پوءِ 16 آڪٽوبر 1986ع تي ڇپجي پڌرو ٿيو. الستي صاحب ان جي جنهن نموني مهورت ڪرائڻ چاهي، اهو به هڪ دلچسپ داستان آهي، جيڪو ٻي ڀيري لکبو.
ٻي ڏينهن هن ’برسات‘ جي آفيس فون ڪري دستگير ڀٽيءَ سان ڳالهايو. ۽ کيس چيو ته ”آئون ۽ يوسف سنڌي تو ڏانهن اچي رهيا آهيون.“ منهنجي لاءِ اهو بي حد خوشيءَ جو لمحو هو. هڪ ته يوسف شاهين ۽ دستگير ڀٽيءَ سان ملڻ جو اشتياق ۽ ٻيو ’برسات‘ جهڙي معياري رسالي جي آفيس ۾ وڃڻ ۽ اها ڏسڻ جو موقعو ملي رهيو هو.
ان وقت ’برسات‘ جي آفيس طارق روڊ تي پراڻن فليٽن مان هڪ ۾ هوندي هئي ۽ ٻه ڏاڪڻيون مٿي چڙهڻو پوندو هو. فليٽ اونداهو هوندو هو، پر برسات رسالي ان کي سدائين سهائو رکيو. بجلي هلي ويندي هئي ته ميڻ بتي يا ماچيس ٻاري ڪم ڪرڻو پوندو هو.
آئون ۽ چاچا الستي اُتي پهتاسين. اسان جو اُتي ڊگهي پر بُت ۾ ڀريل همراهه آڌرڀاءُ ڪيو. کيس سلوار قميص پاتل هئي ۽ اکين تي ڪارو چشمو چڙهيل هئس. اهو دستگير ڀٽي هو. هو اسان سان نهايت گرم جوشيءَ سان مليو ۽ حال احوال وٺڻ لڳو. ان وچ ۾ آئون آفيس جو جائزو وٺڻ لڳس. چوڌاري رکيل رينڪن ۾ ڪتاب ئي ڪتاب هئا. واقعي اهو هڪ شاندار هنڌ هو ۽ ڪنهن رسالي جي شايان شان. الستي صاحب، منهنجي ساڻس واقفيت ڪرائي. جواب ۾ مُرڪندي دستگير ڀٽيءَ چيو، ”يوسف سنڌي سان پرپٺ واقفيت اٿم.... سندس مواد ۽ خط اڪثر ايندا رهندا آهن.“
پوءِ الستيءَ کيس اسان جي اچڻ جي مقصد کان واقف ڪيو. هن هڪدم ’ها‘ ڪئي ۽ چيو، ”جڏهن وڻئي تڏهن هليو اچ.... تنهنجي اچڻ سان مونکي به ڪافي سهولت ٿي پوندي.“
دستگير ڀٽيءَ کان موڪلائي گهر آياسين. جتان شام جو ڳوٺ آيس. ٻن ڏينهن کان پوءِ ڪپڙا لٽا ۽ ٻيو ضروري سامان کڻي ڪراچيءَ هليو آيس ۽ ٻي ڏينهن کان ’برسات‘ جي آفيس وڃڻ شروع ڪيم. ان ڏينهن شام تائين آئون ’برسات‘ جي ايندڙ پرچي جا پروف ڏسندو، لفافن مان خط ۽ ٻيو مواد ڪڍندو ڌار ڌار فائيلن ۾ فائيل ڪندو رکندو ويس.
اهو سڄو ڏينهن منهنجو ڪجهه حجابن ۽ ڪجهه تجسس ۾ گذريو، يوسف شاهين ۽ دستگير ڀٽيءَ جي موجودگيءَ سبب يا پنهنجي حجابي طبيعت سبب! بهرحال، شام ٿي ته دستگير ڀٽي منهنجي سامهون ڪرسيءَ تي اچي ويٺو ۽ مختلف شيون ترتيب سان فائيلن ۾ رکيل ڏسي گهڻو خوش ٿيو ۽ هِتان هُتان جي حال احوالن ۽ خبرن چارن کانپوءِ مون کي چيائين، ”تون ڪمپوزنگ سکڻ جو خيال ڇڏي ڏي. ٻن چئن سالن کانپوءِ سنڌي ڪمپيوٽر عام ٿي ويندو ۽ هينئر جيڪي ڪمپازيٽر آهن، تن جي گهڻائي بيروزگار ٿي ويندي. باقي تون هِتي ئي آفيس ۾ ويهه. تنهنجي حيثيت منهنجي اسسٽنٽ جي هوندي، توکي ادب سان گهڻي دلچسپي آهي، آئون توکي ايترو ڪجهه سيکاري ڇڏيندس، جو توکي اڳتي هلي ڪنهن به شئي جي تڪليف نه ٿيندي. هونئن به ڪمپيوٽر عام ٿيڻ کانپوءِ وڌيڪ رسالا ۽ اخبارون نڪرنديون ۽ تو جهڙن دوستن جي انهن کي ضرورت پوندي وغيره.“
ان وقت ڪمپيوٽر اڃا رڳو ٻُڌبو هو. سنڌي پروگرام جو ته تصور ئي هڪ خواب ٿي لڳو. سچ پچ ته ڪمپيوٽر صحافتي ۽ ادبي دنيا ۾ هڪ انقلاب برپا ڪري ڇڏيو. هڪ وڏو ڇال آيو. تمام گهڻا رسالا ۽ اخبارون نڪتيون. ڪتابن جي ڇپائي به جلدي ۽ تڪڙي ٿيڻ لڳي.
دستگير ڀٽيءَ جي ان ليڪچر منهنجي فيلڊ ئي بدلائي ڇڏي ۽ منهنجو ڌيان، ڪمپوزنگ سکڻ جي بدران ’برسات‘ جي ايڊيٽنگ، پروفنگ ۽ ٻين معاملن ڏانهن ٿي ويو. دستگير ڀٽيءَ رسالي ۾ منهنجو نالو ’سب ايڊيٽر‘ طور هڻي ڇڏيو. ان وقت برسات جي پريس ٻه ٽي فرلانگ پريان طارق روڊ جي ٻي پاسي هڪ ننڍي دوڪان ۾ هئي. جتي عرس خاصخيلي ۽ غلام حسين سولنگي نالي ٻه ڪمپازيٽر پارٽ ٽائيم طور ڪم ڪندا هئا. باقي عرصو هو ”هلال پاڪستان“ ۾ ڪم ڪندا هئا.
مونکي ’برسات‘ سان ڄڻ عشق ٿي ويو. هونئن به مون ۾ هڪڙي عادت آهي ته جڏهن ڪا ذميداري کڻندو آهيان يا عائد ڪئي ويندي آهي ته اها دل ۽ جان سان پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان. هاڻ آئون صبح جو اٺين ساڍي اٺين ڌاري آفيس پهچي ويندو هئس. اڌ ڪلاڪ کانپوءِ ڀَنگي به اچي ويندو هو ۽ آفيس جي صفائي ڪندو هو. يوسف شاهين يارهين ساڍي يارهين ڌاري ايندو هو. باقي دستگير ڀٽي، سو ڪڏهن ته مون کان به اڳ ويٺو هوندو هو يا وري ڪڏهن ايندو هو ته ڪڏهن نه به ايندو هو. انهن ڏينهن برسات جي پريس ۾ شيخ اياز جي هائيڪن جو ڪتاب ”پن ڇڻ پڄاڻان“ ڇپجي رهيو هو. اهو ڪتاب ڏاڍي سهڻي نموني، سٺي پني ۽ پڪي بائينڊنگ سان ڇپيو هو. ائين کڻي چئجي ته يوسف شاهين ان وقت اهو ڪتاب شيخ اياز جي شايان شان ڇپيو هو. يوسف شاهين اڳ ۾ به شيخ اياز جي نثري ٽڪرن جو مجموعو ”پتڻ ٿو پور ڪري.“ سهڻي گيٽ اپ ۽ سٺي پني تي ڇپرايو هو. يوسف شاهين صحيح معنيٰ ۾ شيخ اياز جي ڏات جو مداح هو. وائيس چانسلريءَ تان رٽائرڊ ٿيڻ کانپوءِ جڏهن شيخ اياز ادبي طور تي خاموش هو، ته به هن جي شاعري ”برسات“ ۾ ڇپجندي رهندي هئي ۽ شيخ اياز اها يوسف شاهين کي موڪليندو رهندو هو. هڪ ڀيري يوسف شاهين چيو ته، ”شيخ اياز برسات ۾ شاعري موڪلڻ ۾ ڪڏهن به هٻڪ محسوس نه ڪئي.... ۽ مونکي ماڻهو چوندا آهن ته تون ’برسات‘ ڪڍين ئي رڳو شيخ اياز جي شاعري ڇپڻ لاءِ ٿو.“
’پن ڇڻ پُڄاڻان‘ جون فقط ٽي سئو ڪاپيون ڇپيون. اهو سنڌي ۾ هائيڪن جو پهريون مجموعو هو. يوسف شاهين پروفن وغيره جي سلسلي ۾ گهڻو محتاط هوندو هو. ڪتاب ڇپجي آيو ته يوسف شاهين ان جون پنجاهه ڪاپيون پنهنجي گاڏيءَ ۾ وجهي شيخ اياز جي گلشن اقبال واري گهر ڏيئي آيو. ان وقت شيخ اياز جو پُٽ گلشن اقبال ۾ هڪ مسواڙي بنگلي ۾ رهندو هو. يوسف شاهين جو گهر، ان گهر کان ٻه فرلانگ ته عبدالغفور الستيءَ جو گهر ٽي کن فرلانگ پرتي هو. جيستائين شيخ اياز جو پٽ اُتي رهيو ته، شيخ صاحب جڏهن به سکر کان ڪراچي ايندو هو ته اُتي ئي رهندو هو. مونکي الستي صاحب ٻڌايو ته شيخ اياز جڏهن به ڪراچي ايندو هو ته شام جو هو ٻيئي گڏجي الستيءَ جي گهر جي اڳيان پارڪ ۾ واڪ ڪندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن يوسف شاهين به واڪ ۾ ساڻن اچي گڏبو هو. الستيءَ ٻڌايو ته ان واڪ دوران شيخ اياز علم ۽ ادب جا واهڙ وهائي ڇڏيندو هو ۽ هو ٻيئي ڪنهن سٺي شاگرد جيان کيس ٻُڌندا رهندا هئا. عبدالغفور الستي اهڙو ذڪر شيخ اياز تي لکيل پنهنجي هڪ ننڍي مضمون ۾ به ڪيو آهي.
