9
اسان جي ڪلاس ٽيچر سائين غلام مصطفيٰ پليجي، ڇوڪرن ۾ اها ٿيل گروپ بازي ختم ڪرائڻ ۽ کين پاڻ ۾ ٺاهڻ جي ڪافي ڪوشش ڪئي، پر ٻاراڻي وهي جي ناداني هئي، تنهنڪري سائين غلام مصطفيٰ پليجي جون ڪوششون ڪامياب نه ويون ۽ ڇوڪرا پاڻ ۾ نه ٺهيا. اڳتي هلي زندگيءَ جي تجربن گهڻو ڪجهه سيکاري ڇڏيو ۽ ڇوڪرن جون پاڻ ۾ اجايون سجايون رنجشون ختم ٿي ويون.
اسان فيصلو ڪيو ته ٻي گروپ وارن تي سرسي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪو ڪتاب ڇپائجي. ها هڪ هاڪاري ڪوشش ڪئي، پر ڪو رهبري ڪرڻ وارو نه هو. اسان ان لاءِ صلاح مصلحت خاطر هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي. جنهن ۾ ڪتاب ڇپائڻ لاءِ هڪ پبليڪيشن قائم ڪرڻ جي لاءِ نالو ويچار هيٺ آيو. اتي اسان ڪيترائي نالا سوچيا، نيٺ ”هوشو پبليڪيشن“ تي سهمت ٿياسين ۽ اهوئي نالو رکيوسين.
پبليڪيشن قائم ڪرڻ کان پوءِ مواد ۽ پئسا گڏ ڪرڻ جي لاءِ ڪوششون شروع ڪيوسيون. پهرين پاڻ ۾ ڦوڙي ڪئيسين، جيڪا ٻه اڍائي سئو روپيا ٿي. انهن مان ته ڪم ٿيڻ ممڪن نه هو، تنهنڪري چندو ڪرڻ جو سوچيوسين ۽ جنهن وٽ به چندو وٺڻ ٿي وياسين ته اهو ٿي چيوسين ته، ”اسان سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي خدمت لاءِ ’هوشو پبليڪيشن‘ قائم ڪئي آهي، ان پاران هڪ ڪتاب ڇپائي رهيا آهيون.... تنهن لاءِ اوهان اسان جي مدد ڪريو.“
چندي وٺڻ لاءِ وڃڻ کان اڳ، اسان اهو پي سمجهيو ته بس اسان جي چوڻ جي دير آهي. ماڻهو ٻولي ۽ ادب جي نالي ۾ اسان کي سئو پنجاهه روپيا ته ضرور ڏيندا. پر جڏهن ماڻهن رپيو رپيو، ٻه ٻه روپيا ڏيڻ شروع ڪيا ته ڏاڍو دل شڪستو ٿياسين ۽ سڀني دوستن همت هاري ڇڏي ۽ رڳو آئون ئي اڪيلو هوس، جنهن کي اهو ضد هو ته ”اعلان ڪيو اٿئون ته ڪتاب ڇپرائينداسين. سو هاڻ اهو ضرور ڇپبو.“ پوءِ مون تي اها ڌن سوار ٿي ويئي ته ڇا به ٿي پوي هٿ ناهن ڪڍڻا ۽ ڪتاب هر حالت ۾ ڇپائڻو آهي ۽ پوءِ سڄي زندگي اُن قسم جي ايندڙ هر للڪار کي منهن ڏيندو آهيان.
’هوشو پبليڪيشن‘ جي اشاعت دوران مون جيڪي تڪليفون سَٺيون، ماڻهن جا ميهڻا ۽ طعنا سَهڻا پيم، انهن جو ڪو شمار ئي ڪونهي. آخر ۾ باقي وڃي محمود عالم سومرو، نياز عباسي ۽ نذير ميمڻ بچيا، جن کي ٿوري گهڻي ادب سان دلچسپي هئي. نيٺ مون پنهنجي ڀيڻ غلام فاطمھ کان، جيڪا غلام الله ۾ پرڻيل آهي، پنج سئو روپيا اُڌارا وٺي اهو ڪتاب ”هوشوءَ سندي هامَ“ سردار پريس مان کنيو ۽ پوءِ اهي پئسا کيس ڪڏهن 25 روپيا ته ڪڏهن 30 روپيا ڪري قسطن ۾ ڏنم.
