3
مخدوم جنهن هنڌ دفن ٿيل آهي، ان پاڙي کي ’نئون ڳوٺ‘ سڏيو وڃي ٿو. ’نئون ڳوٺ‘ سڏڻ جي ڪهاڻي اها آهي ته، ڪجهه گهراڻا هت لڏي اچي ويٺا. جيڪي پاڻ کي ارباب سڏائيندا هئا. انهن جو وڏو حاجي ناٿو حڪيم هو ۽ ٻيو ارباب حاجي محمد صالح ميمڻ هو، جيڪو پوليس ۾ صوبيدار هو. حاجي صالح ميمڻ، چاچا عبدالغفور الستي ۽ چاچا شمس الدين جو پيءُ هو. ارباب حاجي خميسو ميمڻ به انهن ئي پَٽن تي رهندو هو. جيڪو ورهاڱي کان اڳ ڪجهه وقت بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جو چونڊيل ميمبر به رهيو. ان وقت اها وڏي ڳالهه هئي. ارباب حاجي خميسي 1929ع ۾ وفات ڪئي. سندس مختصر ۽ جامع ذڪر سائين جي. ايم سيد پنهنجي ڪتاب ”جنب گذاريم جن سين“ جي پهرئين ڀاڱي ۾ ڪيو آهي.
ان ’نئون ڳوٺ‘ جي آبادي اربابن تي ٻڌل آهي. ٿوريون گهڻيون ٻيون ذاتيون به رهن ٿيون. ڪنهن زماني ۾ ’نئين ڳوٺ‘ جي حيثيت دڙي جي ’ڊفينس سوسائٽي‘ جهڙي هئي. ان نئين ڳوٺ ۽ ان وڏي پاڙي ۾ منهنجي يادن جا انيڪ سلسلا موجود آهن. ان وقت سڄي پاڙي ۾ فقط ٻه دروازا هوندا هئا. هڪڙو وڏو دروازو هو جنهن کي ”دالا“ چئبو هو، جيڪو کريءَ وٽ، احمد شاهه جي مسجد جي سامهون هو. احمد شاهه جي مسجد ۽ دالا جي وچ ۾ هڪ قبرستان به آهي جنهن ۾ ان پاڙي ۾ فوت ٿيندڙن کي دفنايو وڃي ٿو. ٻيو دروازو مخدوم مسجد جي سامهون حاجي خانصاحب محمد يوسف ميمڻ جي گهر مان هوندو هو. هاڻ ته ڪئين دروازا نڪري پيا آهن. ان سڄي پاڙي ۾ ڪيترائي گهر هئا ۽ هر گهر جو ٻئي گهر مان در هو ۽ ائين اهو سڄو پاڙو ڪوٽ نما هو.
ان سڄي پاڙي ۾ اسين سڄو سڄو ڏينهن ڊوٻ ڊوٻ ڪندا، رانديون ڪندا پيا وتندا هئاسين. آئون، اڪرم، خليل، وزير شيدي، پاڙي جي هڪ گهر مان ٻئي گهر ۾ چور پوليس راند ڪندي گهڙي ويندا هئاسين. اڪرم جي گهر ۽ ٻئي گهر جي وچ ۾ هڪ ننڍري دري هوندي هئي، جتان ڊوڙندي ڊوڙندي ٽپ ڏيڻ ۾ بيحد مزو ايندو هو. راند ڪندي بُک لڳندي هئي ته اڪرم جي ماءُ، پڦي خطو ۽ خليل جي ماءُ ماسي آسي اسان کي ماني به کارائينديون هيون. اتي ئي گهر جي وڏي دالا وٽ ڪني پاڻيءَ جي هڪ هودي هوندي هئي، جنهن ۾ سڄي پاڙي جو گند اچي گڏ ٿيندو هو، جنهن ۾ اسين ڪانين کي ٻيڙيون ڪري هلائيندا هئاسين. هڪ ڏينهن اسين اهي ڪانين واريون ٻيڙيون هوديءَ ۾ وجهي هلائي رهيا هئاسين ته خليل پنهنجي هٿ ۾ جهليل ڪانيءَ سان منهنجي ڪاني (ٻيڙي) کي ٻوڙڻ لڳو. مون کيس منع ڪئي، پر هن نه مڃي ته مون ڪاوڙ ۾ اچي کيس کڻي هوديءَ ۾ ڌڪو ڏنو. هن ٻه ٽي گهگهٽيون کاڌيون ۽ سڄو ڪنَ ۾ ٿڦجي ويو، تيسين ڪنهن کيس ٻانهن مان جهلي ڇڪي ٻاهر ڪڍيو، هن جا رانڀاڙ شروع ٿي ويا ۽ آئون مار جي ڊپ کان گهر ڀڄي ويس.