’پن ڇڻ پُڄاڻان‘ جون مارڪيٽ ۾ تمام گهٽ ڪاپيون آيون. باقي ڪاپيون يوسف شاهين، يارن دوستن کي تحفو ڪري ڏيئي ڇڏيون.
اُتي منهنجي موجودگيءَ ۾ جيڪو ٻيو ڪتاب ڇپيو، اهو يوسف شاهين جي بيتن ۽ واين جو ٽيون مجموعو ”سنڌ تي ڪاهه هو“، جيڪو ’اندر ۾ اُهاءِ ٿيو‘ جو ٽيون ڀاڱو هو. انهن بيتن ۽ واين کي يوسف شاهين ”سُر ڄام ٻانڀڻو“ جو عنوان ڏنو. يوسف شاهين اڳ ۾ شاعر ڪونه هو. پوءِ اوچتو ئي اوچتو ڏات مٿس بيتن ۽ واين جي صورت ۾ پلٽجي پيئي. هن جي بيتن ۽ واين جو ڊڪشن شاهه لطيف وارو آهي. اُن ڪتاب کان اڳ پاڻ پنهنجي بيتن ۽ واين جا ٻه مجموعا ”اندر ۾ اها ٿيو“ (ڀاڱو پهريون ۽ ٻيو) ڇپرائي چڪو هو، جيڪي سنڌ جي ادبي حلقن ۾ گهڻو بحث جو موضوع بنيا هئا. سندس بيتن ۽ واين جو اهو ٽيون مجموعو ، فيروز شاهه تغلق جي سنڌ تي ڪاهه ۽ سنڌين پاران ڪيل مزاحمت جي پسمنظر ۾ هو، بيتن ۽ واين کان اڳ ’فيروز شاهه تغلق جي سنڌ تي ڪاهه‘ جي عنوان سان تاريخي احوال ۽ پسمنظر به ڏنل هو.
يوسف شاهين اڪثر پيو لکندو هو. سندس شاعريءَ جي پهروڪن ٻنهي مجموعن ”اندر ۾ اهاءَ ٿيو“ جو پنجابي ترجمو احمد سليم ڪيو هو، جيڪو اتي فائيلن ۾ پيو هو. جن جي مٿان مٽيءَ جا تهه ڄمي ويا هئا. مون انهن فائيلن کي ڇنڊي ڦوڪي، يوسف شاهين کي ڏيکاريو ته هو گهڻو خوش ٿيو، جو هو پنهنجي پر ۾ اهو مسودو وڃائي ويٺو هو. ان پنجابي ترجمي تي احمد سليم ڪن پنجابي ۽ اردو اديبن کان رايا به لکرايا هئا. احمد سليم شيخ اياز جي شاعري به پنجابيءَ ۾ ترجمو ڪئي هئي، جيڪا سنڌالاجي پاران ’جو بیجل نے آکھیا‘ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپي آهي. مونکي خبر ڪونهي ته يوسف شاهين جنهن شوق سان، پئسا خرچ ڪري، پنهنجي شاعريءَ جو پنجابي ترجمو ڪرايو، سو پوءِ ڪتابي صورت ۾ ڇو نه ڇپرايو.
’برسات‘ جي آفيس ۾ منهنجي هڪ ٻه ڀيرا ’احمد سليم‘ سان به ملاقات ٿي، جيڪو ان وقت ”اداراه امن و انصاف“، جيڪو ڪنهن عيسائي مشنري جو قائم ڪيل هو. پاران نڪرندڙ رسالي ”جفاڪش“ جو ايڊيٽر به هوندو هو. هو سدائين، يوسف شاهين پاران اهو ترجمو ڪتابي صورت ۾ نه ڇپرائڻ تي ڪاوڙيل هوندو هو. احمد سليم پنجابي ٻوليءَ جو مشهور دانشور آهي، جنهن اردو ۽ انگريزيءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا، ترجمو ڪيا ۽ ايڊٽ ڪيا آهن.
انهن ڏينهن دستگير ڀٽي ڪراچيءَ ۾ هڪ مسواڙي گهر ۾ رهندو هو. سندس ’برسات‘ سان ڏاڍي دلچسپي هوندي هئي، پر جيئن ته رسالي جو مالڪ ۽ پبلشر يوسف شاهين هو ۽ هو پنهنجي موڊ ۽ مسئلن کي سامهون رکي پرچو ڪڍڻ جو عادي هو. جنهن ڪري پرچو ٽائيم تي نڪري نه سگهندو هو ۽ دستگير ڀٽي جي دَڙ پيئي پوندي هئي. انهن ڏينهن برسات ۾ سراج جو ناول ”پياسي ڌرتي رمندا بادل“ قسطوار شايع ٿيندو هو. سنڌيءَ ۾ سراج جي اها پهرين ٽرالاجي هئي، جيڪا پهرين ناولن جي صورت ۾ ڌار ڌار ۽ پوءِ هڪ ئي جلد ۾ ”پياسي ڌرتي رمندا بادل“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپي. تنهن کان سواءِ دستگير ڀٽي گارشيا مارڪيز جي هڪ ناول ’اوسيئڙو‘ جي نالي سان قسطوار ترجمو ڪندو هو. ان ناول جون شروعاتي ٽي يا چار قسطون ئي ڇپجي سگهيون.
آئون صبح جو سوير آفيس پهچي ويندو هئس ۽ شام جو دير دير سان گهر موٽندو هئس. آفيس پهچي پهريون ڪم، دري مان هيٺ رڙ ڪري پٺاڻ جي هوٽل تان ”چينڪ چانهه“ گهرائڻ هوندو هو. پٺاڻ جي اُن هوٽل ۾ سڄو ڏينهن پشتو گانا زور زور سان وڄندا رهندا هئا. چانهه وغيره پي، هلڪو سلڪو ڪم لاهي پوءِ ڪونه ڪو ڪتاب کڻي پڙهندو هئس. ان دريءَ جي بلڪل سامهون هڪ فليٽ جي دري هوندي هئي، جنهن مان ڪڏهن مونکي ڪو ٻير چٽي هڻندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن ڪو ٻير مونکي، منهنجي بي خيالي ۾ ويٺي اچي لڳندو هو ۽ آئون ڇرڪ ڀريندو هئس ته اتان ڪنهن ناريءَ جا ٽهڪ ٻڌڻ ۾ ايندا هئا. منهنجي ڪهاڻي ”فلرٽ“ جو پس منظر اهي ٻير لڳڻ ۽ اهي ٽهڪ ئي آهن.