شهر مان ڦوڙي ڪرڻ کانپوءِ به اسان وٽ ساڍا پنج سئو روپيا مس گڏ ٿي سگهيا. مونکي ڪتاب وغيره ڇپائڻ جو اڳ ۾ ڪوبه تجربو نه هو ۽ نه ئي وري ڪو سونهون هو، جيڪو اسان جي رهنمائي ڪري سگهي. البت سردار پريس جي خبر هيم ته ڪٿي آهي، جو هڪ ڀيري چاچا عبدالغفور الستيءَ سان گڏ اُتي ويو هوس. آئون پئسا ۽ مواد کڻي سردار پريس حيدرآباد پهتس. پريس جو مئنيجر عبدالڪريم چنا هو، جيڪو ڏاڍي سٺي نموني سان مليو ۽ ڪتاب جي ڇپائي ۽ ٽائيٽل وغيره جو خرچ ٺاهي ڏنائين. ’هوشو سندي هامَ‘ جو ٽائيٽل ان وقت سنڌ جي اُڀرندڙ آرٽسٽ ساجد قريشي کان ٺهرائي ڏنائين. ان ڪتاب جي ڇپائيءَ ۾ منهنجي عبدالڪريم چنا ڪافي رهنمائي ڪئي ۽ پوءِ ڪجهه پئسا اوڌر به رکيائين. اڳتي هلي عبدالڪريم چنا جي سهڪار سان مون سردار پريس مان ڪيترائي ڪتاب ڇپرايا. منهنجي پريس تي موجودگيءَ دوران سائين محمد ابراهيم جويو به اُت آيو، عبدالڪريم چنا منهنجي ساڻس واقفيت ڪرائي. جويي صاحب دڙي جو هئڻ سبب مون کان عين غين سنڌيءَ جو پڇيو، جڏهن ٻڌايومانس ته هو منهنجو چاچو ٿئي ته ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي ڪتاب ڇپائڻ تي شاباس ڏنائين. ٻن ٽن مهينن کان پوءِ اسان جو ڪتاب ”هوشوءَ سندي هامَ“ ڇپجي تيار ٿيو.
ان پبليڪيشن لاءِ مونکي عرفان مهدي پنهنجو هڪ غزل ”عشق ڪرڻ ڪو سولو ناهي، من ارپڻ ڪو سولو ناهي“ ڇپجڻ جي لاءِ موڪليو. عرفان مهدي ان زماني ۾ ’هالا‘ مان ’وک وڌايو پبليڪيشن‘ شايع ڪندو هو ۽ سندس هڪ طويل ڪهاڻي ”ههڙا هاڃا ٿين“ پڻ ڪتابي صورت ۾ ڇپي هئي، جيڪا مون وڏي دلچسپيءَ سان پڙهي هئي. آئون چاهيندي به اڳتي هلي عرفان مهدي سان ويجهو ٿي نه سگهيس. هو ڪجهه وقت کانپوءِ سياست ۾ وڌيڪ سرگرم ٿي ويو ۽ جيئي سنڌ ا – ف يا جيئي سنڌ محاذ جي مرڪزي اڳواڻن ۾ ڳڻجڻ لڳو ۽ جڏهن وري ٻيهر ادب ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو ته الائجي ڪهڙو روڳ لڳس، جو جيئڻ جو فيصلو ترڪ ڪري پاڻ کي ”سنڌو درياهه“ جي لهرن جي حوالي ڪري ڇڏيائين.