آئون، اڪرم ۽ خليل پاڻ ۾ دوست هوندا هئاسين. شروع ۾ گڏجي ’صفر شيديءَ‘ جي ڳوٺ واري اسڪول ۾ پڙهڻ ويندا هئاسين. پوءِ الائجي ڪيئن ٽيئي ڌار ڌار پڙهڻ لڳاسين. اڪرم ۽ خليل جا مائٽ پڙهيل ۽ سرنديءَ وارا هئا. خليل جو پيءُ چاچا ابراهيم، چاچا عبدالغفور الستي ۽ چاچا شمس الدين جو وڏو ڀاءُ هو. اڪرم جو پيءُ ننڍي هوندي ئي گذاري ويو هو. سندس ماءُ پڦي خطو چاچا ابراهيم، چاچا الستي ۽ چاچا شمس جي اڪيلي ڀيڻ هئي. اڳتي هلي اڪرم ۽ خليل سٺي تعليم لاءِ حيدرآباد هليا ويا ۽ مون کان اڳ پڙهي ويا ۽ آئون کانئن ڳوٺ ۾ ٻه درجا هيٺ پڙهندو هوس. اسين روز صبح جو گهران اسڪول وڃڻ جي لاءِ نڪرندا هئاسين ۽ اڪثر گُهت هڻي، پيڃاريءَ جي پل جي هيٺان وڃي راند ڪُڏندا هئاسين. صفر شيدي جو اهو اسڪول پيڃاري پراڙ انسپيڪشن بنگلي جي پويان هو، هڪ ڏينهن اسين موريءَ جي ڪَر ۾ ڪُڏي رهيا هئاسين، جو اوچتو ڏٺوسين ته اڪرم جو وڏو ڀاءُ حاجي اشرف اسان جي مٿان اچي بيٺو هو. خليل ته گُهت هڻي ڀڄي ويو، مون ڀڄڻ جي ڪيئي پر هڪ زوردار ٿڦ اچي منهنجي ڳل تي لڳي ۽ گيلاٽيون کائي وڃي پريان ڪريس ۽ پوءِ ڦٿڙائيندو رَئي ٿي ويس. پر اڪرم کي جهلي وڌائين ۽ کيس ڏاڍي مار ڪڍي اسڪول ڇڏي آيو. شهيد ذڪريا ميمڻ به اسان سان گڏ ساڳئي اسڪول ۾ پڙهندو هو، پر هو اسان وانگر ڀاڄوڪڙ نه هو.
ڳالهه پي ڪيم اسان جي اڱڻ ۾ بيٺل نم جي! امان چوندي هئي ته اُن نم ۾ فقير آهن. ڪڏهن ڪڏهن ناني به اهڙي ڳالهه ڪندي هئي. هوءَ چوندي هئي ته هن اڪثر نم مان باهه جا اُلا ٻرندي ڏٺا آهن، جيڪي اُتان اُڏيو وڃيو مخدوم مسجد ۾ ڪِرندا آهن. تنهنڪري هوءَ اسان کي نم کي هٿ لاهڻ کان جهليندي هئي. کيس اڪثر وڻن ۾ جنن جو واسو نظر ايندو هو. تنهن کانسواءِ هو پاسي واري ڦٽل مشين ۾ بيٺل ٻير جي وڻ کان به پاسو ڪرڻ لاءِ چوندي هئي. اُن ٻير جا ٻير وڏا پر ڏاڍا ڪسارا هوندا هئا. هوءَ اسان کي منع ڪندي چوندي هئي ته، ”ڪانه مهل ڪنهن جهڙي.... ڪجهه ٿي پوي ته پوءِ!؟“ پر اسين اسڪول مان موٽڻ مهل ان ٻير جي هيٺان ڇڻيل ٻير اچي کڻندا هئاسين ۽ ٻير تي کڙن جو وارو وار لاهي ڏيندا ۽ ٻير ڇاڻيندا هئاسين، جڏهن ٻير کي کڙا لڳندا هئا ته امان يا ناني گهر مان هڪلون ڪنديون هيون ۽ اسين ڀڄي ويندا هئاسين.
گهر جي اڱڻ ۾ بيٺل نم ۾ ڪڏهن ڪڏهن ادي مريم يا غلام فاطمھ لوڏ به ٻُڌنديون هيون. هو اها لوڏ تڏهن ٻُڌنديون هيون جڏهن حيدرآباد مان ادي رضوانه، ادي نجمه ۽ ادي صابران جن اينديون هيون ۽ اسين سڄو سڄو ڏينهن پيا ان لوڏ ۾ لُڏندا هئاسين. ڪڏهن ڪڏهن وري هيئن ٿيندو هو ته اوچتو ئي اوچتو پاڙي ۾ ڪا مائي رڙيون ڪري غش ٿي ڪِري پوندي هئي ۽ مايون مٿس مِڙي اچي گڏ ٿينديون هُيون ۽ چوڻ لڳنديون هيون، ”امان! مون ته منع ڪئي هئي مانس ته ڪاڙهي تتي جو نم نه پٽ، پر مائي صفا ڪانه مُڙي.... هاڻ لڳت لڳي ويس.“
آئون جڏهن گهر کان اڪيلو ٻاهر نڪري دوڪان تي وڃڻ جهڙو ٿيس ته مونکي گهر جو سامان سڙو وٺي اچڻ جو ڏاڍو شوق هوندو هو ۽ هر هر پيو امان کي چوندو هوس ته، ”امان شامان (سامان) وٺي اچان.“ امان منهنجن ٻاتن ٻولن تي هرکجي، هيج مان کڻي ڀاڪر پائي مونکي چُميون ڏيندي هئي. هڪ ڀيري امان مونکي آنو ڏنو ته لوڻ وٺي اچ. آئون آنو وٺي گهران نڪتس ۽ لوڻ بدران آني جا کنڊ ڀڳڙا وٺي کائي ٻاهر کيڏندو رهيس ۽ امان گهر لوڻ جو انتظار ڪندي رهي.
ڪجهه وقت لاءِ آئون ميانجي نور محمد جي مدرسي ۾ به قرآن شريف پڙهڻ ويس، جيڪو اسان جي گهر جي بلڪل ويجهو هو. اهو مدرسو پوءِ اسان جي پاڙيسري عثمان سومري ۽ سندن ڀائرن تحويل ۾ وٺي پنهنجي اوطاق ڪري ڇڏي، پوءِ ان ۾ گهر ڪري رهڻ لڳا. مدرسي مان نڪرڻ کانپوءِ اڪثر ڪري اسان ڇوڪرا پاڻ ۾ ڪنهن ڳالهه تان اَٽڪي پوندا هئاسين. اڪثر ڪري اڪرم ۽ خليل گڏجي مونکي ماريندا هئا. اوڏي مهل ته هڪٻئي کي خوب گاريون ڏيندا هئاسين، پر ٻئي ڏينهن وري اهڙي جا اهڙا ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪونه هو.
اسان جي ان ساٿ ۾ تجمل حسين به شامل هو. سادو سودو ۽ ماٺيڻو، تجمل، ارباب ولي محمد ميمڻ جو پُٽ هو. اڪرم ۽ خليل جو سئوٽ. ارباب ولي محمد، چاچا چاچا عبدالغفور الستي ۽ چاچا شمس الدين جو وڏو ڀاءُ هو، جيڪو ارباب حاجي صالح جي پهرين زال مان هو ۽ چاچا الستي ۽ چاچا شمس ٻي زال مان. ڪنهن وقت ارباب حاجي ولي محمد ميمڻ جي وڏي ڀل ڀائي هئي. اوطاق هارين نارين، ڪمين ڪاسبين سان ڀريل، مقامي سياست ۽ ٻڌي ڇوڙي ۾ اڳڀرو. وقت جو ڦرڪو ڦريو ته سندس اوطاق ويران، سياست، ٻڌي ڇوڙي ۽ سوشل لائيف ختم ٿي وئي. پاڻ هڪ وڏي ڪاٺ جي آرام ڪرسي تي آهليو پيو هوندو هو، جيڪا ڪرسي هاڻ ڪنهن عجائب گهر ۾ رکڻ جهڙي آهي. سندس اوطاق به عجيب نموني جي ٺهيل هئي، هڪ ڪوٺي جي اندر ٻي ڪوٺي، مون جڏهن ڏٺو ته سندس ڀل ڀائي ختم ٿي چڪي هئي، اڳ جو سندس حڪم کانسواءِ ماڻهو به نه چُرندو هو، پر هاڻ ٻار پيا آسپاس گوڙ ڪندا هئا ۽ هي کين گوڙ نه ڪرڻ لاءِ پيو هڪلون ڪندو هو، پر ٻارن جي ڪنن تي جونءَ به نه سُرندي هئي.
تجمل حسين اڳتي هلي ذهني توازن بگڙڻ سبب گهر ۾ ويهي رهيو، ڀائرن وغيره ڌيان نه ڏنس، علاج ٿئيس ها ته شايد ٺيڪ به ٿي وڃي ها. هو به اسان گڏ مخدوم مسجد ۾ نماز ۽ قرآن پڙهندو هو ۽ تبليغ جماعت وارن جي ذڪر ۾ ويهندو هو. مخدوم مسجد وهابي مسلڪ وارن جي هئي، تنهنڪري اُتي اڪثر تبليغي جماعتون اينديون رهنديون هيون. ذڪر ۾ ته اسين ڪڏهن ڪڏهن ٻَري سور سان ويهندا هئاسين، ويهندا ڇا ڦاسي پوندا هئاسين. نماز ختم ٿيندي ئي هڪ همراهه اُٿي بيهندو ۽ بيان شروع ڪندو هو ۽ اسان کي ڀڄڻ جو موقعو نه ملندو هو. البت تجمل نهايت خشوع ۽ خضوع سان بيان به ٻُڌندو هو ته ساڻن گڏ تي گشت به ويندو هو. ڪڏهن ڪڏهن وري جماعت وارن سان آسپاس جي مسجدن ۾ هڪ ٻه راتيون تبليغ ڪرڻ ۽ ”چلو“ ڪڍڻ به ويندو هو.
هڪ ڀيري ”مخدوم مسجد“ ۾ هڪ تبليغي جماعت آئي، جنهن ۾ گهڻائي پٺاڻن جي هئي. جماعت ٻه ٽي ڏينهن مسجد ۾ رهي. اسان تي زور ڀرين ته ساڻن بٺوري ٽي ڏينهن ”چلو“ ڪڍڻ هلون، هر بيان کان پوءِ انهن مان هڪ همراهه بندي کڻي بيهندو هو ۽ چوندو هو ته ”ارادو ڪريو. ارادي سان به ثواب ٿو ملي.“ ائين ارادي طور اسان به نالا لکايا، پوءِ جنهن ڏينهن جماعت بٺوري وڃڻي هئي، ان ڏينهن آئون ته گُهت هڻي ويس، پر تجمل ساڻن گڏ هليو ويو، جت هو رات جماعت وارن سان رهيو. ٻي ڏينهن ڏٺوسين ته هو واپس دڙي اچي پهتو، سندس منهن لٿل ۽ ڏاڍو پريشان نظر آيو. ”تجو! ڏي خبر پريشان ڇو آهين. خير ته آهي، تون ته ٽن ڏينهن لاءِ ”چلو“ ڪڍڻ ويو هئين.“
پوءِ هن جيڪي ڪجهه ٻُڌايو، سو اُن وقت منهنجي لاءِ ته گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن صدمي کان گهٽ نه هو. هن ٻڌايو ته ”اهو جيڪو وڏي ڏاڙهي، اڇي پٽڪي سان نوراني چهري وارو پٺاڻ مولوي هو نه. ان رات مونکي پاڻ سان گڏ سُمهڻ لاءِ چيو ۽ اڌ رات گذرڻ کانپوءِ هن مونکي ڏاڍو تنگ ڪيو ۽ چيائين ته مون سان بُڇڙو ڪم ڪر. جڏهن مون انڪار ڪيو ته پهرين دڙڪو داٻ ڏنائين ۽ پوءِ منٿون ۽ لالچون ڏيڻ لڳو. پر مونکي مسجد ۾ اهڙو ته اچي ڊپ لڳو، جو صفا هَڄي ويس ۽ روئڻهارڪو ٿي ويس ته ساڻس ڪنو ڪم ڪيئن ڪريان. هن مونکي لالچ به ڏني ۽ هڪ ڳوٿري کولي مونکي ڏيکاريائين، جنهن ۾ ڪيتريون ئي واچون پيل هيون. الائجي ڪهڙي ڪهڙي قسم جون.... پوءِ وري مونکي لالچ ڏنائين ته هن مان ڪابه تون کڻ.... پر جڏهن مون انڪار ڪيو ته هن ڏٺو ته متان آئون اها ڳالهه سڀاڻي ڪنهن سان ڪري نه وجهان ته پوءِ مون کان معافيون وٺڻ لڳو. مونکي ته سڄي رات ننڊ ئي نه آئي. صبح جو اهو لالو پٺاڻ ٻاهر نڪتو ته وري مون نه ڏٺو. مون اها ڳالهه صبح جو جماعت جي امير کي ٻُڌائي، هُن به مونکي چُپ رهڻ جي لاءِ چيو. پوءِ آئون هيڏانهن هليو آيس.“
ٿوري دير کانپوءِ اها ڳالهه پکڙجي ويئي. ڪجهه همراهه بٺوري ويا ته جيئن اُن همراهه جي خبر چار وٺي سگهن. هنن واپس اچي ٻڌايو ته جماعت مسجد ڇڏي ٻي ڪنهن هنڌ رواني ٿي چڪي هئي.
ڪڏهن ڪڏهن بابا سان گڏ ڀاءُ سومار جي دڪان تي به ويندو هوس. ڀاءُ سومار دڙي جو سٺو واپاري هوندو هو. بابا ٻين گاڏرن سان گڏجي ساريون صديق ٺيڪري يا سومار چڪوڙي جي سارين جي ڪارخانن تي پهچائيندو هو. ڀاءُ سومار مونکي تمام گهڻو ڀانئيندو هو ۽ مونکي کوڙ ساريون شيون ڏيندو هو، جن ۾ ريوڙيون، پتاشا، کنڊ ڀڳڙا، کٽمٺيون ۽ ڀوهي مڱ شامل هئا، جيڪي آئون جهول ڀري گهر کڻي ايندو هوس. ڪڏهن ڪڏهن رات جو بابا سان گڏجي ڀاءُ سومار جي دوڪان تي ويندو هوس. بابا کانئس پنهنجي ڪم جي مزدوري وٺندو هو ۽ هو پاڻ ۾ ڪچهري به ڪندا هئا، ان ڪچهريءَ ۾ ٻه ٽي ٻيا همراهه به شامل هوندا هئا. پوءِ آئون اُتان تيسين اُٿڻ جي نه ڪندو هوس، جيستائين منهنجي من پسند ٻوٿ واري بس نه ايندي هئي، ان وقت منهنجي عمر ڏهه يارهن سال هئي ۽ مونکي اهي سڀ ڳالهيون اهڙيءَ ته چٽيءَ طرح ياد آهن، ڄڻ ڪلهه جون هجن. ڀاءُ سومار جي بابا سان رويو دوستاڻو هوندو هو. هن جي گهر وارا اسان جي گهر ۽ امان هنن جي گهر ويندي رهندي هئي. ڀاءُ سومار تمام وڏي ڄمار ماڻي، پڇاڙيءَ ۽ صفا ٽُٽي پيو هو. گهر جي ٻاهران ٻارن جون شيون رکيو پيو وڪڻندو هو. 2004ع ۾ مون جڏهن هلال پاڪستان جو ادبي صفحو ’ڏات‘ سنڀاليو ته مون ڀاءُ سومار کان سندس ساروڻين تي ٻڌل هڪ انٽرويو وٺي ’ٽن صدين جو اکين ڏٺو شاهد‘ جي عنوان سان ڇپيو. ڀاءُ سومار 2006ع ۾ وفات ڪئي.
•
هر ٻي يا ٽي مهيني چنڊ جي چوڏهين تاريخ تي اسين دڙي جي ويجهو ’بخاري اولياءَ‘ تي سلام ڀرڻ ويندا هئاسين. ماين جي هڪ يڪي ٽولي هوندي هئي، جنهن جي اڳواڻي ماسي ڦاپي ڪندي هئي، جنهن کي هر مهيني جي چنڊ جي چوڏهين تاريخ جي رات فقير ايندو هو. مايون ان فقير يا جن جو نالو ’حاجي فقير‘ وٺنديون هيون. پهرين پهرين ماسي ڦاپي آرسون موڙڻ ۽ وڏيون وڏيون اوٻاسيون ڏيڻ شروع ڪندي هئي. پوءِ رڙ ڪري پَٽ تي ڪِري پوندي هئي ۽ ڇڙيون هڻڻ ۽ ڪيڪون ڪرڻ شروع ڪندي هئي. ان وچ ۾ مايون لوبان/ واس دکائي وٺنديون هيون ۽ اهو هن جي اڳيان رکيو ويندو هو. ان وچ ۾ امان کير جو گلاس کڻي، حاجي فقير کي پرچائڻ ۽ ماترائڻ شروع ڪندي هئي.
”حاجي فقير ڏاهو ٿي.... تنهنجي فقيرياڻي آهي.... کيس گهڻو هلاک نه ڪر.... هاڻ اُٿ کير پي ۽ موج ڪر....“
ٻن چئن منٽن کان پوءِ هوءَ اُٿي ويهي رهندي هئي ۽ ”هون هون.... هون“ ڪندي، ڪنڌ ڌوڻڻ شروع ڪندي هئي ۽ هڪ ئي تڪَ سان کير جو گلاس پي ويندي هئي. پوءِ واس وٺڻ شروع ڪندي هئي. ڪجهه گهڙين کان پوءِ هوءَ ”موج“ ۾ اچي ويٺل ماين سان ڳالهائڻ شروع ڪندي هئي. آواز ساڳيو ئي زنانو هوندو هوس، پر لهجو مرداڻو هوندو هوس. مايون جيڪي چوڏهين هئڻ سبب حاجي فقير جي اچڻ جو ٻُڌي اڳ ۾ ئي مڙي اچي گڏ ٿيون هونديون هيون، سي واري واري سان پنهنجي مطلب جي ڳالهه پُڇنديون هيون. ڪا داڳو وٽائيندي هئي ته ڪا ڦيڻ مکائيندي هئي. جيڪڏهن ڪنهن جون دل جون مرادون پوريون ٿيون هونديون هيون ته اها فقير لاءِ مٺائي کڻي ايندي هئي. ڪلاڪ سوا جي موج ۽ ماين جي سوالن جوابن کان پوءِ آهستي آهستي فقير وڃڻ جون تياريون ڪندو هو ۽ آرسون موڙيندي ماسي ڦاپي اُتي ئي ليٽي پوندي هئي ۽ مايون هن جي مٿان رلهي يا سوڙ وجهي ڇڏينديون هيون. ان سڄي عمل جي دوران اسان ٻار هَڄيا ويٺا هوندا هئاسين ۽ اسان جي دلين تي دهشت ڇانيل هوندي هئي.
مايون چونديون هيون ته ڦاپيءَ کي اهو فقير بخاريءَ جي درگاهه تان لڳو آهي، ننڍي هوندي ڦاپي درگاهه جي ڀر ۾ بيٺل مينديءَ جي وڻ مان مينديءَ جو ٽار ڀڳو هو. بخاري جي درگاهه ۾ مينديءَ جا تمام گهڻا وڻ بيٺل هوندا هئا ۽ هاڻ هوءَ هر ٻي يا ٽي مهيني بخاري جي سلامي ڀرڻ نه ويندي هئي ته هوءَ بيمار ٿي پوندي هئي. اُتي بخاريءَ تي اسان جون موجون ٿي وينديون هيون. مٺي ڀت جا ديڳڙا ۽ کير جون چؤنئريون ڀريون رکيون هونديون هيون. مجاور ويٺو هوندو هو. مريدياڻين جي اچ وڃ لڳي پيئي هوندي هئي. اسين بخاريءَ جي درگاهه جو سلام ڀري گرم گرم مٺو ڀت ديڳڙن مان وَڌي ٺڪر جي پاٽوڙن ۾ وجهي مٿان کير اوتي پٽڙو ڪري کائيندا هئاسين. واپس ورڻ مهل اڃا به موجون ٿي وينديون هيون، جن ٻنين مان لنگهي واپس دڙي ايندا هئاسين، انهن ۾ بيٺل ڇانهين ۽ گدرن تي هٿ صاف ڪندا هئاسين. انبن جي وڻن ۾ بيٺل انبڙيون ڇاڻيندا هئاسين يا وري ڄار مان مڪَ ۽ پيرون پٽيندا هئاسين. انهيءَ سڄي عمل ۾ آئون ۽ عبدالڪريم سڀني ٻارن جا غير مشروط اڳواڻ هوندا هئاسين. اُن ڏينهن، انهن سڀني ڳالهين کان وڌيڪ اسان کي خوشي ان ڳالهه جي ٿيندي هئي ته اسان کي اسڪول وڃڻو نه پوندو هو.
اهڙا فقير يا جن ٻين ماين کي به هوندا هئا. انهن جو هڪ زبردست نظارو دڙي- ٻَنون روڊ تي ڳوٺ ’بچل گگو‘ ۾ مُلن جي وڏي حويلي يا گهر ۾ ’مخدوم نوح سرور رح‘ جي ڏهاڙي واري رات نظر ايندو هو. ان ڏهاڙي کي ”جهلو“ چوندا آهن، منهنجي خيال ۾ اهو لفظ ”جلوه“ جي بگڙيل شڪل آهي، جنهن جي معنيٰ ٿي ’نظارو يا ديدار‘، ان رات ڪيتريون ئي مايون نماشام ٿيڻ کان پوءِ ان وقت وڏي گهر يا حويلي جي مختلف ڪمرن ۽ ڪنڊن ۾ وڃي واس وٺنديون هيون ۽ پوءِ انهن ۾ فقير (جن) اچي واسو ڪندا هئا. اها رات عجيب رات هوندي هئي. چوڌاري واس ۽ لوبان جي خوشبوءِ پکڙيل هوندي هئي. لالٽينن ۽ منٽر وارن گولن جي روشنين ۾ ماين جا وار کليا پيا هوندا هئا، اکيون ڦاٽل هونديون هين، ڪي کلنديون ۽ وڏا وڏا ٽهڪ پيون ڏينديون هيون ته ڪي پٽ تي دڙا هڻي رڙيون ۽ هَڪلون پيون ڪنديون هيون، ڪي روئنديون ته ڪي پچڪنديون پيون هيون، ته ڪي وري ڳائينديون پيون هيون. اها رات انتهائي دهشت ناڪ رات هوندي هئي. ڪمزور دل وارين ماين جو ته ساهه مُٺ ۾ هوندو هو. سڀني آيل ماين جا عقيدت ۽ احترام ۾ پير اُگهاڙا ۽ مٿا سختيءَ سان ڍڪيل هوندا هئا. اها سڄي رات ائين ئي اکين ۾ وهامي ويندي هئي. ماحول ۾ عجيب رنگ هوندو هو. مايون جيڪي پري پري کان ڪهي آيون هونديون هيون، سي انهن فقيرن کان من جون مرادون پيون گهرنديون هيون ۽ کين نذرانو به ڏينديون هيون. انهن سڀني فقيرن مان ٻن ماين جا فقير زبردست، ڀروسي جوڳا ۽ سندن وات مان نڪتل لفظ منڊيءَ تي ٽِڪ سمجهيا ويندا هئا. انهن مان هڪ ناني حليمان، جنهن جو مٿي به ذڪر ڪري آيو آهيان ۽ ٻي ناني بوليءَ جو فقير. ناني حليمان جو فقير انتهائي ڪاوڙيل، چيڙاڪ ۽ آدم بيزار هوندو ۽ ناني بولي جو فقير وري انتهائي صابر ۽ ٿڌو. ان جو سبب شايد اهو به ٿي سگهي ٿو ناني حليمان، ان سڄي گهر جي سريال هوندي هئي. جنهن ۾ اهو ”جهلو“ ٿيندو هو ۽ سندس هر مائيءَ تي حڪم هلندو هو، ان جي ڀيٽ ۾ ناني بولي ويچاري بي حد غريب پليجي ذات جي هوندي هئي ۽ اڪثر سيلانين جيان ڪڏهن پنهنجي ڳوٺ ته ڪڏهن گگن يا دڙي ۾ پنهنجي عقيدتمندن وٽ رهندي ۽ زندگيءَ جو گاڏو پئي گهليندي هئي. طبقاتي فرق جنن جي جهان ۾ به پنهنجو ڪم ڏيکاري ٿو!
’جهلي‘ جو اهو ڏهاڙو سئو ٻن سالن کان مٿي ٿيو آهي، جو ات هلندو پيو اچي. اڳ اهو نانا حاجي ملئون مرحوم سنڀاليندو هو ۽ پوءِ سندس پُٽن ماستر ادا الهڏني ميمڻ، ادا نور محمد عرف حاجي گامن ميمڻ ۽ ادا واحد ميمڻ سنڀاليندا پيا اچن. اسين پاڻ ۾ ويجها مائٽ ٿيون. ٽيئي ڀائر وڏي ڪڙم ۽ عيال وارا هئڻ سان گڏ سٺي اُٿي ويٺي وارا ۽ مهمان نواز آهن. مونکي ياد آهي ته جڏهن 1991ع ۾ بابا ايل. ايم. سي اسپتال ڄامشوري ۾ داخل هو ته ادا حاجي گامن پنهنجا سڀ ڪم ڪار ڇڏي اچي بابا جي خدمت چاڪريءَ لاءِ سڄو هفتو اسپتال ۾ رهيو هو، سندس اهو ڳُڻ مون کان ڪڏهن به وسري نه سگهندو.
•