جيئن مٿي ذڪر ڪيو اٿم ته آفيس ۾ هڪ سٺي لئبرري به هوندي هئي ۽ مون جهڙي ماڻهوءَ لاءِ ان کان وڌيڪ ٻي ڪا سٺي جاءِ ٿي به نه پي سگهي ته ڪتابن جي وچ ۾ ويٺو هجان ۽ ڪتاب پڙهندو رهان. برسات جي لئبرري ۾ ئي مون کي شيخ اياز جي بندش پيل مشهور ڪتاب ”ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي“ ۽ ”ڀؤنر ڀري آڪاس“ کي ڏسڻ ۽ پڙهڻ جو موقعو مليو. شيخ اياز جي انهن ٻنهي ڪتابن تي ايوبي آمريت جي دور ۾ بندش وڌي ويئي هئي. شيخ اياز ڪٿي لکيو آهي ته وقت ايندو ته ماڻهو حڪومتي احڪامن کي رد ڪندي، گهر گهر اهي ڪتاب پڙهندا. اياز جي اها ڳڪٿي اياز جي جيئري ئي سچ ثابت ٿي. تازو جڏهن منهنجي دوست نواز خان زئور جي ڪتاب ”قيدي تخت لاهور جو“ تي حڪومت بندش وڌي ته نواز خان زئور، سنڌ جي ساڃهه وند ماڻهن ۽ دانشورن پاران، ان بندش جي خلاف آواز نه اُٿارڻ تي افسوس جو اظهار ڪندي احتجاج ڪيو هو. مون نواز کي خط ۾ لکيو ته، تنهنجو ڪتاب ”قيدي تخت لاهور جو“، تو جنهن مقصد خاطر لکيو هو، اهو پورو ٿي چڪو آهي، رياست پاران ڪتاب تي بندش خود رياست جي اخلاقي شڪست ۽ تنهنجي موقف جي فتح آهي. هاڻ اهو ڪتاب قوم جي امانت آهي ۽ وقت ۽ حالتون سائين جي. ايم. سيد ۽ شيخ اياز جي بندش پيل ڪتابن جيان، پاڻئي بندش هٽائي ڇڏيندي ۽ تنهنجي ڪتاب به سائين جي. ايم سيد ۽ شيخ اياز جي ڪتابن جيان گهر گهر پڙهيو ويندو.
انهن ڏينهن، نومبر 1984ع ۾ هنڌ ۽ سنڌ جو ناليوارو سنڌي اديب ڊاڪٽر موتي پرڪاش، جيڪو منهنجي ڳوٺائي پڻ آهي، سندس گهر واري ۽ سنڌي ٻولي جي انوکي ڪهاڻيڪارا ۽ ناول نويس، ڪلا پرڪاش ۽ سندن هڪ دوست موهن گيهاڻي، دبئي مان پنهنجي سنڌ گهمڻ جي لاءِ ڪراچي پهتا. ان وقت موتي پرڪاش دبئي جي ’انڊين هاءِ اسڪول‘ جو پرنسپال هو ۽ 25 سال اُتي نوڪري ڪرڻ کان پوءِ رٽائر ڪري آديپور گجرات ۾ اچي رهيو آهي. جتي پڻ هن ٽي سال ’انڊين انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي‘ جي بنا لوازمي جي خذمت ڪئي. دادا موتي پرڪاش ۽ ڪلا پرڪاش، سنڌ عبدالغفور الستي جي دعوت تي آيا هئا. مونکي ياد آهي ته کين ڪارن جي هڪ ڊگهي جلوس ۾، ايئرپورٽ تان بشير احمد بلالي جي گهر آندو ويو هو. ڪارن جي اُن جلوس ۾ پروفيسر اياز قادري، ظفر حسن ۽ سندس گهر واري ۽ ٻيا کوڙ سارا سنڌي اديب ۽ سندس دوست شامل هئا. پهريان ٻه ڏينهن هو بلالي جي گهر رهيا ۽ پوءِ دوستن يارن سان ملڻ جي سهولت خاطر ’جبيس هوٽل‘ منتقل ٿي ويا. جتي ساڻن ملڻ جي لاءِ پري پري کان اديب دوست ايندا هئا. مونکي موتي پرڪاش، ڪلا پرڪاش ۽ موهن گيهاڻي سان ملي ڏاڍي خوشي ٿي هئي. دستگير ڀٽيءَ کين ’برسات‘ جي آفيس اچڻ ۽ چانهه پيئڻ جي دعوت به ڏني هئي. پر هو مصروفيتن سبب اچي نه سگهيا. سندن مان ۾ ’سنڌي ادبي سنگت ڪراچي‘ پاران ’پريس ڪلب ڪراچي‘ ۾ آجياڻو رکيو ويو، جنهن ۾ ٻين ڪيترن ئي شاعرن اديبن سان گڏ ڪامريڊ سوڀو گيانچنداڻي به اچي شريڪ ٿيو هو، جيڪو لاڙڪاڻي مان ڪهي خاص ساڻن ملڻ جي لاءِ آيو هو. ’برسات‘ جي لاءِ ان آجياڻي جي مون رپورٽنگ ڪئي، جيڪا برسات ۾ ڇپي. ان آجياڻي ۾ جيڪي تقريرون ٿيون، انهن ۾ عبدالرحمان نقاش مرحوم جي طنزيه نوع ۾ لکيل ننڍڙي تقرير، جنهن ۾ هن لالو کيت جو حوالو ڏيئي مهاجرن کي طنز جو نشانو بنايو هو. منهنجي ذهن ۾ اڃا به ويٺي آهي.
موتي پرڪاش دڙي به آيو، جنهن جو ذڪر هن پنهنجي سنڌ جي سفري يادگيرين ’سي سڀ سانڍيم ساهه سين‘ ۾ نهايت جذباتي انداز ۾ ڪيو آهي. موتي پرڪاش جو اهو ڪتاب نثر ۾ ڄڻ شاعري ڪيل آهي. اهو ڪتاب پهرين هندستان ۾ ڇپيو، جنهن کي ’ساهتيه اڪيڊمي‘ ايوارڊ به ڏنو ۽ هنديءَ ۾ به ترجمو ٿيو. سنڌ ۾ اهو مون سندس اجازت سان ڇپرايو. تنهن کانسواءِ ڪلا پرڪاش جي سنڌ جي سفري يادگيرين جو ڪتاب ”جي هينئڙي منجهه هرن“ به ڇپرايم.
موتي پرڪاش ٻيو ڀيرو سنڌ ڪراچيءَ ۾ سگا پاران ڊسمبر 2004ع ۾ ٿيل ’امن ڪانفرنس‘ ۾ شرڪت ڪرڻ جي لاءِ آيو. ساڻس گڏ سندس فرزند شريڪانت ’صدف‘ به هو، جيڪو سٺي شاعري ۽ پنهنجي ارڏي طبيعت سبب سنڌ جي اڪثر نوجوان ٽهي جي ڌيان جو مرڪز رهيو. 27 ڊسمبر تي موتي پرڪاش ۽ شريڪانت دڙي به آيا. جتي سندن زبردست استقبال ڪيو ويو. دڙي جي ناڪي واري اسٽاپ کان وٺي آجياڻي واري هنڌ تائين کين دهلن ۽ شرناين جي جلوس ۾ آندو ويو. اسان جيتوڻيڪ ٿورن دوستن کي چيو هو، پر هنن جي اچڻ جو ٻُڌي تمام گهڻا ماڻهو گڏ ٿي ويا. موتي پرڪاش ته بيماريءَ سبب گاڏيءَ ۾ ويٺو رهيو. پر شريڪانت گاڏيءَ مان لهي اسان سان پنڌ هلڻ لڳو ۽ سنڌي ادبي سنگت دڙي جا ڪارڪن سڄي واٽ سندن مٿان گلن جي ورکا ڪندا رهيا. کين مانجهاندو ڊاڪٽر رجب علي ميمڻ ڪرايو ۽ آجيان جي تقريب ’سنڌي ادبي سنگت دڙي‘ پاران منعقد ڪئي ويئي، جنهن جو سڄو خرچ منهنجي سئوٽ محمد الدين ميمڻ ڪيو. هن جي ئي گاڏيءَ ۾ ڊاڪٽر صاحب کي ٺٽي مان آندو ويو ۽ واپس ٺٽي پهچايو ويو. جتان سندن ڪراچي نيئڻ جو بندوبست ٻي دوست پاران ڪيل هو.
ان آجياڻي جي تقريب جي انائونسمينٽ سنگت دڙي جي سيڪريٽري رشيد آزاد نهايت سهڻي نموني ڪئي. جڏهن ته سنگت دڙي جي ڪيترن ئي دوستن کيس ڪتابن جا تحفه ڏنا ۽ ڪيترن ئي شهرين کيس اجرڪون اوڍايون. ڊاڪٽر موتي پرڪاش به رئندي سڏڪندي ڏاڍي سٺي تقرير ڪئي. ڊاڪٽر جي تقرير وقت ڪهڙي اک هئي، جيڪا ڳوڙهن کان خالي هئي!
ان تقريب ۾ شرڪت ڪندڙن ۾ جيڪو پهريون شخص پهتو، اهو مرحوم ڊاڪٽر حسين بخش ميمڻ هو. جنهن جي سخت طبيعت ۽ اسلام پسنديءَ سبب ماڻهو کانئس ونءَ ويندا هئا. ڊاڪٽر حسين بخش، موتي پرڪاش سان گڏ پڙهيو هو. تڏهن ته مون پنهنجي آجيان واري تقرير ۾ چيو هو ته، ”ٻولي ۽ قوميت جو رشتو، سرحدن، نظرين ۽ مذهبن جي رشتي کان مٿي آهي.“ منهنجي ان ڳالهه جو عملي ثبوت ڊاڪٽر حسين بخش جي موجودگي به هئي.
اسان شريڪانت کي سندن ڏاڏاڻو گهر به گهمايو، جنهن جي وچ ۾ بيهي شريڪانت چوڌاري وائڙن وانگر ڏسندو رهندو، پوءِ پڇيائين، ”هيڏو وڏو گهر دادا جن جو هو!“
اسان اتي ڪافي فوٽو ڪڍيا. عباس سومرو تڙ تڪڙ ۾ ڪٿان فوٽو گرافر به وٺي آيو، جنهن شريڪانت جا ان گهر جي دروازي اڳيان فوٽو به ڪڍيو، جيڪو پوءِ مون کيس ممبئي ڏياري موڪليو.
ان موقعي تي مون شريڪانت کي آڇ ڪئي ته دڙي جي دوري جي ياد ۾ آئون سندس چئني شعري مجموعن کي گڏجي ڇپائڻ ٿو چاهيان. هن خوشيءَ سان هاڪار ڪئي ۽ هندستان وڃي اهي ڪتاب هن مونکي موڪلي ڏنا، جيڪي، پوءِ سنڌ ۾ مون ۽ موهن مدهوش ”زندگي هڪ وار وري شروع ڪرڻي پوندي“ جي نالي سان ڇپائي پڌرو ڪيو.
’پريس ڪلب ڪراچي‘ ۾ مون پهريون ڀيرو، دستگير ڀٽيءَ سان گڏ فيض احمد فيض جي ياد ۾ ٿيل تعزيتي گڏجاڻيءَ ۾ شرڪت ڪئي. ان تعزيتي ميڙ ۾ تمام گهڻا صحافي، اديب، شاعر، جمهوريت پسند اڳواڻ ۽ ڪارڪن شريڪ ٿيا هئا. اتي انهن جون ’جنرل ضياءُ الحق‘ ۽ مارشلا حڪومت جي خلاف سخت لهجي ۾ ڪيل تقريرون ٻڌي آئون ڪنبي ويو هئس ۽ مونکي اُن سڄي عرصي دوران پوليس جي آمد ۽ گرفتارين جو خدشو رهيو. آئون جنهن هنڌان (ڳوٺان) آيو هئس، اُتي اظهار جي آزاديءَ تي ايتري ته سخت پابندي مڙهيل هئي. ايترو ته ڊپ ۽ هراس ڇانيل هو، جو بي. بي. سي ٻڌڻ مهل به ڪو پوليس وارو رڳو پنهنجي خيال سان ئي اچي بيهندو هو ته ماڻهو جلدي ٽڙي پکڙي ويندا هئا. يا پنهنجي ڀرسان ڪنهن نئين يا اوپري ماڻهوءَ کي بيٺل ڏسي، کيس پوليس جو مخبر سمجهي ڳالهائڻ بند ڪري ڇڏيندا هئا ۽ شام جو ستين بجي کانپوءِ مارشلائي حڪمن تحت بازارون ۽ دوڪان بند ڪيا ويندا هئا. دوڪانن جا ٻاهريان بلب بند ڪرڻ جو حڪم هو. ملڪ تي مڪمل اونداهيءَ جو راڄ هو. ماڻهن کي سرعام ڦٿڪا هنيا ويندا هئا. ايم. آر. ڊي جي تحريڪ جيڪا 1983ع ۾ هلي هئي، ان ۾ ڪيترائي سنڌي ماڻهو شهيد ڪيا ويا هئا. ڳوٺن جي مٿان هيليڪاپٽرن جي وسيلي گوليون وسايون ويون، ڪهڙو ظلم هو جيڪو ملعون جنرل ضيا، ملڪ جي ماڻهن، خاص ڪري سنڌين سان نه ڪيو هو. مون کي ايوب خان ۽ يحيٰ خان جي مارشلا ياد ڪونهي، جو آئون انهن ٻنهي مارشلائن ۾ ٻار هئس، پر مون اڄ تائين جنرل ضيا جي دور جهڙي گُهٽ، وحشت ۽ دهشت ڪڏهن به نه ڏٺي آهي.
مونکي پوءِ خبر پئي ته گهٽ ۾ گهٽ ’پريس ڪلب ڪراچي‘ جي حدن ۾ نڪو مارشلا جو قانون ٿو هلي ۽ نه ئي وري پوليس گهڙڻ جي جرئت ڪري سگهي ٿي. ڪراچي پريس ڪلب جي حيثيت ”هائيڊ پارڪ“ واري هئي ۽ اهو هنڌ جمهوريت پسندن جي لاءِ هڪ بهترين اجهو ۽ محفوظ پناهگاهه هئي. ان وقت پريس ڪلب جو صدر عبدالحميد ڇاپرا هو.
فيض احمد فيض سان حڪومتي رويي جي ڪري سڄي ملڪ جي روشن خيال ۽ جمهوريت پسند ماڻهن ۾ سخت ڪاوڙ هئي ۽ منهنجي لاءِ اهو پهريون موقعو هو ته مون ڪنهن اهڙي ميڙ ۾ شرڪت ڪئي، جنهن مون ۾ هڪ نئون روح ڦوڪيو. مون ان تعزيتي اجلاس جي ’برسات‘ جي لاءِ رپورٽنگ ڪئي ۽ گڏوگڏ ”لينن پيس پرائز وٺڻ مهل“ فيض احمد فيض جيڪا تقرير ڪئي هئي، اها سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڪنهن اخبار يا رسالي ۾ شايع ڪرايم.
ڪراچيءَ ”پريس ڪلب“ جمهوريت پسندن ۽ جمهوري تحريڪ جو ڳڙهه هو. ان جو مظاهرو مون نامياري شاعر حبيب جالب جي ملهايل سالگره جي موقعي تي ڏٺو، جيڪا پڻ ’پريس ڪلب‘ ۾ ملهائي ويئي هئي. سالگرا جي ان تقريب ۾ ڪيترائي ننڍا وڏا ليڊر ۽ دانشور شريڪ ٿيا هئا. اسٽيج تي غلام مصطفيٰ جتوئي، سردار شير باز مزاري، غلام مصطفيٰ شاهه، مشير پيش امام، طارق عزيز، سبط حسن وغيره ويٺل هئا. حبيب جالب انهن جي وچ ۾ ويٺو هو. اتي مون پهريون ۽ آخري ڀيرو سبط حسن کي ڏٺو. سندس ڪتاب ’موسيٰ سي مارڪس تڪ‘، ’ماضي ڪي مزار‘، ’انقلاب ايران‘، ’نويد فڪر‘ وغيره منهنجا پڙهيل هئا ۽ انهن ڪتابن جو مون سميت ملڪ جي باشعور سياسي ڪارڪن ۽ اديبن جي فڪري تربيت ۾ وڏو حصو آهي. سبط حسن اُتي تمام مختصر ڳالهايو. ترت پوءِ هو ’هندستان‘ ۾ ٿيندڙ ’انجمن ترقي پسند مصنفين‘ جي گولڊن جوبلي ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ ويو ۽ دل جو دورو پوڻ سبب اتي گذاريو ويو.
حبيب جالب جي، سالگره جي اُن تقريب ۾ هڪ ڏاڍو دلچسپ واقعو ٿيو، جيڪو هت لکڻ دلچسپيءَ کان خالي ڪونهي. طارق عزيز جيڪو ان وقت پي. ٽي. وي تان ’نيلام گهر‘ پروگرام ڪندو هو، تنهن کي جڏهن ’جالب‘ تي ڳالهائڻ جي لاءِ سڏيو ويو ۽ هو اسٽيج تي آيو ته سامعين وٺي گوڙ ڪيو ۽ نعرا هنيا ”غدار ہے.... غدار ہے.... نہیں سنیں گے.... نہیں سنیں گے“ چئي کڻي آسمان مٿي تي رکيو. نعرا ۽ هوڪريا جيڪي بند ئي نه پيا ٿيا. طارق عزيز جي منهن جو پنو ئي لهي ويو. غلام مصطفيٰ جتوئي ۽ سردار شير باز مزاري ويٺا مُرڪندا رهيا. غلام مصطفيٰ شاهه ۽ حبيب جالب ڪوشش ڪئي ته ماڻهو کيس ٻُڌن، پر ماڻهن جي ڪاوڙ جي اڳيان سندن به وس نه هليو ۽ طارق عزيز هڪ لفظ ڳالهائڻ کانسواءِ ماٺ ڪري ويهي رهيو. طارق عزيز جمهوري تحريڪ کي پٺي ڏيئي ذاتي مفادن جي لاءِ جنرل ضياءُ الحق سان ملي ويو هو. سندس اُن عمل تي ماڻهن پنهنجو ردعمل جو اظهار ڪيو. اڳتي هلي طارق عزيز نواز ليگ پاران ايم. اين. اي به ٿيو ۽نواز شريف جي حڪومت ۾ سپريم ڪورٽ تي حملي واري هجوم جي اڳواڻي ڪندڙن ۾ هو.
ان واقعي جو ذڪر ’حبيب جالب‘ پنهنجي آتم ڪهاڻي ”جالب بيتي“ ۾ ڪندي لکيو آهي:
”منهنجي سالگرا جي ان تقريب ۾ مشهور ڪمپيئر ۽ اداڪار طارق عزيز جو واقعو ٿيو هو. طارق عزيز جو ڀُٽي صاحب سان مون ئي تعارف ڪرايو هو، ضياءُ الحق آيوته هو ان سان ملي ويو. هن جي لاءِ اها ڳالهه مشهور ٿي ويئي هئي ته ضياءُ الحق طارق عزيز کي ”مبلغ اسلام“ جو خطاب ڏنو هو، پر آئون کيس پسند ڪندو هئس، ڇو ته هو منهنجو ڪافي هائوس ۾ ويهندڙ پراڻو يار هو. شاعر به سٺو هو. هن جي اچڻ تي اسين خوش هئاسين ته مون فلمن جي لاءِ جيڪو ڪجهه لکيو آهي، هو اُن تي ڳالهائيندو. جڏهن هن جي ڳالهائڻ جو وارو آيو ته ماڻهن چيو، ”اسين هن کي نه ٻڌنداسين.“ ماڻهو نعرا هڻڻ ۽ گوڙ ڪرڻ لڳا. مون مائيڪ تي اچي هٿ ٻڌي چيو، ”هو هُتان کان هِت اچي ويو آهي، تنهن ڪري کيس قبوليو وڃي، هي اسان جي حق ۾ ڳالهائيندو، هن جي ٻُڌو!“ عبدالحميد ڇاپرا به ماڻهن کي روڪيو، پر ماڻهن اصل نه ٻڌي. مون غلام مصطفيٰ جتوئي جي ڪن ۾ چيو، ”هن کي بچايو!“ هن وراڻيو، ”آئون عوام جي عدالت ۾ مداخلت ڪري نٿو سگهان. هاڻ آئون ڪجهه به نه ٿو ڪري سگهان.“ ماڻهن طارق عزيز کي نه ٻڌو ۽ اسان کيس پوئينءَ ڪمري ۾ ويهاري ڇڏيو.
عوام جو حافظو ايترو ڪمزور نه هوندو آهي، جو هو ڪنهن عمل کي وساري ڇڏين. اها ٻي ڳالهه آهي ته حڪومت ڊيڄاري، ڌمڪائي کين ماٺ ڪرائي ڇڏي يا پاڻ سان گڏ، عوام سان تسلسل سان رهندڙن کي عوام ڪڏهن به نٿو وساري. هو انهن جو احترام ڪن ٿا. باقي جيڪي کين دوکو ڏيئي کسڪي وڃن ٿا ته پوءِ هو انهن جو گهيراءُ ڪن ٿا. ماڻهن طارق عزيز کي ان ڪري بخش نه ڪيو، جو هو جنرل ضياءُالحق جي آمريت جي سخت خلاف هئا. تنهنڪري هو ضياءُالحق جي ڇاڙتن تي به گرم هئا. اها ڪاوڙ هن (طارق عزيز) تي نڪتي.“
اُن سالگره ۾ حبيب جالب پنهنجي تازي شاعري به ٻُڌائي. ان ۾ هڪ نظم ’جنرل ضياءُ الحق‘ پاران ڪرايل ريفرنڊم بابت به هو، جيڪو ڪجهه ڏينهن اڳ ٿي گذريو هو. حبيب جالب جو اهو نظم هن ريت آهي:
شہر میں ہو عالم تھا
جن تھا یا ریفرنڈم تھا
قید تھے دیواروں میں لوگ
باہر شور بہت کم تھا
کچھ باريش چہرے تھے
اور ایمان کا ماتم تھا
مرحومین شریک ہوئے
سچائی کا چہلم تھا
دن انیس ڈسمبر کا
بے معنیٰ بے ہنگم تھا
یا وعدہ تھا حاکم کا
یا اخباری کالم تھا۔
آئون ان وقت سخت حيران ٿي ويس. جڏهن مون دڙي ۾ پنهنجي جهوني دوست ۽ شاعر حاجي محمد موسيٰ ’مشڪور‘ سومري جو لکيل ”ريفرنڊم“ تي نظم پڙهيو. حبيب جالب جي نظم ۽ محمد موسيٰ مشڪور جي نظم ۾ خيالن جي هڪجهڙائي مونکي ڏاڍو حيران ڪيو. حاجي محمد موسيٰ مشڪور هڪ ڳوٺاڻو ماڻهو هو، جنهن دلي جذبن کان مجبور ٿي اهو نظم سرجيو. مونکي يقين آهي ته هن حبيب جالب جو اهو نظم ته ڇا، پر هن جو نالو به نه ٻُڌو هو.
حاجي محمد موسيٰ مشڪور جو اهو نظم هن ريت آهي:
زوري ضيا ڪرايو، اقرار ريفرينڊم
ليڪن عوام رايو، انڪار ريفرينڊم.
بندوق گن مشينون، رائفل ۽ گرز گولي
سَنجهيو ڪيائون سامهون، ڏسيو عوام ٽولي
دهشت دٻاءَ سختي، سرڪار ريفرينڊم.
تاريخ اوڻيهه ڊسمبر، واڄٽ وڄايو گهر گهر
اسلام کي آهي خطرو، هوشيار ٿيو سراسر
سُرندو وڄايو ويٺي، فنڪار ريفرينڊم.
چوراسي ورهين ۾ چرچو، چوڌار ٿي ويو
مشهور ساري دنيا، مهندار ٿي ويو
ڪرسي بچاءَ خاطر، هٿيار ريفرينڊم.
پولنگ مڙيئي خالي، افسر هو اُداسي
ووٽر ته ڪونه آيا، کاڌائون پي اوٻاسي
بيڪار ٿي ويو بس، بيمار ريفرينڊم.
جيئرن ڪئي ڪرامت، پيتيون ڀري کڻي ويا
مردا اُٿي قبر مان، ٺوڪي ٺپا هڻي ويا
انصاف ويو اُڏامي، آزار ريفرينڊم.
اسلام کي مٿي تي آيا کڻي وڏيرا
وارث بنا وطن جا، خوني ٻيا لٽيرا
اسلام جي بهاني، اظهار ريفرينڊم.
”هرگز نهين نه کرنا“، ها سان ها ملائج
حاڪم سندي حڪم تي، ايمان پڻ وڃائج
سرِ جي مٿي تي رکيل هئي، تلوار ريفرينڊم.
’مشڪور‘ ملڪ سارو، مجبور مارشلا ۾
غاصب رهي ٿو بالڪل، مغرور مارشلا ۾
ڦٽڪا، سزا، نظربند، للڪار ريفرينڊم.
اُتي حبيب جالب پنهنجو ٻيو مشهور نظم ’بندے کو خدا کیا لکھنا‘ ٻڌايو هو. جيڪو ضياءُ الحق جي باري ۾ هو.
ظلمت کو ضیاء، صر صر کو صبا بندے کو خدا کیا لکھنا
پتھر کو گھر، دیوار کو دَر، کرگس کو ہما کیا لکھنا
اک حشر بپا ہے گھر گھر میں، دم گھٹتا ہے گنبذ بے در میں
اک شخص کے ہاتھوں میں، مدت سے رسوا ہے وطن دنیا بھر میں۔
اهڙي نموني جالب پنهنجا ڪيترائي نظم ۽ غزل ترنم ۾ ٻڌائي نه رڳو محفل کي جهومايو، پر اُتي ويٺل ماڻهن ۾ جمهوري تحريڪ کي هٿي وٺرائڻ لاءِ هڪ نئون روح ڦوڪي ڇڏيو. هڪ ٻيو نظم به ڏاڍو شاندار هو، جنهن جو ٿلهه هو:
جاگ میرے پنجاب کے پاکستان چلا۔
ان نظم جو پس منظر، پنجاب جي ماڻهن پاران ايم. آر. ڊي جي تحريڪ ۾ حصو نه وٺڻ هو.
19 ڊسمبر 1984ع واري ڏينهن جنرل ضياءُ الحق پاران ڪرايل ريفرنڊم جي موقعي تي آئون مني بس ۾ چڙهي ڪراچي جو وڏو حصو گهميو هئس. چوڌاري ڪڪڙو ڪو لڳي پئي هئي. ايڪڙ ٻيڪڙ هنڌن کي ڇڏي جتي يا ته جماعت اسلامي جا اسلامي جذبي سان سرشار جوڌا يا وري پوليس وارا هئا. باقي ماڻهو ڄڻ گهرن ۾ قيد ٿي ويا هئا. ريفرنڊم ۾ جماعت اسلامي جنرل ضياءَ جي حمايت ڪئي هئي. اُن وقت ڪراچي جماعت اسلامي ۽ ٻين مذهبي جماعتن جي ڪنٽرول ۾ هئي. ايم. ڪيو. ايم جو نالو اڃا فقط ڀتين تي نظر ايندو هو، جنهن کي پوءِ سنڌ جي وڏي وزير غوث علي شاهه اچي جياريو. ۽ پوءِ جماعت ۽ ايم. ڪيو. ايم جو ٽڪر شروع ٿي ويو ۽ ايم. ڪيو. ايم وارن جماعت جي باري ۾ ڀتين تي لکڻ شروع ڪيو ’نام اسلامي- ڪام حرامي‘ خير گهٽ ’حرامي‘ ته ايم. ڪيو. ايم وارا به ڪونهن! پاڻ اُتر لهن.
ان ريفرينڊم جي حوالي سان مونکي هڪ واقعو ياد ٿو اچي. جيڪو دڙي ۾ پيش آيو. جتي به ان ريفرنڊم ۾ سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ دلال ۽ ٽائوٽ قسم جي ماڻهن جي، ٻيو ڪوبه ووٽ ڏيڻ جي لاءِ پولنگ اسٽيشن تي نه ويو هو. ان وقت ٽائون ڪميٽي دڙي جي چيئرمين محمد صديق سومري، جنهن کي ماڻهو مذاق ۾ ’چيئرمين داشو‘ چوندا هئا. ان تي حڪومتي عملدارن پاران سئو سيڪڙو ’ها‘ ۾ رزلٽ جي ڊيوٽي رکيل هئي. ماڻهو ووٽ نه ڏيڻ آيا ته هو ٽائون ڪميٽيءَ جا سڀئي ملازم منشي مڙا، ڪلارڪ ڪڙا، ڀنگي ۽ پٽيوالا وٺي آيو. جيڪي جيئرن سان گڏ ’مرحومين‘ جا ووٽ به ڏيئي ويا. انهن ملازمن ۾ هڪ ڪلارڪ ميرپور بٺوري جو نوجوان عبدالرزاق سومرو به هو. جنهن هر ڀيري، ڪنهن ’جيئري‘ يا ’مرحوم‘ پاران ووٽ ڏيڻ تي ”نه“ تي ٺپو ٿي هنيو، جڏهن شام جو ڳڻپ ٿي ته چاليهه پنجاهه ’ووٽ‘ نه ۾ نڪتا. اهو ڏسي ’چيئرمين داشي‘ جا ته ماشا ئي ڦري ويا، پر پولنگ عملي جا به مُٽ چَڙهي ويا. مختيارڪار ’چيئرمين صديق داشي‘ جي ٺاهوڪي بي عزتي ڪئي ته ”تون ڪهڙا ماڻهو وٺي آيو آهين، جن مرڳي اسان جو ڪارو منهن پي ڪيو.“ پوءِ مخالفت ۾ پيل ’نه‘ وارا ووٽ ڦاڙي، انهن جي جاءِ تي نوان بئلٽ ڦاڙي ’ها‘ ۾ ٺپا هڻي وجهي، سئو سيڪڙو رزلٽ ٺاهي ويئي.
ڪجهه ڏينهن کانپوءِ جڏهن ڳالهه ڦاٽي ته ’عبدالرزاق سومري‘ کي ٽائون ڪميٽيءَ جي نوڪري مان ڪڍيو ويو. عبدالرزاق سومرو هينئر مختيارڪار آهي ۽ ساڳئي اُن نظام جو حصو بنجي ويو آهي.
ڪراچي پريس ڪلب جي حوالي سان هڪ ٻي ساروڻي به منهنجي ذهن ۾ تري آئي آهي. 1984ع ۾ مرحوم غلام مصطفيٰ شاهه پاران ٽن ڏينهن جو سيمينار ”سنڌي معاشرو ۽ سنڌ سڀاڻي“ جي عنوان سان ٿيو. جنهن جو افتتاحي اجلاس ڪراچي پريس ڪلب ۾ ٿيو، جنهن جي خاص مهمان محترمه بينظير ڀٽو هئي. هن پنهنجي تقرير انگريزي ۽ ڀڳل سڳل سنڌي ۾ ڪئي، جيڪا هن پنن تي انگريزي الفابيٽ ۾ لکيل پڙهي. ان ڪانفرنس ۾ آئون بلڪل اڳينءَ سيٽ تي ويٺو هوس.
ان موقعي تي ٻي نشست مشاعرو به ٿيو. جنهن جي صدارت مخدوم طالب الموليٰ ڪئي. ان مشاعريءَ ۾ آسي زمينيءَ پنهنجو مشهور نظم ”اي خدا تون هيٺ لهي آ، پنهنجو جوڙيل ڏيهه ڏسي وڃ.“ پڙهيو ته سڀ جهومي اُٿيا. مخدوم صاحب کي اهو نظم ايترو ته وڻيو، جو هن پنهنجي کيسي مان پئسا ڪڍي آسي زميني کي مُٺ ۾ ڏنا ۽ آسي مُٺ بند ڪري هيٺ لهي آيو. ان وقت آسي جو حليو به عجيب غريب ۽ رحم جوڳو هو. مٿي تي ننڍڙي ٽوپي، ٻُچي ڏاڙهي، وات ۾ پان ۽ ڪپڙن جي مٿان مئل انگريزن جو ڪنهن لنڊا مان ورتل ميرو ڪوٽ پيل هئس. آسي زمينيءَ اهو حليو شايد اردوءَ جي شاعر ’ميراجي‘ کان متاثر ٿي اختيار ڪيو هو، جنهن کان پاڻ متاثر هو يا ائين ئي! پوءِ مون گهڻي عرصي تائين آسيءَ کي ان ئي حليي ۾ ڏٺو.
اتي ڪراچيءَ ۾، ان ئي مشاعري ۾ منهنجي آسي سان پهرين ملاقات ٿي هئي. آسي کي مخدوم صاحب داد ۾ پئسا انعام طور ڏنا ته هو ڏاڍو خوش ٿيو ۽ سڌو اچي اُتي لڳل بوڪ اسٽالن تي بيٺو ۽ انهن پئسن مان ڪتابن جي ڀري کن خريد ڪيائين. مخدوم صاحب ٽي سؤ روپيا انعام طور آسي کي ڏنا هئا.
•
ڪراچيءَ ۾ رهندي، ۽ برسات ۾ ڪم ڪندي، منهنجي ڪافي اديبن ۽ شاعرن سان ملاقاتون ۽ ڏيٺ ويٺ ٿي، جيڪي اڪثر يوسف شاهين ۽ دستگير ڀٽيءَ سان ملڻ ايندا هئا. انهن ۾ دادا گرداس واڌواڻي به هوندو هو، جيڪو پريس ڪلب ڪراچيءَ ۾ رهندو هو. هن پنهنجي سڄي ڄمار انگريزي صحافت ۾ گذاري. پوين ڪجهه سالن ۾ روزاني هلال پاڪستان ۾ ”جيئن ڏٺو مون“ جي عنوان سان ڪالم لکيائين. جنهن ۾ هو زندگيءَ جي عام ڪاروهنوار سان گڏ، پنهنجون ساروڻيون به ساريندو هو. سندن اهڙن ڪالمن جا چار مجموعا ”جيڪي ڏٺو مون“، ”ڳالهه ٻولهه“، ’ساروڻيون‘ ۽ ’جڏهن آدم آيو‘ ڇپيل آهن. سندس آخري مجموعو ”جڏهن آدم آيو“ يوسف شاهين جي مالي مدد سان مون ”سچائي اشاعت گهر“ پاران ڇپرايو. دادا گرداس 1992ع ۾ ديهانت ڪيو. هو سڄي عمر اڪيلو رهيو، شادي نه ڪيائين، پنهنجو گهر به نه جوڙيائين. ورهاڱو ٿيو ته سندس سڀ مٽ مائٽ هندستان لڏي ويا، پر دادا ’پنهنجي سنڌ‘ نه ڇڏي، هو هتي ئي رهيو ۽ صحافت ڪندو رهيو. دادا ٻارن جي لاءِ ڊنمارڪ جي مشهور اديب جيڪ اينڊرسن جي ڪهاڻين جا سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا، جيڪي ’شاهي بلبل‘ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپيل آهن. سندس بزرگي ۽ صحافتي تجربي جي ڪري سڀ کيس احترام طور ”گرو“ چوندا هئا. يوسف شاهين کيس ڪافي عزت ڏيندو هو ۽ سندس مالي مدد به ڪندو هو.
دادا گرداس واڌواڻي جي سڄي زندگي جو عڪس نصير مرزا جي لکيل هن نظم مان ملي ٿو:
هو سڀ
جيڪي هُنَ جا گهر ڀاتي هئا
ايئرپورٽ ۽ سمونڊ جي ڪناري
هوائي جهازن ۽ آگبوٽن ۾ چڙهي
بَرن پٽن ۽ بيابانن مان ٿيندا
دنيا جي نقشي ۾ گم ٿي چڪا آهن
سندن اُجاڙ
ڀڙڀانگ ۽ ڀانڀاڙ حويليءَ ۾
بس رڳو
ڪنهن وشال ٽيبل تي ٻرندڙ
ڄاڻ ته اُجهامندڙ ڏيئو
۽ هڪڙو البم
سنڌ ۾ هنن جي آخري نشاني آهي.
سنڌي هندن سنڌ ڇو ڇڏي، سائين جي. ايم سيد ۽ ٻي سنڌي قيادت جي دورن ۽ کين اطمينان ڏيارڻ جي باوجود به هنن لڏپلاڻ ڪئي، ان جي سببن تي ڪافي لکيو ويو آهي. بظاهر ته ان جو سبب ورهاڱو ۽ ورهاڱي کانپوءِ غير محفوظ هئڻ جو ڊپ ئي آهي، پر ان جي پسمنظر ۾ اهو استحصال ۽ هندن جي واپاري ۽ سياسي طبقي جا رويا به آهن، جن جي ڪري نه رڳو عام هندو ۽ مسلمان طبقي کي نقصان ٿيو، پر کين به پنهنجي نظر ايندڙ غير محفوظ مستقل کانئن سنڌ ڇڏرائي.
1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو ته ان وقت گهڻو ڪري سڀ زميندار ننڍا توڙي وڏا مسلمان هئا. سنڌي هندو واپاري هئا ۽ وياج جو ڌنڌو ڪندا هئا يا ٽالپرن جي درٻار ۾ نوڪري ڪندا هئا ۽ 1947ع ۾ جڏهن ورهاڱو ٿيو ته مقامي هارين ۽ زميندارن جي لکين ايڪڙ زمين هندن وٽ گروي هئي. ان جو سبب اهو هو ته هاري هجي يا زميندار، سڀئي پنهنجن اجاين سجاين خرچن جي ڪري هندو سيٺين جا قرضي ٿي ويا هئا ۽ هندو سيٺيا وياجي، وياج مٿان وياج چاڙهي، نيٺ انهن زمينن جا مالڪ بنجي ويندا هئا. پوءِ جڏهن پاڪستان ٺهيو ته انهيءَ واپاري طبقي کي اچي ڊپَ ورايو ۽ هنن لڏپلاڻ ڪئي. ٻيو انهن لڏيو. جيڪي ’جن سنگهه‘ ۽ ٻين فرقيوار سياسي پارٽين جا همدرد هئا. هنن به ڊپ سبب پنهنجي ۽ پنهنجي گهراڻن جو مستقل غير محفوظ تصور ڪيو ۽ لڏپلاڻ ڪئي. ۽ باقي ٻين هوئي هوئي.... ۽ بنا ڪنهن سبب جي ڊپ سبب لڏيو. نه ته سندن پاڙيسري مسلمان جيڪي صدين کان ساڻن جَهنڊو جَهنڊي ۾ ڏيئي ويٺل هئا، تن کين ڪونه ستايو، الٽو سندن هر قسم جي مدد ڪئي. جنهن جا ڪئين مثال آهن. هونئن به سنڌ ۾ تمام ٿورن ماڻهن کانسواءِ باقي ٻين ۾ تعصب يا مذهبي ڪٽرپڻو ڪونهي. شاهه، سچل، سامي ۽ صوفين جي سنڌ جا رهواسي انهن ڳالهين مان ڄاڻن ئي ڪونه. حقيقت ۾ لڏپلاڻ ڪندڙن ۾ گهڻائي مٿينءَ ۽ وچولي ڪلاس جي هندن جي هئي. عام ۽ غريب غربو هندو ته ان وقت به سنڌ ۾ اطمينان ۽ امن سان رهيل هو ۽ هينئر به رهيو پيو آهي.
بهرحال، لڏپلاڻ تاريخ جو وڏو الميو آهي. جنهن جا اثر اڃا تائين سنڌ ڀوڳي پيئي.
دادا گرداس واڌواڻي به سنڌ نه ڇڏي ۽ آخر تائين ڏکيو، سُکيو پنهنجي ڌرتيءَ ئي رهيو ۽ سندس عزت ۽ احترام ڪنهن به دل ۾ نه گهٽي.
ائين مون يوسف شاهين جو هڪ ٻيو روپ به ڏٺو. هو ڪيترن ئي دوستن ۽ اديبن جي خاموشيءَ سان مدد به ڪندو هو. هڪ ٻه ڀيرا هن پنهنجي دوست مرحوم زيب عاقلي جي چانڊڪا ۾ ڊاڪٽريءَ ۾ پڙهندڙ نياڻيءَ کي پئسا مني آرڊر ڪري موڪليا. ان ۾ موڪليندڙ جو نالو فقط هفتيوار ’برسات‘ لکندو هو. اهي ٻيئي ڀيرا آئون ئي، هن پاران وڃي مني آرڊر ڪري آيو هئس. هو علي بابا کي به گهڻو ڀانئيندو هو.
’برسات‘ ڇڏڻ کانپوءِ ڪڏهن ڪڏهن آئون ۽ ڪامريد گل محمد خشڪ، يوسف شاهين سان ملڻ ويندا هئاسين ته هو هر ڀيري ’ڪجهه نه ڪجهه‘ پئسا، ٽشو پيپر ۾ ويڙهي اسان کي ڏيئي ڇڏيندو هو. جڏهن ته اسين برسات جي لاءِ ڪوبه ڪم نه ڪندا هئاسين. اسان جو نالو برسات ۾ فقط ٺٽي ۽ بدين جي نمائندن طور لڳل هوندو هو.
ان وقت ’برسات‘ رسالو پنهنجي عروج تي هو. ڇهه ست هزار ڪاپيون ڇپجنديون هيون ۽ هٿو هٿ کپي وينديون هيون. برسات کي ان عروج ڏيارڻ ۾ ’دستگير ڀٽي‘ جي ايڊيٽرشپ جو ڪمال هو. جنهن رسالي کي جمهوريت پسندن ۽ ترقي پسند قومپرستن جو ترجمان بنائي ڇڏيو. دستگير ڀٽي ڏاڍو تيز ماڻهو هو. پاڻ کي چوندو رسول بخش پليجي جو شاگرد هو، پر پي. پي سان گهڻي ويجهڙائپ هئس. بينظير ڀٽو وزيراعظم ٿي ته دستگير ڀٽي کي ’هلال پاڪستان‘ جو چيف ايڊيٽر مقرر ڪيائين. ٻي ڀيري بينظير ڀٽو جو اسپيچ رائيٽر به مقرر ٿيو.
مرحوم ف. م. لاشاري به ايندو هو. منهنجي اتي ئي ساڻس شناسائي ٿي. جڏهن به ڪراچي ويندو هئس ۽ ’هلال پاڪستان‘ جي آفيس ويندو هئس ته فقير محمد لاشاري، شڪور نظاماڻي، حسام سومري ۽ ٻي سنگت سان ملبو هو. لاشاريءَ ’جاڳو‘ جاري ڪئي ته به وٽس وڃڻ ٿيندو هو، جڏهن عبرت ۾ ڪالم لکڻ تي مون تي مولوي حضرات ڪاوڙيا ته پاڻ جاڳو ۾ هڪ زبردست قسم جو ايڊيٽوريل ”رحمٰن، رحيم، انسان ۽ عبرت اخبار“ جي عنوان سان لکيائين.
برسات ۾ يوسف شاهين سان ملڻ وارن ۾ هڪ علي اقبال، ٻيو منير چانڊيو به هوندا هئا. علي اقبال، يوسف شاهين جي ڪتاب World Confederation of the peoples انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو، جيڪو يوسف شاهين اردوءَ ۾ لکيو هو. يوسف شاهين ان ڪتاب لکڻ تي هزارين روپيا خرچ ڪيا ۽ سوين ڪتاب اٿلايا. يوسف شاهين هڪ زبردست قسم جو ذهين ۽ پنهنجي ڌن وارو ماڻهو آهي. سندس لکيل ڪتاب بلڪل نون موضوعن ۽ نون خيالن تي ٻڌل آهن. سنڌي ۾ يوناني ڏند ڪٿائن تي مشتمل ”يوناني ڏند ڪٿائون“ يوسف شاهين ئي لکيو. سندس ٻين اهم ڪتاب ۾ ”اناالحق“، ”فاتحن جي دنيا“، ”حق موجود“، موضوع ٿوري مواد جي لحاظ کان نهايت انوکا آهن. سندس ڪجهه ڪتاب آمريڪا ۽ انڊيا ۾ انگريزي ۾ به ڇپيا آهن.
انهن جا نالا هن ريت آهن.
• Rise an fall of Sanskrit
• William the bastard
• Rise and fall of Gods
• Fall of Nature languages of the Americas
ائين پاڻ يوسف شاهين کي عالمي سطح جو محقق ۽ ليکڪ چئون ته ان ۾ ڪو وڌاءُ ڪونهي.
اڳتي هلي يوسف شاهين ’برسات‘ کي روزاني اخبار ۾ تبديل ڪيو ۽ ’شيخ اياز‘ کي ان جو چيف ايڊيٽر مقرر ڪيو. ان دور ۾ برسات ۾ لکيل شيخ اياز جا ايڊيٽوريل به انوکي نوعيت جا ۽ عام صحافتي معيار کان هٽي ڪري هوندا هئا. جن تي سنڌ جي ادبي ۽ صحافتي حلقن ۾ حمايت ۽ مخالفت ۾ بحث هلندو رهندو هو.
روزاني ’برسات‘ جو اجراءَ هڪ زبردست صحافتي انقلاب هو. ان ۾ پهريون ڀيرو ڪارڪن توڙي ڪالمسٽن کي سٺيون پگهارون ۽ معاوضا ملڻ شروع ٿيا. عبدالواحد آريسر برسات ۾ لکيل پنهنجي اخباري ڪالمن جي ڪتاب ”روح جا ريلا“ جي مهاڳ ۾ لکيو آهي ته: ”هن پهريون ڀيرو ڏهه هزار روپيا تڏهن گڏ ڏٺا، جڏهن برسات پاران کيس انهن ڪالمن جو معاوضو مليو.“
وڏين صلاحيت هوندي به الائجي ڇو، يوسف شاهين روزاني ’برسات‘ جاري رکي نه سگهيو.
علي اقبال هر ڀيري ڪونه ڪو ڪتاب اُڏائي ويندو هو ۽ يوسف شاهين کيس فقط ڏسندو ۽ مُرڪندو رهندو هو. منير چانڊيو به ائين هوندو هو. پنهنجي وڪالت واري ٿيلهي ۾ ڪونه ڪو ڪتاب وجهي گم ٿي ويندو هو. هڪ ڏينهن ’برسات‘ جو هڪ پراڻو پرچو، جيڪو رڪارڊ ڪاپي هو، آئون کولي پڙهي رهيو هئس ته هو مون کان ان مان ڪو مضمون فوٽو اسٽيٽ ڪرائڻ جي بهاني وٺي ويو. هڪ ٻه ڀيرا واپس ڪرڻ لاءِ چيومانس ۽ پوءِ هر ڀيري جڏهن هو ايندو هو، ته آئون کانس رسالي جي واپسيءَ جي تقاضا ڪندو هوس. منهنجي گهرڻ تي مرڳي اچڻ ئي ڇڏي ڏنائين. پوءِ جيستائين آئون هئس، مون وري کيس پنهنجي موجودگيءَ ۾ اُتي ايندي نه ڏٺو.
’برسات‘ جي پريس ۾ هڪ ’انڪل‘ به رهندو هو. نالو ته الائجي ڇا هئس، پر سڀ کيس ’انڪل‘ چوندا هئا. سٺ ورهه کن عمر هيس. ’اينگلو انڊين‘ هو. سندس پيءَ ڪو انگريز هو. جنهن ورهاڱي کان اڳ هتي ڪنهن ’ديسي‘ مائيءَ سان شادي ڪئي هئائين. ’انڪل‘ انگريزيءَ ۾ بيحد هوشيار هو. ٻارن کي ٽيوشنس پڙهائيندو هو ۽ چوندو هو، ”آئون ٽيوشن ان ڪري پيو پڙهايان، جيئن ٽڪيٽ جيترا پئسا گڏ ڪري سگهان.... جڏهن ٽڪيٽ جيترا پئسا گڏ ٿيا لنڊن هليو ويندس.“ هو پريس ۾ هڪ نهايت ڪني بستري تي سمهندو هو. منهنجي خيال ۾ سندس دماغي توازن به ٺيڪ نه هو.
گلشن اقبال ۾ آئون ڪڏهن ڪڏهن، پاسي ۾ رهندڙ خالد ڀٽيءَ ڏانهن به هليو ويندو هئس. خالد ڀٽي، محترم رشيد ڀٽيءَ جو پُٽ هو. اسان جي پاڻ ۾ سٺي لڳندي هئي. اتي سندس فليٽ تي ڏاڍو سٺيون ڪچهريون ڪندا هئاسين. برسات ڇڏيم ته وري ساڻس ملاقات نه ٿي. هينئر هو شايد ’شاهه لطيف يونيورسٽي خيرپور‘ ۾ پروفيسر آهي.
ڪراچيءَ ۾ طارق روڊ جي شام ڏاڍي خوبصورت ۽ وڻندڙ هوندي هئي. شام جو اُتي ڪافي رش هوندي هئي. سونهن ۽ سڳنڌ جو سمنڊ هوندو هو. عورتون اڪثر خريداري ڪرڻ نڪرنديون هيون ۽ ڪئين وانڌا جوان اُنهن سان ڇيڙڇاڙ ڪرڻ جي چڪر ۾. ڪڏهن ڪڏهن اتي اڪيلو گهمندي سونهن ۽ سڳنڌ جي سنسار کي اکين ۾ اوتيندي دل خوش ٿي ويندي هئي. آفيس مان نڪرڻ کانپوءِ منهنجي ٻي مصروفيت ۽ دلچسپي ڪتابن جا دوڪان هوندا هئا. جن ۾ گهڙي ڪتاب اُٿلائڻ پٿلائڻ ۽ انهن جي سنگ گذارڻ جو نشو ئي پنهنجو هوندو هو.
آئون اتي ڪل چار يا پنج مهينا رهيس. منهنجي موجودگيءَ ۾ ’برسات‘ جا فقط ٻه پرچا نڪتا. تنهن کان پوءِ يوسف شاهين برسات جي اشاعت عارضي طور بند ڪئي ۽ دستگير ڀٽي به هليو ويو ته مون اتي وانڌو ويهي مکيون مارڻ جي بدران، واپس ڳوٺ اچڻ ۾ بهتري سمجهي.
ذاتي طور تي يوسف شاهين ۽ دستگير ڀٽي پنهنجي روين ۾ ڏاڍا سٺا ۽ مهربان ماڻهو هئا. يوسف شاهين جي زندگي ۽ ڪم ته هڪ سڄي ڪتاب جي تقاضا ڪري ٿو. هن جو واسطو نصرپور جي دائود پوٽن سان آهي ۽ شروع ۾ غريب ماڻهو هو، پنهنجي محنت ۽ جستجوءَ جي ڪري نه رڳو ساک وارو سرمائيڪار بنيو، پر پاڪستان جي ايوان بالا ”سينيٽ“ جو ٽيڪنوڪريٽ رڪن به بڻيو.
برسات ڇڏڻ کانپوءِ آئون اڪثر دستگير ڀٽي سان سندس گول بلڊنگ واري گهر يا پريس ڪلب حيدرآباد ۾ ملڻ ويندو هئس. بينظير ڀٽو جي وزيراعظم ٿيڻ کان پوءِ هو جڏهن ”هلال پاڪستان“ جو چيف ايڊيٽر ٿيو ته هڪ ڏينهن آئون ساڻس ملڻ ويس. هو مونکي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مون کي ”هلال پاڪستان“ جوائن ڪرڻ جي آڇ ڪيائين ۽ چيائين ته ”کيس ۽ هلال کي تو جهڙي محنتي ماڻهوءَ جي گهرج آهي.“ مون ساڻس ”ها“ ڪئي، پر ڳوٺ اچي حالتن کي ڏسي هلال جوائن ڪرڻ جو خيال لاهي ڇڏيم. جلدئي کيس چيف ايڊيٽريءَ تائين هٽائي شمشيرالحيدريءَ کي مقرر ڪيو ويو. دستگير ڀٽي شايد پوءِ به ٻه ڀيرا هلال پاڪستان جو چيف ايڊيٽر مقرر ٿيو. ٻيو ڀيرو تڏهن جڏهن اخبار ڪارڪنن خريد ڪئي ۽ ٽيون ڀيرو ان وقت جنهن ٺٽي جي شيرازين اخبار خريد ڪئي، پر ٻيئي ڀيرا هو گهڻو وقت هلي نه سگهيو.
•