اهو ڪتاب، مستقبل ۾ منهنجي پبلشنگ واري ڪم جي شروعات هئي. مونکي اندازو ئي ڪونه هو اسان دوستن پاران ڪلاس جي ڪجهه ڇوڪرن مٿان ڪتاب ڇپائي سرسي حاصل ڪرڻ جو اهو جنون، مستقبل ۾ مون کان ڪيترائي ڪتاب ڇپرائيندو. منهنجي پبلشنگ جي ڪهاڻي به گهڻين دلچسپين، تڪليفن ۽ حيرانين سان ڀريل آهي. اها 1982ع جي ڳالهه آهي. مون ۾ ان وقت جيڪو جذبو هو، اڄ به اهوئي جذبو ۽ اهوئي جنون آهي ته وڌ ۾ وڌ سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪتاب ڇپرايان.
’هوشو سندي هامَ“ جي پڌري ٿيڻ کان پوءِ، مونکي پسنديدگي جا ڪيترائي خط مليا. پر هڪ خط اهڙو به مليو، جيڪو مونکي نه رڳو ياد آهي پر مون وٽ محفوظ به آهي. اهو خط نعيم شيخ جو هو. ڪيڏي نه حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه آهي ته اهو ساڳيو نعيم شيخ، ڏهن ٻارهن سالن کان پوءِ ’سنڌي ادبي سنگت سنڌ‘ جي حوالي سان منهنجو دوست ٿيو ۽ سنگت جو مرڪزي آڊيٽر به چونڊيو. نعيم شيخ جي ڪري، مونکي ڪافي دوست مليا، جن ۾ ايس. جي ڀاڳيا، بيخود بلوچ ۽ صفر ڪلهوڙو به شامل آهن. اسان جو پاڻ ۾ ڊگهي عرصي تائين ساٿ رهيو، جيڪو پوءِ منهنجي سنڌي ادبي سنگت جي سيڪريٽري جنرل واري دور ۾ ٽٽي ويو، جنهن بابت اڳيان هلي لکبو. منهنجي دل ۾ اڄ به نعيم شيخ لاءِ وڏي عزت ۽ احترام جو جذبو موجود آهي. نعيم ڪيترن ئي خوبين جو مالڪ آهي، هڪ ڀيري، سکر جي دوستن ساڻس شام ملهائي، جنهن جي صدارت مون کان ڪرايائون. مون اتي مٿس هڪ مضمون پڙهيو، جيڪو منهنجي ڪتاب ”اونداهيءَ ۾ سوجهرو“ ۾ ان ئي عنوان سان شامل آهي، نعيم شيخ اُن خط ۾ لکيو هو:
- ساٿي يوسف سنڌي- جيئي لطيف- جيئي پورهيت.
”هوشوءَ سندي هامَ“ پڙهيم. اوهان جي ڪاوش جَسائتي آهي. اهڙي قسم جا ڪتاب اچڻ گهرجن. جيئن شاگردن کي نظرياتي ادب جو پاڻي ملي، جيئن هو وڏا ٿي، پختا وڻ ٿين، ذاتي لوڀَ کان آجا، ٻين کي ميوه ڏيڻ وارا-
ڪجهه غلط ڳالهيون ڪتاب ۾ نظر آيون، اهي ان ڪري اوهان جي آڏو پيش ٿو ڪيان، ته جيئن ٻي پرچي ۾ اهڙيون غلطيون نه ٿين. اهي غلطيون فني آهن. پهريون ته نذير ناز ميمڻ جو غزل نه پر نظم آهي، ٻيو ته ان ۾ استعمال شيون پراڻيون آهن، نواڻ ناهي. ڪهاڻي ”قسمت ۽ سخاوت“ ۾ ڪردار چنچل داس کي هروڀرو مسلمان ڪري، سيڪيولر خيالن کي متاثر ڪيو ويو آهي. اوهان ”محبت پائي من ۾....“ ۾ لکيو آهي ته هي ڪتاب ٻاراڻو ترقي پسند آهي. ٻاراڻي ڪتاب جي لحاظ کان عرفان مهدي جو غزل مناسب ناهي. بهرحال، مواد سٺو آهي، ترتيب، چونڊ ۽ فني پختگي ڏانهن ڌيان ڏيندؤ ته وڌيڪ سهڻو ۽ ڪم وارو ڪتاب ٿيندو.
نعيم شيخ
پنو عاقل
6- جنوري 1982ع
•
هاءِ اسڪول ۾ پڙهڻ جي دوران، هر روز رسيس ۾ ”شهيد نجم الدين روڊ“ ڏيو بازار ويندا هئاسين.... ان روڊ تي پرائمري اسڪول کان ٿورو اورتي ’پوسٽ آفيس‘ هوندي هئي، جيڪا پوءِ ڪا مستقل عمارت نه هئڻ سبب مختلف هنڌن تي شفٽ ٿيندي رهي آهي. اتان لنگهندي پوسٽ آفيس ڏانهن نظر ڪندو هوس ته دريءَ جي ڀرسان مٿي تي ٽوال، اکين تي اُس جو ڪارو چشمو پاتل هڪ همراهه ويٺل نظر ايندو هو، کيس اڪثر هلڪي ململ جو پهراڻ پاتل هوندو هو ۽ سندس چمڙي صفا اڇي هوندي هئي. آئون جڏهن دريءَ جي ويجهو ٿيندو هوس ته آهستي آهستي هلڻ لڳندو هوس ۽ سندس اڇي چمڙيءَ کي ڏسي اسين شاگرد پاڻ ۾ مختلف قسم جا تبصرا ڪرڻ لڳندا هئاسين ۽ اسان مان گهڻا کيس ’جنڙو‘ سمجهندا هئا. ڇاڪاڻ ته مون امان کان اهو ٻُڌو هو ته ”جنڙن“ جي چمڙي اڇي هوندي آهي ۽ هو روپ مٽائي ماڻهن کي بيوقوف ڪندا آهن.
ائين اهو اسان جو روز جو معمول هو. ڪڏهن ڪڏهن ته دريءَ جي ٻاهران لڳل ’ليٽر باڪس‘ کي ڪنهن شئي سان ڌڪ هڻي، وڄائي ڀڄي ويندا هئاسين.
ڪجهه وقت کانپوءِ جڏهن منهنجي ماسات رياض سان منهنجو خطن لکڻ جو سلسلو شروع ٿيو ته لفافو وٺڻ لاءِ ويندو هوس ۽ لفافو وٺڻ مهل دريءَ مان جهاتي پائي اندر ڏسندو هوس ته سدائين چار پنج همراهه اندر ويٺل نظر ايندا هئا ۽ انهن جو ٽهڪن جو ٽاڙيو پيو پوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن اندر شعر و شاعريءَ جون محفلون پيون هلنديون هيون. پين هٿ ۾، پر ڌيان شعر ۾، ڪنڌ جي ڌوڻ ۽ زبان تي واهه واهه. پوءِ آهستي آهستي دريءَ بدران اندر لنگهي وڃي لفافو وٺندو هوس. تن ڏينهن اسان جي هاءِ اسڪول پاران ’جشن لطيف‘ ملهايو ويو، جنهن جي صدارت ٽائون ڪميٽي دڙي جي چيئرمين مرحوم نجم الدين ڪئي. جيڪو تازو ئي ٽائون ڪميٽيءَ جو چيئرمين چونڊيو ويو هو، نجم الدين ميمڻ علم دوست ۽ ادب دوست ماڻهو هو. ماضيءَ ۾ هو نعپ ۽ هاري ڪميٽيءَ ۾ پڻ رهيو هو. جيل به ڪاٽيا هئائين. نجم الدين ميمڻ جلدئي هڪ روڊ حادثي ۾ فوت ٿي ويو ۽ اسين، هاءِ اسڪول کان رسيس ۾ جيڪو ’شهيد نجم الدين روڊ‘ ڏيو پوسٽ آفيس وٽان ٿيندا بازار ڏي ويندا هئاسين، اهو روڊ سندس وفات کان پوءِ سندس نالي منسوب ڪيو ويو هو، اهو 1979ع جو زمانو هو.
ان جشن لطيف ۾ تر جي ڪيترن ئي شاعرن ۽ اديبن شرڪت ڪئي. فنڪار پڻ آيل هئا، گڏوگڏ شاهه جا راڳيندڙ پڻ، جن جڏهن سوز ۽ گداز مان شاهه جي وائي ڳائي ”الوميان...“ ٿي چيو ته اسٽيج جي اڳيان وڇايل فراسين تي ويٺل اسان شاگردن ۾ ٽهڪڙو مچي ٿي ويو. ٻه ٽي ڀيرا ته اسان کي، اسان جي پي. ٽي ٽيچر سائين سومار شاهه ٽهڪ ڏيڻ کان جلهيو، پر جڏهن اسان جا اها ڪار بدستور جاري رهي ته سائين سومار شاهه ڪاوڙ ۾ اچي اسان تي ڏنڊن جو وسڪارو لاهي ڏنو ۽ پوءِ ته وري اهڙي چُپ ٿي ويئي جو.... موچڙن ۾ وڏي ڪرامت آهي. هونئن به سائين سومار شاهه وڏو جلالي قسم جو ماڻهو هوندو هو ۽ اسين شاگرد کانئس ڏاڍو ڊڄندا هئاسين.
ان ’جشن لطيف‘ ۾ مختلف ڪلاسن جي ڪيترن ئي ڇوڪرن ’تقريري مقابلي‘ ۾ حصو ورتو ۽ انهن جيڪي تقريرون ڪيون، اهي ٻارن جي رسالي ”گل ڦل“ جي ’لطيف نمبر‘ تان نقل ڪيون ويون هيون، جيڪو مون سائين فضل احمد گگو کي ڏنو هو. ان وقت آئون ٻاراڻي ادب پڙهڻ سان گڏ، گل ڦل جو ساليانو خريدار پڻ هو. انهن تقريرن مان پوءِ ڪيتريون ئي تقريرون مضمونن جي صورت ۾ 1980ع ۾ هاءِ اسڪول دڙي پاران نڪرندڙ اسڪول مخزن ’لطيف مخزن‘ ۾ نقل ڪندڙن جي نالن سان ڇپيون ويون. ان جشن لطيف ۽ ’لطيف مخزن‘ جي اشاعت ۾ سائين ارباب عبدالستار ميمڻ جو وڏو هٿ هو. سائين عبدالستار ان وقت هاءِ اسڪول جو فرسٽ اسسٽنٽ هو. پاڻ پوءِ نوڪري ڇڏي وڃي وڪالت ڪيائين. سائين عبدالستار ميمڻ جو والد محترم ارباب غلام دستگير ميمڻ دڙي جي اهم ۽ معزز شخصيت هو ۽ يونين ڪائونسل دڙي جو چيئرمين به رهيو هو ۽ سائين عبدالستار سان ان ڪم ۾ ساٿاري هو ’عاجز ڪريم پوري‘.
ان ’لطيف مخزن‘ ۾ هڪ شعر فوٽوءَ سان گڏ ڇپيو هو، ان جو ٿلهه هو:
حَسينن سان سدائين متان گڏ گذاريو
کڻي نيڻ تن ۾ نه مورئون نهاريو.
ان شعر جي مٿان نالو لکيل هو ”حاجي خان تبسم- دڙو“ ادب سان دلچسپي هئڻ سبب اديبن سان ملڻ جو ڏاڍو اشتياق هوم ۽ اديب منهنجي لاءِ وڏي شئي هئا. اهو فوٽو ۽ نالو ڏسي حيران ٿي ويس ته هي ”بنگالي“ ڪير آهي ۽ گڏوگڏ دڙي جي رهواسي اُن شاعر سان ملڻ جو به شوق پيدا ٿيو. پوءِ جڏهن لفافو وٺندي وٺندي واقفيت ٿي ته خبر پيم ته اهوئي جنڙو/ بنگالي، حاجي خان تبسم آهي. اهو فوٽو سندس صحتيابيءَ وارن ڏينهن جو هو. هاڻ ته چمڙيءَ جي بيماريءَ سبب هو سڃاڻپ ۾ ئي نه پي آيو ته اهو فوٽو واقعي به ڪو حاجي خان تبسم جو آهي.
پوءِ جڏهن ساڻس ويجهڙائپ وڌي ته رسيس جو ٽائيم ۽ موڪل جو ڏينهن پوسٽ آفيس ۾ گذرندو هئم، جيڪا هڪ مسواڙي جاءِ ۾ هئي. اُتي سندس ساٿين سان به ملاقات ٿي، جيڪي هئا: عاجز ڪريم پوري، اقبال احمد ساٿي سومرو، عبدالغني ميمڻ، ارم درس ۽ مير محمد سومرو. دوستن وري مذاق ۾ مٿن نالا به رکيا هئا، عاجز ڪريم پوريءَ کي ’ناچيز بغلپوري‘، ساٿي سومري کي ’هاٿي ڪوٻرو‘ ۽ ارم درس کي ’گرم فرش‘ چوندا هئا. عاجز ڪريم پوريءَ، ارباب عبدالستار سان ’لطيف مخزن‘ شايع ڪرڻ کانپوءِ ’ماڃر پليڪيشن‘ شروع ڪئي، جنهن جو سرپرست ارباب عبدالستار ميمڻ هو، جنهن پنهنجو نالو ’شهباز سنڌي‘ رکيو هو. پهرينءَ پرچي کان پوءِ ارباب عبدالستار ميمڻ ۽ عاجز ڪريم پوري پاڻ ۾ اَٽڪي پيا. نتيجي ۾ ارباب عبدالستار ميمڻ، عاجز ڪريم پوري ۽ سندس ساٿين تي مارشلا اختياريءَ واري وٽ درخواستون ڪيون، انهن درخواستن جي نتيجي ۾ عاجز ڪريم پوريءَ ته وڏو لوڙيو، ماستري نوڪري به وڃايائين، جيڪا ستن سالن جي جنگاڻ کانپوءِ سروس ٽربيونل بحال ڪئي. عاجز ڪريمپوريءَ ’ماڃر پبليڪيشن‘ پاران چار پرچا ”قوت جنين جون ڪرڙيون“ ”سنڌو“، ”لاڙ جو لال“ ۽ ”ماڃر مخزن“ شايع ڪيا. عاجز ڪريمپوري ته مارشلا اختيارين وٽ مارشلا مخالف سرگرمين جي الزام ۾ گهلبو رهيو، پر ان گهيل ۾ حاجي خان تبسيم به ڪافي شنوايون ڀوڳيون.
حاجي خان وٽ پوسٽ آفيس ۾ چانهه جا دور پيا هلندا هئا. تبصرا پيا ٿيندا هئا، صلاحون ۽ مشورا پيا ٿيندا هئا، ائين دڙي جي ادبي تاريخ ۾ ٿورو گهڻو حصو پتي حاجي خان تبسم ۽ پوسٽ آفيس جو به آهي. پاڻ منهنجو ڪتابن سان شوق ڏسي منهنجي گهڻي همت افزائي ڪندو هو.
ائين هوريان هوريان آئون به سندن چوياري ۽ ڪچهريءَ جو حصو بنجي ويس. اسان جون اهي ڪچهريون پوءِ ڪڏهن ڪڏهن شام جو مير محمد سومري جي اوطاق تي ۽ رات جو هر روز عبدالغني ميمڻ جي گهر جي ٻاهران ٿينديون هيون. جت اسين ڪرسيون وجهي ويهندا هئاسين. اهو اسان جو روز جو معمول بنجي ويو. ڪو اتفاق ئي هوندو هو، جو اسان مان ڪو دوست رات جو عبدالغني ميمڻ جي اوطاق تي نه ايندو هو. اسانجي اها ڪچهري رات جو دير تائين پئي هلندي هئي. ان وچ ۾ عبدالغني ميمڻ جي ٽيپ رڪارڊر تان گانا به پيا ٻُڌندا هئاسين ته ڪڏهن وري انهن گانن سان سُر به پيا ملهائيندا هئاسين. رات جو بي. بي. سي جو وقت ٿيندو هو ته بي. بي. سي ٻُڌبي هئي. 1983ع ۾ جڏهن ايم. آر. ڊي جنرل ضياءُ الحق جي خلاف تحريڪ هلائي ته بي. بي. سي جون خبرون ٻڌڻ لاءِ اوطاق تي تمام گهڻا دوست گڏ ٿي ويندا هئا.
ڪچهري به واهه جي هلندي هئي. دنيا جهان جا قصا ڪُٽيندا هئاسين. ارم درس جيڪو شڪار جو شوق هوندو هو، اڪثر پنهنجي شڪار جا سچا ڪوڙا قصا، مرچ مصالحه وجهي ٻُڌائيندو هو. اسين وري سڄي قصي مان ڪو ڪمزور نقطو ڳولهي کيس چيڙائيندا هئاسين.
عبدالغنيءَ جو چاچو وڪيو ٿورو وزم هڻندو هو ۽ پنهنجي سنگت ساٿ کي به وزم هڻائيندو هو، هو وري اسان کان ٿورو پريان هڪ دوڪان جي ڇڄهريءَ ۾ ويهندا هئا ۽ پنهنجي ڪرت ۾ لڳا پيا هوندا هئا.
ان ڪچهريءَ ۾ به ڪڏهن ڪڏهن شعر ۽ شاعري هلندي هئي، جنهن ۾ ارم درس اسان کان زور هوندو هو. هڪ ڏينهن دوستن ساڻس فرمائش ڪئي ته تون ڪو اهڙو شعر ٺاهي، جيڪو پنهنجي هن اوطاق وارين ڪچهرين کي سدائين لاءِ محفوظ ڪري ڇڏي ۽ يادگار رهي. فرمائش جي اصل دير هئي ارم درس کي ڄڻ ته موقعو ملي ويو. هو ٻه ٽي ڏينهن مٿو ماري ڪري هڪ ڊگهو شعر لکي کڻي آيو. واهه جو شعر جوڙيائين، جيڪو هو وري پنهنجي مخصوص انداز ۾ اهڙي ته سٺي نموني ٻُڌائيندو هو، جو اسين سڀ کِلي کِلي ٻيڻا ٿي پوندا هئاسين. اهو شعر هن ريت آهي:
غني تنهنجي ته گفتاري، لڳي پلپل ٿي پياري،
اچي اوطاق تنهنجيءَ تي، سلامي ٿي سنگت ساري.
صبح ۽ شام لڳي تو وٽ، ڪچهري قرب واري ڪا،
وڏي اُتساهه مان تن جي، ڪرينءَ پيو خوب کيڪاري.
سڄو ڏينهن ٿو رهي اهڙو، اسان کي يار اوسيئڙو،
ڪڏهن توسان اچي ڪريون، ڪچاري ڪا قرب واري.
پُڇون توکان ڏيو ور ور، قصو ڪو ڍور ڍاٽي جو،
ٻُڌائڻ سان رچي رنگ ٿو، مچي محفل ٿي موچاري.
اچي ٿي روح کي راحت، مزو ڪو ميٺ محبت جو،
ٻُڌائي ٿو جڏهن جاني، مٺي ٻولي ڪا ٻن واري.
مرد مخلص مولائي لڏي وارو، وڪيو چاچا،
توڪل جي ته تُرهي تي، هلي پيو يار هڪواري.
تڪبر ته هن تڙيو آهي، وڏائي سان ته وڙهيو آهي،
نياز نوڙت سان نوڙيو، حُسيني آهي حبداري.
ڪريو سُس پُس پُڇن ويٺا، اڌڙ ٽوٽا پيئن ويٺا،
دلاسا دل ڏين ويٺا، پُڇن ٿا هوءَ پاٿاري.
ويٺا واٽون نهارين سي، وڪيي جا وقت سارين سي،
گهڙيون ائين روز گهارين سي، اندر تن آ انتظاري.
رکي رمزون ڳالهائي پيو، ڏيو ٻيٽون ٻولائي پيو،
ڪرائي ماٺ مڙني کي ’تبسم‘ جي تتن تاري.
ادا ’اقبال‘ اهڙو آ، نياڻي منهن جهڙو آهي،
مثل ڄڻ ڍور وهڙو آ، حيا جو آهي حبداري.
بلاشڪ شير ببر آ، بحثن ۾ سنڌي يوسف،
سندس آ ڏاڍ ڏونگر جيئن، دشمن جي ته دل ڏاري.
ارم، اقبال ۽ يوسف، ادا حاجي خان تبسم،
آهن يار چوکا چار، غنيءَ جا گينواري.
’ارم‘ اڳلو اڳيئي، ڪوجهو، ڪمزور ۽ ڪمتر،
ڏجا معافي مٺا مونکي، ڪيم ڪنهن دل آزاري.
اها عبدالغنيءَ جي اوطاق هلندي رهي. ڪچهريون، ڀوڳ، ٺڪا، ڊاڙو ڊشون، قصا، شعر، ڪهاڻيون، چرچا، عجيب عجيب پروگرام پيا ٺهندا ۽ ڊهندا هئا. اهي رونقون ڄڻ ته اڃا ڪلهه جون آهن، پر وقت جي دز ايڏي ته چڙهي ويئي آهي، جو ڄڻ صديون گذري ويون آهن. هاڻ نه عبدالغني ميمڻ هن جهان ۾ نه رهيو آهي ۽ نه سندس اوطاق.
هر شئي هلي ويندي،
ٽپهري، سج، زندگي
بدي، جنهن کي ختم نه ٿو ڪري سگهجي، رهندي
شفق جي ڀيڻ، منهنجي زندگي
بس تون مون کان جدا نه ٿيڻ واري رهندينءَ-
(البرٽو روجاز)
هڪ ڏينهن ڪنهن دوست تجويز ڏني ته ڪو ڪتابي سلسلو ڪڍجي. اسان سڀئي ڪنهن نه ڪنهن نموني پيا رنڍا روڙيندا هئاسين. اقبال ساٿي سومرو، ارم درس ۽ حاجي خان تبسم شاعري ڪندا هئا. مير محمد سومرو ۽ عبدالغني ميمڻ به پيا ’واهه واهه‘ ڪندا هئا. ڪجهه لکڻ ۽ پڙهڻ جي چوس مونکي به هئي.
گهڻن ڏينهن جي سوچ ۽ ويچار ۽ صلاحن کانپوءِ ’شيرازي پبليڪيشن‘ جو بنياد رکيو ويو. سيد ميران شاهه شيرازي دڙي جي ڀرسان ’پيڃاريءَ‘ جي ڪپ تي هڪ اولياءَ آهي، ارم درس ۽ تبسم سندس عقيدت مند هئا. سندن ئي زور ڀرڻ تي اهو نالو رکيوسين. ڪجهه وقت کانپوءِ اقبال ’ساٿي‘ سومرو ڪم مان هٿ ڪڍي ويو. عبدالغني ويچارو به اڌ جڏو ماڻهو، کيس ننڍي هوندي ڪا اهڙي بيماري لڳي هئي، جو پٺيءَ جو ڪنڊو اندر گهڙي ويو هوس ۽ لٺ سان آهستي آهستي هلي سگهندو هو. سو ڳالهين ۽ صلاحن کان وڌيڪ عملي ڪم ۾ حصو وٺڻ کان لاچار هو. مير محمد سومرو پنهنجي تپيداري ڪمن ۾ مصروف، باقي آئون، ارم درس ۽ حاجي خان تبسم ڪم کي چهٽا پيا هونداسين. پوسