2
امان جو پيرن فقيرن، بزرگن، اوليائن، جنن ۽ ڀوتن تي وڏو اعتقاد هوندو هو ۽ ڌاڳن، ٽوڻن ۽ ڦيڻن تي به. مٿي جي سور کان وٺي ٽي. بي جو علاج امان جي نظر ۾ ڪنهن ’بيبي سڳوريءَ‘ جي لکيل تعويذن، وٽيل داڳن ۽ پڙهيل پاڻيءَ ۾ هوندو هو. اهوئي سبب هو، جو ننڍي هوندي منهنجي ڪنڌ ۽ ٻانهن ۾ ڪيترائي تعويذ ۽ ڌاڳا وغيره ماڻهن جي بدنظر کان بچڻ لاءِ ٻڌل هوندا هئا. ڪي تعويذ ته منهنجي سري کان رکيل ويهاڻي ۽ مٿان اوڍڻ واري سَوڙ ۾ به پيل هوندا هئا.
امان طبيعت جي ڏاڍي تيز ۽ وڏي سڏ ڳالهائيندي هئي. اڪثر ننڍي ننڍي ڳالهه تان چِڙي پوندي هئي. امان جي ڀيٽ ۾ بابا پنهنجي سڀاءَ ۾ ماٺيڻو ۽ ٿڌو هوندو. ممڪن آهي ته کيس ڪاوڙ يا چڙ ايندي هجي، پر هو انهيءَ تي ڪنٽرول ڪري ويندو هو. مون بابا کي فقط هڪ ڀيرو ڪاوڙجندي ڏٺو. اهو به تڏهن، جڏهن مون کيس ڪنهن ڳالهه تان ڏاڍو تنگ ڪيو ۽ هن بيزار ٿي ڪاوڙ ۾ اچي مونکي ٻه چار لپاٽون وهائي ڪڍيون، بابا فقط اهو هڪ ڀيرو ئي مونکي مار ڪڍي هئي. مون بابا کي ڪڏهن به وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي کلندي نه ڏٺو. ڪيڏي به کل جهڙي ڳالهه هجي، هو رڳو مُرڪندو پيو هو، نه وري ڪنهن اهڙي تهڙي ڳالهه تي کيس ٻوٿ سُڄائي ويٺل ڏٺم.
بابا صبح ساجهر ڍڳا گاڏي ڪاهي گهران نڪري ويندو ۽ شام جو يا سومهڻيءَ جو واپس ورندو هو. جنهن ڪري هن جو اسان جي تربيت ڏانهن ڪو ڌيان نه هوندو هو. هونئن به ٻهراڙي ۾ مائٽن جو ٻارن جي پالنا، لکڻ، پڙهڻ يا مٿن نظر رکڻ تي ڌيان نٿو رهي. ٿوري گهڻي ڪوشش هوندي اٿن ته ڪو ڌنڌو ڌاڙي ڪرڻ سکي وٺن يا اهو ڪرڻ لڳن. اسڪول به امان جي شوق جي ڪري ويس، نه ته مون کي پڙهڻ جو صفا شوق نه هو. ناني ۽ امان زور زبردستي ڪري اسڪول موڪلينديون هيون، نه ته مونکي اسڪول جي نالي وٺڻ سان ئي بخار اچي ويندو هو.
پهرين ادي مريم ۽ ادي گلان سان گڏجي، آپا مڪان بانوءَ وٽ ڇوڪرين جي اسڪول ۾ پڙهڻ ويندو هوس. آپا مڪان بانو مونکي ڏاڍي سُٺي لڳندي هئي. هوءَ تيز رنگن وارا ڀڀڪيدار ڪپڙا پائيندي هئي. هوءَ مونکي ڏاڍو ڀانئيندي هئي، ۽ آئون به اڪثر سندس پاسي ۾ وڃي ويهندو هوس. اهڙي طرح منهنجي پهرين اُستاد آپا مڪان بانو درس هئي. جنهن مون کي الف. بي جي پٽي پڙهائي. ان وقت ڪاٺ جون پٽيون هونديون هيون، جن تي ميٽ هڻي، سُڪائي، مٿن مس ۽ قلم سان لکيو ويندو هو. آئون زيرون، زبرون ۽ پيشون آپا مڪان بانوءَ وٽ ئي پڙهيس.
ٿورو وڏو ٿيس ته پوءِ پاڻ ئي اسڪول وڃڻ لڳس.... مون سان گڏ پاڙي جو هڪ ٻيو ڇوڪرو، جنهن جو نالو پڻ ’يوسف‘ ئي هو ۽ سندس گهر وارا کيس ’بابو‘ سڏيندا هئا، سو به هلندو هو. هُن جو گهر اسان جي گهر کان ٻه ٽي وال پري هو. بابو ماڇي روزانو گهران ڪتاب کڻي ايندو هو ۽ پوءِ اسين ٻيئي گڏجي اسڪول ويندا هئاسين. ڪڏهن ڪڏهن اسڪول ويندي وچان گُهت به هڻي ويندو هوس، پر اها ڳالهه لڪي نه سگهندي هئي ته اڄ آئون اسڪول نه ويو آهيان، جو بابو ماڇي گهر اچي ٻُڌائيندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ته آئون بابوءَ کي پنهنجي خرچي ٻن آنن مان هڪ آنو ڏيئي، کيس دروازي جي ٻاهران ئي روانو ڪري ڇڏيندو هوس ۽ گهر ۾ ڪنهن نه ڪنهن موڪل جو بهانو ڪري ويهي رهندو هوس ۽ اسڪول کان گُسائيندو هوس.
اسڪول مان اچي ڪتاب ۽ سليٽ گهر رکي، ماني کائي، بابو ماڇيءَ جي گهر سندس ڀيڻ ڦاطولي سان گُڏين راند کيڏڻ جي لاءِ ويندو هئس. اُتي ٻيون به ڪجهه ڇوڪريون هونديون هيون، جيڪي ڦاطوءَ جون ساهيڙيون هونديون هُيون ۽ وٽس گُڏين راند کيڏڻ اينديون هُيون. اسين شام تائين گُڏين راند ڪُڏندا رهندا هئاسين. ڇوڪريون ڪڏهن ڪڏهن گُڏين جون پاڻ ۾ شاديون به ڪرائينديون هيون. ڦاطوءَ جي گُڏي جي شادي ٿيندي هئي ته هوءَ ان جي خوشيءَ ۾ مِٺو ڀت رڌيندي هئي، جيڪو اسين ڄاڃي کائيندا هئاسين. امان مونکي ڪپڙي جي اڳڙين مان هڪ ڏاڍي سُٺي گُڏي ٺاهي ڏني هئي، جنهن تي موتي ۽ ٽِڪون به ٽانيڪل هونديون هُيون ۽ مُڪيش جو ڀرت ڀريل هوندو هو. ڦاطوءَ جي وڏي ڀيڻ به هوندي هئي، جنهن جو نالو ’ڪزو‘ هو، هوءَ به اسان کي ڏاڍو ڀانئيندي هئي ۽ اسان سان گُڏو گُڏي راند ۾ شريڪ ٿيندي هئي، يا وري سڄو سڄو ڏينهن پيئي ريڊيو ٻُڌندي هئي. هوءَ ڦوهه جوانيءَ ۾ گذاري ويئي. سندس وفات تي آئون ڏاڍو رُنو هئس. هوءَ منهنجي ڀيڻن مريم ۽ غلام فاطمھ جي ساهيڙي به هوندي هئي.
ڪڏهن ڪڏهن وري پاڙي ۾ ناني اُملي جي پوٽين حقو ۽ حضوران سان گڏ به راند کيڏندو هوس، يا وري هو اسان جي گهر اچي مون سان ڪُڏنديون هيون. ناني اُملي، امان کي ڌيءَ ڪري سڏيندي هئي ۽ مون کي تمام گهڻو ڀانئيندي هئي. هڪ ڀيري امان مڇيءَ جو ٻوڙ رڌيو هو، سو هن حضوران کي پليٽ ڀري ڏني ته وڃي ناني اُمليءَ کي ڏيئي اچ. هوءَ ٻوڙ جي ٿالهي کڻي ٻاهر نڪتي. ٿوري دير کانپوءِ آئون به سندس پويان ويس. ٻاهر وڃي ڏٺم ته هوءَ ڀت جي پاسي ۾ در وٽ بيٺي ٻوڙ آڱر سان چٽي رهي هئي. مونکي ڏٺائين ته سڄي هَڄي ويئي ۽ چيائين ”ڪنهن کي ٻُڌائج نه.“ پوءِ آئون به ساڻس شامل ٿي ويس. اسان ٻنهي اتي بيٺي بيٺي ٻوڙ چٽي ڇڏيو ۽ حضوران پليٽ محمودا واهه مان ڌوئي صاف ڪري واپس اچي امان کي ڏني.
انهن ڇوڪرين سان گڏ رانديون کيڏڻ يا عورتن سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ مهل منهنجي ذهن جي ڪنهن به ڪُنڊ پاسي ۾ ڪوبه جنسي جذبو نه اُڀرندو هو. ٻين لفظن ۾ منهنجي ذهن ۾ جنس نه هوندي هئي. هو ته منهنجون دوست هيون. عورتن سان ڳالهائڻ مهل ڪڏهن به گهٽ وڌائي جو احساس نه ٿيندو هئم.
ڪجهه وقت اڳ مون اردو جي نامياري شاعر ’اختر الايمان‘ جي آتم ڪهاڻي ’اس آباد خرابي مين‘ پڙهي، جنهن ۾ هن عورتن جي حوالي سان ان قسم جي ڳالهه لکي آهي. هو لکي ٿو ته ”عورتن سان ڳالهائڻ مهل منهنجي ذهن ۾ جنس نه ايندي هئي. بس هڪ ذهني آسودگي جو احساس ٿيندو آهي، منهنجو سدائين اهو خيال رهيو آهي ته عورت زندگيءَ ۾ توازن پيدا ڪندي آهي.“
ڏٺو وڃي ته عورتن سان دوستي، مردن سان دوستيءَ کان وڌيڪ پائيدار ۽ نج هوندي آهي. دوستيءَ جي حوالي سان عورتن جي ذهن ۾ ڪڏهن به مفاد نه هوندو آهي. مرد جي ڀيٽ ۾ عورتن جي دوستي وڌيڪ نباهه ڪندي آهي. منهنجي دل ۾ عورتن لاءِ سدائين عزت، خلوص ۽ احترام ئي رهيو آهي.
امان سڄو ڏينهن بابا لاءِ گهٽ وڌ ڳالهائيندي رهندي هئي ۽ پنهنجي سورن ۽ غربت جو روئڻو پئي رُئندي هئي. ان ۾ هوءَ ڪنهن حد تائين درست به هئي. امان جون ٻيئي ننڍيون ڀيڻون سُکين گهرن ۾ پرڻجي ويون. جيجي زينب جي شادي چاچا عبدالغفور الستي سان ٿي. جيڪو پهرين سرويئر هو ۽ پوءِ ٺيڪيداري ڪيائين. ملير ڊائجسٽ رسالو ڪڍيائين. ذوالفقار علي ڀٽي جي دور ۾ ڊي. پي. آر ۾ گرفتار ڪيو ويو. پوءِ آزاد ٿيو ته پير علي محمد راشدي سان وڃي ملاقات ڪيائين، جنهن کيس نيشنل سينٽر آف پاڪستان جو ڊائريڪٽر جنرل ڪري رکيو. اڳتي هلي ’الست‘ نالي اين جي او به هلايائين. سندس تفصيل سان احوال اڳيان هلي لکندس. ٻي ڀيڻ جيجي بچل، چاچا شمس الدين سان پرڻي، جيڪو اريگيشن کاتي مان چيف انجنيئر ٿي رٽائرڊ ٿيو. چاچا عبدالغفور ۽ چاچا شمس، بابا جا ماسات آهن، چاچا شمس الدين جو اسان تي وڏو هٿ رهيو، هُن جو اهو هٿ اسان تي نه هجي ها ته اسان جون اکيون به ڪانگ ڪڍي وڃن ها، خدا کيس انهيءَ جو اجر ڏيندو. اسين ته بس رڳو سندس لاءِ دعا جا هٿ ئي کڻي سگهون ٿا.
بابا صفا اڻ پڙهيل هو. وٽس پنهنجي يا اباڻي ملڪيت يا ٻني ٻارو نه هو. هو هاري هو، دڙي ۾ اچي رهڻ کان اڳ بابا به ٻين مائٽن سان گڏ ’ور-ڪن‘ تي ارباب حاجي ولي محمد ميمڻ جي ٻنيءَ ۾ هارپو ڪندو هو. منهنجون ٻيئي جيجيون قرآن شريف سان گڏ ٻه ٽي سنڌيءَ جا به پڙهيل هيون. پر امان هڪ اکر به نه پڙهي هئي. اهوئي سبب جو هڪ پاسي ننڍيون ٻيئي ڀينر سُکين گهرن ۾ هجن، ٻئي پاسي وڏي ڀيڻ صفا غريب هجي. اهو فرق احساس ڪمتري، چِڙ ۽ ڪاوڙ ته ضرور پيدا ڪندو. امان ۾ به اهي شيون دائمي اچي ويون.
امان چوندي هئي ته جوانيءَ ۾ پڻهين ايترو ته بي مروت هوندو هو، جو مينهون ڏُهي، کير جي چونئري کڻي اچي ويهندو هو ۽ کير سان ڀت کائي ڍؤ ڪري، مُڇن کي هڻي اُٿندو هو. پوءِ باقي بچيل کير اسين ٻيا گهر وارا کائيندا هئاسين. پر بابا ڪڏهن به امان جي شڪايت نه ڪئي. امان سدائين بابا سان پئي وڙهندي ۽ بي رُخيءَ سان هلندي هئي. مون کين ڪڏهن به گڏ ويٺل نه ڏٺو، نه ئي ڪنهن مسئلي تي پاڻ ۾ ڳالهائيندي ڏٺو. بس ڪڏهن ڪڏهن ائين محسوس ٿيندو هو ته بابا هر حال ۾ راضي رهڻ سکي ويو هو ۽ هن هڪ ڊگهي عرصي کان چُپ جو روزو رکي ڇڏيو هو.
شايد اها بابا جي خاموشي ئي هئي، جو آئون لاشعوري طور تي بابا کان لاتعلق يا پري پري رهندو هوس. مون ڪڏهن به وڃي بابا کان خرچي نه گهري. بابا ڪڏهن به سِڪڻن وانگر مون سان ظاهري محبت جو اظهار نه ڪيو. مونکي ياد ڪونهي ته هن مونکي ڪڏهن ڀاڪر پاتو هجي يا مِٺي ڏني هجي. هن جي مون سان محبت به خاموش محبت هئي. اها تڏهن محسوس ٿيندي هئي، جڏهن بخار يا مٿي ۾ سُور پوندو هئم، تڏهن مونکي هن جي اکين ۾ فڪرمندي نظر ايندي هئي.
ننڍي هوندي آئون ضدي به ڏاڍو هوندو هوس. منهنجي ضد سبب سڀ گهر ڀاتي پريشان ٿي ويندا هئا. آئون ماني سُٺن ۽ صاف ٿانون ۾ کائڻ چاهيندو هو،س، ٻوڙ گيهه ۾ رڌيل ۽ مانيءَ به گيهه سان مَکيل هئڻ جي فرمائش ڪندو هوس. جي اها نه هوندي هئي، يا ٿانوَ منهنجي پسند جا نه هوندا هئا ته مانيءَ کي ٿانون سميت اهڙي ته اُڇل ڏيندو هوس جو وڃي پري ڪرندا هئا ۽ امان وري ڌڙيندي وڃي ماني ڇنڊي چُمي اکين تي رکندي چوندي هئي، ”ڇورا! ان اشهد کي ائين اڇلبو آهي ڇا-؟“ ڪڏهن ڪڏهن وري منهنجي اهڙي حرڪت تي ٻه چار چنبا به هڻي ڪڍندي هئي. پوءِ ته اصل گهر ۾ رڻ ٻاري ڏيندو هئس. هڪ ڀيري ڪنهن ڳالهه تان مڇرجي بابا جي ڪاٺين ڦوڙڻ واري ڪهاڙي کڻي امان تي اُلريو هوس. امان ڊوڙي وڃي اندر ڪوٺيءَ ۾ گهڙي ۽ در بند ڪري، دريءَ مان بيهي مونکي سمجهائڻ لڳي ۽ مون ڪاوڙ ۾ اچي گهڙا منجيءَ تي رکيل پاڻيءَ سان ڀريل مَٽ ۽ دِلا ڀڃي ڇڏيا.
ان ضد جو هڪ سبب منهنجو سڪيلڌو هئڻ هو ۽ منهنجي وات مان نڪتل هر فرمائش، وس آهر بابا ۽ امان پوري ڪندا هئا ۽ ٻيو ته جيڪو منهنجو سٺن ٿانون ۾ کائڻ يا گيهه واري ٻوڙ رڌڻ جو ضد هوندو هو، اهو به منهنجي ان محرومي جو اظهار هو، جيڪا چاچا شمس الدين جي گهر لطيف آباد وڃي مون تي حاوي ٿي ويندي هئي. چاچا شمس الدين جو لطيف آباد ۾ پبلڪ اسڪول جي سامهون ڏاڍو سٺو بنگلو هوندو هو. اُتي هر شئي جو پنهنجو هڪ معيار هوندو هو. اتان واپس دڙي اچڻ کانپوءِ منهنجي اها محرومي اجائي ضد ۾ ظاهر ٿيندي هئي. هونئن به آئون سڄي زندگي احساس محروميءَ جو شڪار، هَڄيل ۽ هيسيل رهيو آهيان.
بابا پنهنجي سڀاءُ ۾ بنهه سادو ۽ هر ڪنهن تي اعتبار ڪندڙ هو. اهو ئي سبب آهي، جو هن ڪيترائي دوکا کاڌا.... ايوب خان يا ذوالفقار علي ڀٽي جي زرعي سڌارن دوران بابا کي به ٽيهارو کن ايڪڙ زمين ملي.... جيڪا هڪ ڀيري ارباب ولي محمد ميمڻ، بابا کي سجاول وٺي وڃي مختيارڪار جي سامهون ڪاڳرن تي صحيح وٺي پنهنجي پُٽ جي نالي ڪرائي ورتي ۽ بابا کي خوش ڪرڻ لاءِ کيس ٻيڙي ماچيس لاءِ پنجاهه جو نوٽ کيسي ۾ وڌائين. اها بابا جي سادگي ئي هئي، جو هن آڱوٺو هڻڻ مهل ارباب کان اهو به نه پڇيو ته آخر هن ڪاڳر تي هو کانئس ڇاجي لاءِ پيو آڱوٺو هڻائي ۽ هونئن ته هو پنهنجي هارين کي هڪ روپيو به رڙائي رڙائي ڏيندو هو، سو سڄا سارا پنجاهه رپيا پيو ڏي (ان زماني ۾ پنجاهه روپين جو تصور به وڏي ڳالهه هئي.) تنهن کانسواءِ ٻارهن ايڪڙ ٻي زمين به بابا جي نالي نڪتي، جيڪا به سدائين ڦڏي جو شڪار.... مون جڏهن اها وڪرو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته ان تي ويٺل همراهن چيو ته 1970ع ۾ ارباب ولي محمد ميمڻ ان زمين جي وڪري لاءِ اسان کي هزار روپيا سوٿي ورتي هئي.
بابا وانگر آئون به سادو ۽ جلد ٻين تي اعتبار ڪرڻ وارو آهيان، جنهن سبب ڪافي دوکا کاڌم ۽ نقصان پرايم. ننڍي هوندي ته منهنجي سادي جي حد هوندي هئي. شيون مونکي ڏاڍي دير سان سمجهه ۾ اينديون هيون. هڪ ڀيري بابا سان گڏ عيد جي لاءِ چپل وٺڻ لاءِ بازار ويس. هڪ دوڪان تي مون کي چپل پسند آئي. امان مونکي چپل وٺڻ جي لاءِ ٻه روپيا ڏنا هئا، جيڪي منهنجي کيسي ۾ پيل هئا. چپل پسند ڪرڻ تي دوڪاندار مون کي اها ٿيلهيءَ ۾ وجهي ڏني. بابا چپل جو اگهه پڇيو:
”پوڻا ٻه روپيا.“ دڪاندار وراڻيو.
”ٻه روپيا وٺو.... ٻه روپيا.“ مون تڪڙ ۾ چيو.
اهو ٻُڌي دڪاندار ۽ بابا ٻيئي کِلي پيا. پوءِ هنن مونکي ٻڌايو ته پوڻا ٻه روپيا معنيٰ هڪ روپيو ٻارهن آنا. منهنجي سمجهه موجب پوڻا ٻه روپيا- ٻه روپيا چار آنا ٿي ٿيا.
•
بابا روايتي قسم جو ڳوٺاڻو ماڻهو هو. کيس قدرن جو ڏاڍو خيال هوندو هو. هڪ ڀيري جڏهن آئون تيرهن يا چوڏهن سالن جو هئس ته ساڻس گڏ ڪنهن ڳوٺ ويس ۽ اسين جڏهن گهرن جي ويجهو ٿياسين ته بابا مونکي پنهنجي کيسي مان رومال ڪڍي ڏنو ۽ چيائين، ”مٿي تي ٻڌ. اگهاڙي مٿي سان هلڻ صحيح ڪونهي“. مون مٿي تي رومال ٻڌو. بابا کي اڳ ۾ ئي اجرڪ جو پٽڪو ٻڌل هو. جيتوڻيڪ آئون صفا ٻار هوس، پر بابا کي منهنجو گهرن جي اڳيان مٿي اگهاڙو هلڻ مناسب نه لڳو. ٻهراڙين ۾ ”مٿي اگهاڙو“ هئڻ ”عيب“ سمجهيو ويندو هو ۽ اڪثر لوفرن لاءِ ”مٿي اگهاڙا ڇورا“ جو لفظ استعمال ڪيو ويندو هو. يا جيئن هاڻ لوفرن لاءِ ”وات ڳاڙها ڇورا.“
ائين اسانجي سنڌ جا ڪيترائي قدر ۽ ريتون رسمون آهن، جيڪي ڏاڍيون سٺيون آهن. جهڙوڪ: وڏن جي اڳيان وڏي سڏ يا هروڀرو اجايو نه ڳالهائڻ، انهن جي سامهون ويهڻ جي بدران ادب ۾ بيٺو رهڻ يا وري ڪٿي ويٺل هجي ۽ هو ڪا ڳالهه پُڇي ته اُٿي بيهي جواب ڏيڻ، وڏو گڏ هلندو هجي ته ساڻس گڏ گڏ هلڻ جي بدران ڪجهه وکون پوئتي ٿي هلڻ. اهڙي تربيت ۾ مائٽن سان گڏ استادن جو به وڏو ڪردار رهي ٿو. منهنجا استاد سائين شفيع محمد ميمڻ ۽ سائين ڪريم بخش مڱڻهار اسانکي ان قسم جي ادب جي سختيءَ سان هدايت ڪندا هئا. خود مون سان به اها حالت هوندي هئي. وڏو ٿيڻ، پرڻجڻ ۽ ٻارن ٻچن وارو ٿيڻ کانپوءِ به چاچا شمس الدين ۽ پنهنجي ڀيڻويي حاجي محمد جمن ميمڻ جي اڳيان باادب ۽ ڪڪڙ ٿيو ويٺو هوندو هوس. جي ڪجهه پُڇندا هئا ته ٿورن لفظن ۾ جواب ڏبو هو، نه ته ماٺ ۾ ويٺل رهبو هو.
پوين سالن ۾ بابا جي نظر صفا ڪمزور ٿي ويئي هئي ۽ سڄو ڏينهن کٽ تي يا ته ليٽيو پيو هوندو هو يا ويٺو هوندو هو. ٻين پوڙهن وانگر ڪرڪر بدران ماٺ ۾ هوندو هو ۽ الائجي ڇا پيو سوچيندو هو ۽ اسين هوندا هئاسين، سو پنهنجيءَ ۾ مست ۽ مگن، ڪڏهن ڪڏهن سڏ ڪندو هو ته وٽس ٻه چار منٽ وڃي ويهندو هوس، نه ته پنهنجي وٺ وٺان ۾. هاڻ جڏهن زندگي جي شام جا پاڇا وڌڻ شروع ٿيا آهن، اولاد به وڏو ٿي ويو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن انهن جا رويا يا بي ڌياني ڏسي عجيب احساس ٿئي ٿو ۽ بابا ڏانهن پنهنجي بي ڌياني ياد اچي ٿي ۽ سندس خاموشي ۽ اڪيلائي جو احساس ڏنگڻ ٿو لڳي.
احساس جي حوالي سان مونکي نيپولين بوناپارٽ بابت پڙهيل هڪ واقعو ياد ٿو اچي. روس تي حملي جي دوران هڪ هنڌ اتفاق سان نيپولين پنهنجن ماڻهن کان وڇڙي ويو ۽ دشمن فوج جي هڪ دستي کيس سڃاڻي ورتو ۽ سندس پويان لڳو. نيپولين پنهنجي جان بچائڻ لاءِ وٺي ڀڳو ۽ هڪ گهٽي ۾ هڪ ڪپهه وڪڻندڙ جي دوڪان ۾ گهڙي ويو ۽ کيس منٿ ڪندي چيائين ”مونکي بچائي.“ ڪپهه وڪڻندڙ کيس جلدي سامهون پيل ڪپهه جي ڍڳ ۾ لڪي وڃڻ جي لاءِ چيو ۽ پوءِ هن نيپولين جي هٿان ٻيو به ڪپهه وجهي ڇڏيو. هو اڃان ان ڪم مان مس واندو ٿيو، تيسين دشمن سپاهي به اچي پهتا ۽ دڪان ۾ گهڙي آيا ۽ رڙيون ڪري نيپولين جو پُڇڻ لڳا. ڪپهه فروش جي لاعلمي جي اظهار تي هنن دوڪان کي هيٺ مٿي ڪري ڇڏيو۽ تلوارن سان ڪپهه تي به وار ڪرڻ ۽ انهن جا منهن اندر ٽنبڻ لڳا. هو نيپولين کي ڳولهي نه سگهيا. نيٺ هو مايوس ٿي موٽي ويا.
ٿوري دير کانپوءِ جڏهن ماٺ ماٺوڙو ٿي ويو ته نيپولين سُرندو ڪپهه مان ٻاهر نڪتو ته کيس ڪا رهڙ به نه آئي هئي. عين انهيءَ گهڙيءَ نيپولين جا ذاتي محافظ کيس ڳولهيندي اُتي اچي پهتا ۽ دڪان ۾ گهڙيا. ڪپهه وڪڻندڙ کي جڏهن اندازو ٿيو ته هن ڪنهن وڏي شخصيت کي پناهه ڏني آهي ته هو نيپولين ڏانهن مُڙيو ۽ شرميلي لهجي ۾ پڇيائينس، ”آئون هيڏي عظيم شخص کان اهو سوال پُڇڻ تي معذرت گهرندس. پر هن ڪپهه جي ڍڳ هيٺان جڏهن اوهانکي احساس ٿي چڪو هو ته ايندڙ گهڙي يقيني طور تي اوهانجي زندگي جي آخري گهڙي به ٿي سگهي ٿي ته اوهان کي ڇا محسوس ٿيو؟“
نيپولين جيڪو هاڻ شان سان بيٺو هو، تنهن کي ڪپهه وڪڻندڙ جي اُن سوال تي ڪاوڙ اچي ويئي ۽ چيائين، ”توکي مون کان يعني بادشاهه نيپولين کان اهو سوال پُڇڻ جي همت ڪيئن ٿي؟“ پوءِ هن محافظن کي مخاطب ٿي چيو. ”هن گستاخ شخص کي ٻاهر وٺي وڃي اکين تي پٽي ٻڌوس ۽ کيس شوٽ ڪري ڇڏيو. آئون پاڻ گولي هلائڻ جو حڪم ڏيندس.“
اهو ٻُڌي محافظن کڻي مسڪين کي جهليو ۽ گهليندا ٻاهر وٺي ويس، پوءِ هڪ ڀت سان بيهاري اکين تي پٽي ٻڌائونس.
ڪپهه فروش کي ڪجهه به ڏسڻ ۾ نه پي آيو. البت هن جي ڪنن ۾ محافظن جي بندوقن جي کڙ کڙ ۽ انهن جا آواز اچڻ لڳا، جيڪي هوريان هوريان رائفلون تيار ڪري رهيا هئا. ان سان گڏ کيس سرد هوا جا جهونڪا ۽ ڪپڙن جي سرسراهٽ به ٻُڌڻ ۾ پي آئي. هوا هن جي ڪپڙن سان ٽڪرائجي رهي هئي ۽ هن جون ڳلون ٿڌيون ٿيڻ شروع ٿيون. هن جون ٽنگون ڪنبڻ لڳيون ۽ هو انهن تي قابو پائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪري رهيو هو. ان مهل سندس ڪنن ۾ نيپولين جو آواز پيو، جنهن گلو صاف ڪندي چيو، ”هوشيار... نشانو وٺو.“
ان گهڙيءَ اهو ڄاڻندي ته ٿوري دير کانپوءِ سندس احساس ۽ جذبا هميشه لاءِ ختم ٿيڻ واران آهن، ڪپهه فروش جي اندر ۾ هڪ احساس جنم وٺڻ لڳو، جيڪو بيان ڪرڻ کان هو لاچار هو. ان مهل هن جي اکين مان لڙڪ وهڻ شروع ٿي ويا.
ٿوري دير کانپوءِ کيس پيرن جو کڙڪو ٻُڌڻ ۾ آيو، جيڪو ڏانهنس وڌي رهيو هو. جڏهن اهو آواز سندس بلڪل ويجهو پهتو ته ڪنهن هٿ وڌائي سٽ ڏيئي سندس اکين تان پٽي لاهي ورتي. اوچتو روشني ٿيڻ سان ڪپهه وڪڻندڙ جون اکيون کيريون ٿي ويون ۽ هن نيپولين کي ڏٺو، جيڪو سندس اکين ۾ اکيون وجهيو سندس سامهون بيٺو هو. سندن نظرون مليون ته نيپولين نرم لهجي ۾ چيس، ”هاڻ توکي خبر پئجي ويئي؟“
بابا 13-مئي 1991ع تي ايل ايم سي ڄامشوري ۾ وفات ڪئي. پهريون کيس هڏڪي ٿي، جيڪا وڌندي ويئي، دڙي ۾ ڊاڪٽرن کي ڏيکاريوسين، ڦڪين فرق نه ڪيو ته ايل ايم سي ڄامشوري اچي داخل ڪرايوسين. مهينو سوا داخل رهيو. پويان ٻه هفتا هوش ۽ حواس به ختم ٿي ويس، آئون ڪلاڪن جا ڪلاڪ وٽس ويٺو هوندو هوس، پر هو اڪيلاين جي اونهي غفا ۾ هليو ويو هو.
ننڍي هوندي هڪ ڀيرو بابا سان گڏجي دڙي مان ميرپوربٺوري ’مهر شاهه‘ جي ميڙي تي ويو هوس، دڙي مان استاد وڪيي ڊرائيور جي ڀاڙي جي جيپ ۾ چڙهي بٺوري وياسين، هن اسان کان اٺ آنا ڀاڙو ورتو، جيڪو ٻي ڏينهن صبح جو سوير اچي گهر سڏ ڪري اهو چئي واپس ڪري ويو ته، ”ان مهل چاچا هاشم کان تڪڙ ۾ ڀاڙو وٺي ته لاٿم، پر چاچا هاشم کان مونکي ڀاڙو وٺڻ نٿو جُڳائي.“ استاد وڪيو اسانجي پاڙي ۾ رهندو هو، ۽ ڪنهن زماني ۾ چاچا شمس الدين جو ڊرائيور به رهيو هو. ان وقت اڃا ماڻهن جي اکين ۾ شرم ۽ حيا هو. پاڙي اوڙي، ڳوٺ راڄ ۽ مٽن مائٽن جو خيال رکبو هو. پاڙي جا سڀ وڏا ننڍن جا چاچا هوندا هئا ۽ زائفائون اديون، مائرون ۽ ڀيڻون. اُستاد وڪيي جي گهر واري ادي زرينه مونکي ڀاءُ بنايو هو ۽ سندس امڙ ۽ ماسي ڏاڍا سٺا ڳيا ڪڇنديون هيون ۽ سڄو ڏينهن پيون اسانجي گهر اينديون هيون، هو امان جون ساهيڙيون هيون. هو سڀ مونکي ”جوپ“ چونديون هيون.
انهن ڏينهن مهر شاهه جو ميڙو آسپاس جي ماڻهن جي لاءِ هڪ وڏي ڏڻ جي حيثيت رکندو هو ۽ گهمڻ ڦرڻ جا موقعا فراهم ڪندو هو. ميلي جي لاءِ ٻار باقاعده خرچيءَ مان پئسا ميڙيندا هئا. نوان ڪپڙا سبرائبا هئا ۽ پوءِ ميلو لڳندو هو ته ٺهي جڙي، نوان ڪپڙا پائي تيل ڦليل ڪري گهمڻ وڃبو هو ۽ وسنئون ميلي جو ڪو ائٽم نه گسائبو هو. چؤڏول، موت جو کوهه، اڌ ڌڙ وارو انسان، ملاکڙو، ڪوڏي ڪوڏي، ۽ رات جو وري ٿئيٽر ڏسي. آخر ۾ ڦُلا ۽ مٺائي گهر وارن لاءِ سوکڙي طور وٺي واپس وربو هو.
مهر شاهه جي ان ميلي ۾ گهمندي بابا چانهه پيئڻ لاءِ هڪ هوٽل ۾ وڃي ويٺو، ان مهل هوٽل جي وچ ۾ صندل تي ڪي راڳي سچل سرمست جو ڪلام ڳائي رهيا هئا، ”انت بحر دي خبر نه ڪائي، رنگ هي رنگ بنايا.... الله آدمي بن آيا...“ ان وقت مونکي خبر نه هئي ته اهو ڪلام ڪنهن جو لکيل آهي، پر سالن تائين اهي ٻول منهنجي ڪنن ۾ ٻُرندا رهيا. ان وقت منهنجي عمر تيرهن يا چوڏهن سال هئي. جيتوڻيڪ مونکي ان وقت انهن لفظن جي پسمنظر جي خبر نه هئي، پر هاڻ جڏهن سوچجي ٿو ۽ اسٽيفن هاڪنگ جي تحقيق پڙهجي ٿي ته دنگ رهجيو وڃي. هاڪنگ وڏي تحقيق کانپوءِ ڪائنات جي ڇيڙي بابت ڄڻ ٻانهون اُڀيون ڪري بيهي رهيو آهي. اسٽيفن هاڪنگ اڄوڪي دور جو انسان آهي، جيڪو نيٽ، انٽرنيٽ، الائجي ڪهڙن ڪهڙن سائنسي اوزارن جو زمانو آهي. ڪتابن ۽ تحقيق جا ڍڳ لڳا پيا آهن. مطلب ته ڪائنات ۽ ان جي وشالتا جي باري ۾ معلومات موجود آهي، پر ڏيڍ پوڻا ٻه سؤ سال اڳ جڏهن سچل سرمست وجد ۾ اچي چيو، ”انت بحر جي خبر نه ڪائي.. رنگ هي رنگ بنايا...“ تڏهن ڪابه اهڙي سهوليت موجود ڪانه هئي، اها فقط سندس تخيل جي اُڏام هئي. سچل سرمست جي اها سٽ ’اسٽيفن هاڪنگ‘ جي ڪتاب ”ڪائنات جي ڳولا“ جو ڄڻ تت آهي. اسانجي صوفي بزرگن جي تخيل جي اُڏام ڪيتري نه وڏي هئي.
هونئن به سائنس چوي ٿي ته ڪائنات جي وشالتا جو تصور ممڪن ئي نه آهي، پر اهو سوچڻ به ڏکيو آهي. جيڪڏهن اسين ڌرتي کان شروع ٿي پري هٽندا وينداسين ته اسانکي خبر پوندي ته ائين ڇو آهي. ڌرتي، شمسي نظام جو هڪ ننڍو حصو آهي، ائين سمجهجي ته هڪ ٽٻڪو، نظام شمسيءَ ۾ سج، ان جي چوڌاري گهمندڙ گرهه، ننڍا گرهه ۽ شهاب ثاقب آهن. اسانجو هي سڄو شمسي نظام هڪ ٻي ۽ اڃا به وڏي شمسي نظام جو حصو آهي، جنهن کي ”ڪهڪشان“ چئجي ٿو، هڪ ڪهڪشان ڪروڙين تارن سان گڏجي جُڙي ٿي. ان ۾ ڪجهه تارا ته سج جيترا يا ان کان به وڏا آهن ۽ پنهنجا پنهنجا شمسي نظام اٿن. ڪهڪشان ۾ نظر ايندڙ سڀ تارا سج آهن ۽ هو ايترا ته پري آهن، جو فاصلا ميلن جي بدران نوري سالن ۾ ماپيا وڃن ٿا. روشني هڪ سال ۾ اٽڪل 60 کرب ميلن جو سفر ٿي ڪري. زمين کي سڀ کان ويجهو چمڪندڙ تارو ”الفا نستوري“ آهي ۽ اهو به ڌرتي کان 250 کرب ميل پري.
سائنسدانن کي يقين آهي ته اسانجي ڪهڪشان جي ويڪر 60x1,00,000 کرب ميل آهي ۽ اسانجي ”ڪهڪشان“ هڪ ٻي ۽ اڃا به وڏي نظام جو هڪ حصو يا ٽٻڪو آهي. اسانجي ڪهڪشان کان پري ٻيون به لکين ”ڪهڪشائون“ آهن ۽ شايد اهي سڀ ”ڪهڪشائون“ ڪنهن ٻي نظام جو حصو آهن.
مٿين ڳالهه جي روشنيءَ ۾ ڏسجي ته اسانجي صوفي شاعر بلها شاهه ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ڪري ڇڏي آهي. هونئن به اسانجا محقق ان ڳالهه تي سهمت آهن ته اسانجي شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ سڄو ڪائنات جو فلسفو سمائي ڇڏيو آهي.
مهر شاهه کانسواءِ بٺوري تعلقي ۾ ”صوفي شاهه عنايت شهيد“ جي عرس جي موقعي تي به ميلو لڳندو آهي. پر ان جو رنگ ٻي قسم جو آهي. تنهن کان سواءِ اڳ بلڙي شاهه ڪريم جو ميلو به وڏي پئماني تي لڳندو هو، هڪ ڀيري بابا سان گڏجي بلڙي شاهه ڪريم جي ميلي تي به ويو هوس.
•
امان بُت جي پوري پُني، رنگ جي ڳوري، جانٺي ۽ مضبوط هڏ ڪاٺ واري عورت هئي. هوءَ اڪثر سادي ڇيٽ جو چولو پهريندي هئي. جنهن تي هٿ جو ڀرت ڀريل هوندو هو. چولي جي ڀري مُڪيش، ذري يا سوٽي ڪشميري سان ڀريل هوندي هئي. ڀريءَ ۾ ناس جي دٻلي ۽ اسان جي خرچي لاءِ آنو ٽڪو پيو هوندو هو. جيڪو هوءَ مونکي انگل ڪرڻ تي ڀريءَ ۾ هٿ وجهي ڪڍي ڏيندي هئي ته وڃي شئي شغل وٺان. آئون ان آني ۽ ٻياني جي ڳڙداڻي يا کنڊ ڀڳڙا وٺي پيو کائيندو ۽ ڪُڏندو هوس.
امان سڄو ڏينهن گهر جو ڪم ڪار ۾ رُڌل هوندي هئي، صبح جو اَلل وهاڻيءَ اُٿي راتوڪا ٿانوَ ٿپا ڌوئي، ٻهارو سهارو هڻي، سانجهاڻ ڪندي هئي ۽ چانورن جي اٽي جا ٿلها لولا ٿڦي اسان کي ڏڌ يا چانهه سان کيئڻ جي لاءِ ڏيندي هئي ۽ پوءِ پاڻ وڃي مينهن ۽ ڍڳيءَ جا ڇيڻا ميڙيندي هئي. آئون ماني کائي سليٽ ۽ ڪتاب کڻي اسڪول روانو ٿيندو هوس. هوءَ ڇيڻا ميڙي، پوءِ گهر جو ٻيو ڪم ڪار ڪندي يا سيبو ۽ ٽوپو ڪندي هئي. سيبو ٽوپو ڪندي، امان ڪڏهن ڪڏهن نهايت مٺڙي ۽ سُريلي آواز ۾ سهرا يا ڳيا به پئي ڪڇندي هئي، جيڪي مونکي ڏاڍا وڻندا هئا ۽ ماٺ ڪري ويهي ٻُڌندو هوس. مونکي ائين ٻُڌندو ڏسي چوندي هئي، ”تنهنجي شاديءَ جا ڳيا پئي ڪُڇان.“
ساريال واري منڌ ۾ صبح جو سوير امان ۽ ناني اُٿنديون هيون ۽ جنڊ پيهنديون هُيون. اهو جنڊ ٺڪر جو هوندو هو ۽ ڪلر جي ڊيٻي تي هلائينديون هيون. هاڻي ته اهي جند ۽ ڊيٻا صفا اڻ لڀ ٿي ويا آهن. ساريون ڏري، سُپ سان ڇنڊي، چانور هڪ پاسي ۽ تُهه ٻئي پاسي ڪنديون هيون. امان ۽ ناني هڪ روپيو يا ڏيڍ روپيو مڻ ساريون ڏرينديون هيون. ڊيٻي جو ڪلر اڪثر ڪري ناني ٻين ماين سان گڏ، پريان منڇرين جي پوٺي تان کرپيءَ سان کرچي کڻي اينديون هيون. ڪڏهن ڪڏهن آئون به نانيءَ سان گڏجي ويندو هوس. اُتان ڊيٻي لاءِ ڪلر کانسواءِ ”اُئي“ به کڻنديون هيون، جنهن ۾ ٿانوَ ۽ ڪپڙا ڌوئيندو هيون. اُئي ڪلر جون مٿيون تهه هئي، جيڪا لوڻياڻي هوندي هئي.
ناني ڌنيٰ به امان سان ملندڙ جلندڙ ڪپڙا پائيندي هئي، پر فرق رڳو اهو هو ته هوءَ سوسي ڪپڙي جي ست ڀري سلوار پائيندي هئي، جڏهن ته امان عام ۽ سادي ڪپڙي جي سلوار پائيندي هئي. امان سڄي گهر جي سريال هئي. بابا ته صبح جو الل وهاڻيءَ ڍڳا جوٽي گاڏي ڪاهي هليو ويندو هو. منجهند جو اڪثر ڏڌ جو وٽو يا دال جو پيڙو هوندو هو ۽ رات جو پاڻيءَ ۾ رڌل رُکو ڀت ۽ کير جو اڌ کن وٽو هر ڪنهن جي حصي ۾ ايندو هو. اهو کير اسان جي مينهن ۽ نانيءَ جي ڳئونءَ جو هوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن بابا يا وري ناني ٻنيءَ مان مريڙو، للر ۽ ناڙو پٽي ايندا هئا، پوءِ اهي ڇلي ٺاهي، اُن ۾ ڏڌ جو وٽو وجهي، ٿوم جو داڳ ڏيئي امان پٽڙو ساڳ رڌيندي هئي. ٿوم ۽ تيل جي داڳ ۾ اهو للر، مريڙو يا ناڙي جو ساڳ اهڙو ته مزيدار ٿيندو هو، جو ٺونٺين تائين پيا چٽيندا هئاسين، اهو ٻنپهرن جو رڌل ساڳ پوءِ رات جو به کائيندا هئاسين.
گوشت ۽ مڇي ته ڪڏهن ڪڏهن سنبرندا هئاسين. اهو يا ته عيد براد رڌبو هو يا وري جڏهن بابا کي ڪا چڱڙي مزدوري لڳندي هئي ته پوءِ اهو ڳنڌڻ ڳنهبو هو. ان وت گوشت جو پاءُ ٻارهين آني (75 پئسا) ملندو هو. بابا ته پئسا ڏيئي صبح جو سوير ئي هليو ويندو هو ۽ پوءِ گوشت وٺڻ جي لاءِ آئون يا منهنجي وڏي ڀيڻ گلان بازار وڃي، سومار ڪاسائيءَ جي پڙيءَ تان وٺي ايندا هئاسين. ان وقت دڙي ۾ گوشت جي اها هڪ ئي پڙي هوندي هئي.
بابا پورهيت ماڻهو هو، مون کيس ڪم کان ڪڏهن به ڪنجهندي يا ڪُرڪندي نه ڏٺو. ڪپڙي لٽي جي معاملي ۾ به صفا سادو، سلوار قميص يا گوڏ پائيندو هو. کاڌي پيتي جي معاملي ۾ به جيڪو رکو سُکو هوندو هو، سو بسـم الله چئي کائي ويندو هو. بابا ڪڏهن به نشو پتو نه ڪيو. البت جڏهن مون هوش سنڀاليو ته پن جي ٻيڙي کيس پيئندي ڏٺي هئم، جيڪا به اڳتي هلي ڇڏي ڏنائين. هو مونکي چوندو هو ته ”بابا ڪڏهن به ٻيڙي نه پيئج!“ اها بابا جي نصيحت آهي يا دعا جو مون ۾ اها بُڇڙي عادت ڪڏهن به نه پئي.
ناني ڌنيٰ به صفا اڻ پڙهيل هئي، هوءَ ٻين ماين جيان قرآن شريف به نه پڙهي هئي. نانا اسماعيل جوانيءَ ۾ فوت ٿي ويو هو. کيس ٽي ڌيئرون هيون، پُٽ جو اولاد نه هئس، جنهن جو کيس سڄي زندگي ڏُک رهيو. جڏهن به ڪنهن ڳالهه تان ڪاوڙبي هئي ته چوندي هئي، ”نانگي نپٽي آهيان.... هجيم ها ڪو پُٽ پَئي ته هيئن ڪيئن پئي ڌيئرن جي درن تي ڌڪا کان ها.“
جڏهن چاچا شمس الدين ۽ جيجي بچل پهريون ڀيرو حج تي ويا ته نانيءَ کي به پاڻ سان گڏ وٺي ويا. حج تي وڃڻ کان اڳ نانيءَ ڪڏهن به نماز نه پڙهي هئي، باقي رمضان جا روزا سڀ رکندي هئي. حج جو فارم ڀريس ته پوءِ سڄو ڏينهن ويٺي نماز سکندي هئي ۽ قرآن شريف جون آيتون ياد ڪندي هئي، جيڪي وڏي عمر جي ڪري کيس وسري وينديون هيون. حج تان موٽڻ کانپوءِ، ڪنهن خاص مجبوريءَ جي، نانيءَ نماز نه ڇڏي. باقي آخري عمر ۾ ته پيئي ئي کٽ تي هوندي هئي.
ناني حج تان موٽي ته منهنجي لاءِ کوڙ ساريون شيون ۽ رانديڪا وٺي آئي، جن ۾ فوٽن واري دوربيني، ڇٽي، ڪپڙن جو وڳو ۽ ٻيون الاهي ساريون شيون هيون. ڇٽي ته ڪو ٻي ڏينهن ئي گهران چورائي ويو. باقي فلم واري دوربيني، جنهن ۾ حج جا ڪافي نظارا هئا، ڪافي ڏينهن تائين امان جن پاڙي اوڙي ۽ ايندڙ ويندڙ ماين کي ڏيکاري پيون ثواب کٽنديون هيون.
مٿي لکي آيو آهيان ته امان گهر جي سريال هئي. شادين، مرادين، ڀتن، پوتن، موتي غميءَ ۾ هوءَ زناني حصي ۾ ڇانيل هوندي هئي. ساڻس گڏ اسان جي هڪ ٻي مائٽياڻي ناني حليمان، جنهن کي سڀ ’جيجي حلو‘ چوندا هئا، به جوڙيوال هوندي هئس. ٻيئي ڄڻيون ڪم ڪار ۽ ڪاڄ جي سارسنڀال رکڻ ۾ ڀڙ هونديون هيون. هو نه رڳو سڄي ڪاڄ کي سنڀالينديون هيون، پر ڪنهن هوشيار ڪمانڊر جيان ڪم ڪندڙ ۽ ايندڙ ويندڙ ماين تي به نظر رکنديون هيون. جنهن ڪاڄ ۾ امان ۽ ناني حليمان هونديون هيون، ان ۾ ڪا بدنظمي ٿئي، ڪا چوري چڪاري ٿئي، ڪو هڪ داڻو به ذيان ٿئي، سوال ئي پيدا نٿي ٿيو! اسان جا اڪثر مٽ مائٽ پري پري کان اچي پنهنجين ٿيندڙ شادين مُرادين جي سلسلي ۾ ڪم ڪار واسطي امان کي وٺڻ ۽ صلاح مشورو ڪرڻ ايندا هئا. هو اڪثر چوندا هئا: ”.... جنهن ڪاڄ ۾ ماسي صفوري ۽ ناني حليمان هجن، اُن جي ڌڻين کي بي کٽڪو ٿي ويهڻ گهرجي ته ڪو ڪاڄ جي گلا ٿيندي....“
*
ناني ڌنيٰ جو منهنجي زندگي ۽ تربيت ۾ ڪافي حصو ۽ عمل دخل رهيو آهي. مونکي اسڪول ۾ ويهارڻ واري ناني هئي، هن جون تمام گهڻيون محبتون مون سان رهيون آهن. آئون سوچيندو آهيان ته منهنجي ناني ۽ مئڪسم گورڪي جي نانيءَ جي ڪردارن ۾ ڪيتري نه هڪجهڙائي آهي.
ناني چوندي هئي ته پڻهين ڪلهو ڪو ٻار هو، مون کيس هنج ۾ کڻي نپائي وڏو ڪيو. ڏاڏا علو ۽ ڏاڏي بصران ته بابا جي ننڍي هوندي ئي گذاري ويا هئا. بابا ڇورڙو ۽ يتيم هو، سندس ٻيا مٽ مائٽ الائجي ڪيڏانهن ٽڙي پکڙي ويا هئا. بابا، نانيءَ کي سدائين ”ادي“ چئي سڏيندو هو. هو ناني جو گهڻو احترام ڪندو هو.
مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته اسين ڏاڍا غريب هوندا هئاسين، بابا ڪيترائي ڌنڌا ڪيا ۽ مزدوريون ڪيون. امان به گهر ۾ پيئي هلڪا ڦلڪا ڪم ڪاريون ڪندي هئي، جن جو مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان. اڳتي هلي جڏهن جسم مان سگهه موڪلائي ويس ته هن جنڊ پيهڻ ڇڏي ڏنو ۽ پوءِ سيمنٽ جي خالي ڳوٿرين مان ٿيلهيون ٺاهڻ لڳي. اهي اسين سڀ گهر ڀاتي گڏجي ٺاهيندا هئاسين. شروع ۾ ته اهي ٿيليهون آڏيون ڦڏيون ۽ بي ڍوليون ٺهنديون هيون، پر پوءِ وقت گذرڻ سان گڏ اسان جو هٿ هري ويو ۽ اهي صحيح ۽ سڌيون ٺهڻ لڳيون. جيڪي پوءِ آئون يا ڪو ٻيو گهر ڀاتي، بابا، ناني يا ادي گلان ريزڪي دوڪان وارن کي ڏيڍ يا ٻين روپي ڪلو جي حساب سان وڪڻي ايندو هو.
*
آئون ٿورو وڏو ٿيس ته پهرين قرآن شريف پڙهڻ جي لاءِ ميانجي نور محمد جي مدرسي ۾ ويندو هوس، پوءِ وري سامهون واري مخدوم مسجد ۾ سائين حافظ محمد الرحيم ميمڻ جن وٽ پڙهڻ ويندو هوس. حافظ صاحب رنگ جو ڳورو، قد جو ڊگهو ۽ تمام ٿور ڳالهائو هوندو هو. جواب ڏاڍا مختصر هان يا هون ۾ ڏيندو هو. انتهائي نيڪ ۽ ٻاجهارو انسان هو. جنهن وري مونکي هڪ ٻئي مُلئين جي حوالي ڪيو، جنهن مونکي پهرين ته ٿورو قرآن پڙهايو ۽ پوءِ هڪ ڏينهن چوڻ لڳو، ”تو سٺو ڇوڪرو آهين.... ياد حافظ ٿي اڳتي هلي هن مسجد جو پيش امامي ڪج.“ پوءِ مونکي هو ياد حافظ بڻائڻ لاءِ پڙهيل سورتون ياد ڪرائڻ لڳو. سندس شوق ڏيارڻ تي مونکي به قرآن جو ياد حافظ ٿيڻ جو شوق ته ٿيو، پر مونکي قرآن ياد نه ٿيندو هو ۽ اڪثر ياد ڪيل سورتون وسري وينديون هيون، جنهن تي اهو مولوي مونکي لڪڻ سان ڪُٽيندو هو. اُن مار جي ڊپ کان ياد ته ٺهيو، پر ناظرا قرآن شريف به پڙهي نه سگهيس ۽ کٿاب مان ڀڄي ويس. اهو مولوي مسجد جي پيش اماميءَ سان گڏ کٿاب ۾ ٻار به پڙهائيندو هو.
انهن ڏينهن مون تي مذهب جو سخت جنون طاري رهيو.... مسجد ۾ نمازون پڙهڻ سان گڏ ڪڏهن ڪڏهن تبليغ جماعت سان گڏجي تبليغ به ڪندو هوس. مون جڏهن ڪتاب پڙهڻ شروع ڪيا ته اسلامي تاريخ ۽ جنگين جا ڪتاب وڏي شوق سان پڙهندو هوس ۽ اڪثر ڪري مختلف ملڪن ۾ مسلمانن تي ٿيل ظلمن جا داستان پڙهي روئي پوندو هوس. مونکي اسلام جو ’جهاد‘ فلسفو بي حد ڪشش ڪندو هو، ان وقت آئون سوچيندو هوس ته وڏو ٿي هڪ وڏو لشڪر تيار ڪندس ۽ ڪافرن سان جهاد ڪري سڄي دنيا تي اسلامي جهنڊو ڦڙڪائيندس ۽ مسلمانن کي هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪندس.
انهن پڙهيل ڪتابن مان گهڻا تڻا هاءِ اسڪول دڙي جي لئبرري مان وٺي پڙهيا، اسڪول جي لئبرري جو انچارج سائين غلام حسين بلاولي هو، جيڪو هر هفتي اسان کي هڪ ڪتاب پڙهڻ جي لاءِ ڏيندو هو. انهن ئي ڏينهن هڪ ٻه نسيم حجازيءَ جا ناول به پڙهيم. جن به مونکي ڏاڍو متاثر ڪيو. اسڪول لئبرري مان جيڪي مون ڪتاب وٺي پڙهيا، انهن ۾ ’اندلس جي تاريخ“ وڏي شوق سان پڙهيم. اتي عربن پاران علم، ادب، آرٽ ۽ عمارت سازي کي ترقي وٺرائڻ جون ڳالهيون مونکي بيحد وڻنديون هيون. الحمرا، مسجد قرطبه وغيره جي تباهي ۽ ويرانيءَ جا داستان منهنجي روح ۾ وڍ وجهندا هئا. مون کي ائين لڳندو هو، ڄڻ آئون اندلس مان ڌڪي ڪڍيل ڪنهن ’مور‘ جو ڀٽڪيل روح هجان.
*
ننڍي هوندي مونکي مختلف ڳالهين کان ڏاڍو ڊپ لڳندو هو ۽ مون تي انهن ڳالهين جو گهڻو اثر پڻ ٿيندو هو، جنهن ڪري بيمار به ٿي پوندو هوس. هڪ ڀيري مون انب جا ڪوئلا پوکيا ۽ اهي ڦُٽي آيا. آئون سڄو ڏينهن پيو انهن کي پاڻي ڏيندو ۽ سارسنڀال ڪندو هوس. هڪ ڀيري پاڙي جي هڪ مائيءَ مونکي انب جي انهن وڻن کي پاڻي ڏيندي ڏسي چيو:
”ڇوڪرا، وڻ نه پوک اهي حياتي کائي ويندا آهن.“
”ڪيئن ماسي؟“ مون پڇيو.
”وڏن کان ٻُڌو اٿم ته جيڪو ماڻهو وڻ پوکيندو آهي، اهو جلد مري ويندو آهي.“
”جلد ڪو مرندو آهي ماسي؟“ منهنجو تجسس وڌيو.
”ابا، وڻن کي وڏي ٿيڻ جي لاءِ حياتي گهرجي ۽ هو ماڻهوءَ جي اڌ وهي کائي ويندا آهن. مثال طور، جي ڪنهن جي عمر چار سال هوندي ته ٻه سال وڻ کائيندو ۽ ماڻهو باقي ٻه سال جيئندو.“
انهيءَ پوڙهي ماسيءَ جي اها ڳالهه منهنجي ڪچڙي ذهن ۾ ويهي رهي، ۽ آئون سڄي شام سوچيندو رهيس ته پوءِ منهنجا پوکيل انبن جا وڻ منهنجي حياتي به کائي ويندا، ۽ آئون به ننڍي عمر ۾ ئي مري ويندس.“
اها سوچ مون تي ايتري ته حاوي ٿي وئي، جو مونکي تيز بخار اچي ويو ۽ ٻه ڏينهن آئون تيز بخار ۾ دڳندو رهيس. منهنجي ذهن ۾ رڳو اهائي ڳالهه هئي ته انبن جا وڻ منهنجي حياتي کائي ويندا ۽ آئون مري ويندس. ٻن ڏينهن کانپوءِ جڏهن بخار لٿم ته وڃي انبن جا وڻ ڏٺم. پر اهي اُتان ڪير پٽي ويو هو ۽ ان ڊپ سبب مون وري ڪڏهن به وڻ نه پوکيو.
ٻئي ڀيري ادي گلان سان گُڏين راند ڪندي مون ڪافور جي هڪ ڳاڙهي گُڏي، منهنجي اڳيان ويندڙ ماڪوڙي کي اڇلائي هنئي ۽ ويندڙ ماڪوڙو ٻه اڌ ٿي تڙپڻ لڳو. اهو ڏسي ادي گلان وٺي زور سان رڙيون ڪيون.
”ائي گهوڙن هيس.... ماڪوڙو مري ويو.... هاڻ تو تي گناهه ٿيندو.“
ادي گلان جي انهن رڙين تي آئون صفا ڊڄي ويس ۽ هَڄي پريان ٿي بيهي رهيس.
”هاڻي ڇا ٿيندو ادي!“ مون هوريان هوريان پڇيو.
”ماڪوڙو مري ويو ۽ هاڻ ڪاري قيام ۾ تون به ائين ئي مرندين. ادا ادا!“ ادي گلان وراڻيو.
”ڪيئن ادي....؟“ مون وڌيڪ ڊڄندي چيو.
”قيامت جي ڏينهن الله سائين اها ساڳئي گُڏي ماڪوڙي کي ڏيندو ۽ هو توکي ائين ئي هڻندو.“
ادي گلان جي اها ڳالهه ٻُڌي آئون صفا ڊڄي ويس ۽ وٺي رانڀاڙ شروع ڪيم. تيسين امان ڊوڙي اچي کنيم ۽ ماترائي، پرچائي ۽ سمجهائي مونکي ماٺ ڪرايو. رات جو جڏهن سُمهڻ لاءِ بستري تي ليٽيس ته ڪيتري ئي دير تائين پنهنجي منهن دل ئي دل ۾ الله سائين سان پنهنجي بچاءَ ۾ دليل بازي ڪندو رهيس. ”الله سائين! مون ڄاڻي واڻي ٿورو ئي ڪا گُڏي هنئي.... مون ته آهستي هنئي هئي....“
پوءِ الائجي ڪيڏي مهل ننڊ کڻي ويم.
•
اسان جي گهر جي پاسي ۾ جيڪا ڦٽل مشين هئي، ان ۾ هڪ ٻير جو وڻ بيٺل هوندو هو، جنهن لاءِ ناني چوندي هئي ته اها ٻير ’ڳري‘ آهي، ان ٻير ۾ واسو ڪيل جنن ئي اُن مشين جي گوڙ کي ناپسند ڪري ڦٽائي ڇڏيو. ڪافي سال پوءِ اهو مشين وارو پلاٽ چاچا شمس الدين خريد ڪري، ان تي پنهنجو وڏو گهر ٺهرايو، جڏهن چاچا جو اهو بنگلو اڏجي رهيو هو ته آئون به بابا سان گڏجي، رازن سان گڏ موڪل واري ڏينهن تي مزدوري ڪندو هوس. بابا کي سڄي ڏهاڙي جا ڇهه روپيا ۽ مون کي ٽي روپيا ملندا هئا. سڄو ڏينهن اُس ۽ گرميءَ ۾ تغاريون ڍوئي شام جو ڪم ختم ٿيڻ کانپوءِ جڏهن منشي منهنجي هٿ ۾ مزدوريءَ جا ٽي روپيا ڏيندو هو ته ان مهل منهنجا احساس عجيب هوندا هئا، ۽ پاڻ کي دنيا جو امير ترين شخص سمجهندو هوس. مون کي ڇوڪرو هئڻ سبب اڌ مزدوري ملندي هئي. انهن ٽن روپين مان اَٺ آنا آئون کڻندو هوس ۽ باقي اڍائي روپيا امان کي رکڻ جي لاءِ ڏيندو هوس. ائين مون ان مزدوريءَ مان هڪ سئو روپيا ميڙي گڏ ڪيا.
بنگلو جڏهن درن ۽ درين جي مرحلي تي پهتو ته واڍن جو هڪ ٽولو اچي انهن جي درن ۽ درين جو ڪم ڪرڻ لڳو. هو پاسي ۾ ٺهيل هڪ وڏي ڪوٺيءَ ۾ رهڻ لڳا. آئون روزانو شام جو ٻين ٻارن سان گڏ انهن جو اڇلايل ڪاٺ جو ٻورو ۽ ننڍيون ڪاٺيون ميڙڻ ويندو هوس، جيڪي اسين چلهه ۾ وجهي ٻاريندا هئاسين. انهن واڍن مان هڪ واڍي کي استاد استاد پيا سڏيندا هئا. جنهن لاءِ ٻيا واڍا چوندا هئا ته مرزائي آهي، پر ان وقت مونکي اها خبر نه هئي ته مرزائي ڪير آهي. مرزائين کي پاڻ عام طور تي ’قادياني‘ چوندا آهيون. اهو استاد واڍو عجيب و غريب، ڳالهيون پيو ڪندو هو. فلمن جون، اداڪارن جون، اداڪارائن جون، هو چوندو هو ته فلاڻي اداڪارا منهنجي سنگتياڻي رهي آهي. ڪڏهن ڪڏهن هو مونکي ڪاٺ جا رانديڪا به ٺاهي ڏيندو هو. شام جو هو شربت ٺاهيندو هو، جيڪو پاڻ به پيئندو هو ۽ اُتي ويٺل ٻارن کي به پياريندو هو. آئون ساڻس گهڻو هري مري ويو هوس.
هڪ ڏينهن هن معمول موجب شربت نه ٺاهيو ۽ چيو ته اڄ ٻي ڪا شئي ٿا گهرايون. پوءِ الائجي ڪهڙي اندرين اُڻ تڻ سبب هڪدم ڪوٺيءَ جي اندر وڃڻ ٿي لڳو، ته دم ٻاهر نڪرڻ ٿي لڳو، پوءِ پڇيائين:
”ڀلا ڇا گهرائجي!“
”استاد جيڪا اوهان جي مرضي.“ مون وراڻيو.
هو وري ماٺ ٿي ويو. کن ترسي پڇيائين، ”ڀلا تنهنجي گهر وارن کي ڪهڙي شئي وڻندي آهي.“
سندس انهن لفظن ڄڻ منهنجي دل تي ڌڪ هڻي ڪڍيو. دل ۾ آيم ته چوانس ته ’تنهنجو منهنجي گهر وارن سان ڇا وڃي....‘ پر چئي نه سگهيس ۽ مِڻ مِڻ ڪرڻ لڳس.
•
امان منهنجي ننڍپڻ جي عادتن، ضدن ۽ شوقن بابت تڏهن ويهي تفصيل سان ٻُڌائيندي هئي، جڏهن منهنجا پُٽ شهزاد ۽ وشال به اهڙيون حرڪت ڪندا آهن.
”ابا پُٽ ڪنهن جا آهيو....؟“ امان کين چوندي هئي. ”جهڙا ڪانگ تهڙا ٻچا.... پڻهين به سڄو ڏينهن ٻلي ڪڇ تي کڻيو پيو هلندو هو ۽ اوهين به.... “ جڏهن شهزاد ۽ وشال ٻلي جي ڪَن يا پُڇ مان جهلي ڇڪيندا هئا ته امان چوندي هئي.
”ننڍي هوندي تون به ٻلين سان اهڙو ئي پَڇ ڪندو هئين.... گهر ۾ تنهنجي شوق سبب ٻه ٽي ٻليون ته هر وقت موجود هونديون هيون. هڪ ڀيري هڪ ننڍڙي ٻليءَ کي رات جو ڪتو کڻي ويو.... پوءِ تون ايترو ته رُنو هئين جو توکي بخار اچي ويو هو. نيٺ پاڙي مان ناني اُملي جي گهران اڌ رات جو ٻي ٻلي کڻي اچي توکي ڏنيسين.... تڏهن تو ماٺ ڪئي.“
مونکي ياد ٿو اچي ته هڪ ڀيري هڪ پوشي (ٻلي جو ٻچڙو) مري ويو، جنهن تي آئون ايترو ته رنو هوس، جو ڄڻ منهنجو ڪو ويجهو عزيز قريب گذاري ويو هجي. پوءِ مون ان پوشيءَ کي گهر جي پويان گڏ کوٽي اُن ۾ پوري ڇڏيو.
ٻين شوقن سان گڏ مونکي بدڪن سانڍڻ جو به وڏو شوق هو، اسان جي هڪ ڪڪڙ آري تي ويٺي ته امان ان جي هيٺان بدڪ جا ٻه بيدا به رکيا، جن مان هڪ بيدو ڪنو ٿي ويو ۽ ٻيو ڦٽو، جنهن مان هڪ ننڍو نهايت سهڻو، ريشمي وارن وارو بدڪ جو ٻچو نڪتو. آئون کيس سڄو ڏينهن پيو پاڻيءَ جي گينڍيءَ ۾ تاريندو هوس. ٻچو وڏو ٿيو ته بيحد سهڻو نر بدڪ ثابت ٿيو. هڪ ڏينهن مون اهو پنهنجي سئوٽ عبدالڪريم جي چوڻ تي هڪ سيد ڇوڪري کي ٻن يا ٽن روپين ۾ وڪڻي ڇڏيو. پر پوءِ آئون اها سڄي رات سمهي نه سگهيس. ٻئي ڏينهن بدڪ واپس وٺڻ لاءِ ان سيد ڇوڪري کي ڳولهيندو رهيس، نيٺ ڳولهيندي ڳولهيندي هو شام جو مونکي مليو. مون کيس بدڪ واپس ڏيڻ لاءِ چيو. هن ٻُڌايو ته پاڻ اها فلاڻي کي وڪرو ڪري ڏنو اٿائين. آئون اهو وٺڻ جي لاءِ سندس ڏسيل گهر ويس، جتي خبر پيم ته هنن اهو ٻنپهرن جو ڪُهي کائي ڇڏيو. اهو ٻُڌي صفا روئڻهارڪو ٿي ويس. پر هاڻ ڇا ٿي ڪري سگهيس. ڪافي ڏينهن تائين مونکي منهنجي بدڪ جو ائين ڪسجي کاڄي وڃڻ جو ڏُک بيٺو رهيو.
اسان جي هڪ مائٽياڻي هوندي هئي ماسي سارو، وٽس بدڪن جي هڪ جوڙي هوندي هئي. ماسي سارو مونکي ۽ عبدالڪريم کي بدڪن بابت ڏاڍيون دلچسپ ۽ حيرت جهڙيون ڳالهيون ٻُڌائيندي هئي ۽ اسين سندس گَشن ۾ صفا ٻُڏي ويندا هئاسين. هڪ ڀيري ته بدڪ خريد ڪرڻ جي شوق ۾ اڪيلو ئي اڪيلو وڃي بٺوري کان نڪتس. اَٺن ڏهن سالن جي عمر ۾ ائين بٺوري وڃڻ وڏو مسئلو هو، پر شوق جو ته ڪو ملهه ئي ڪونهي.
•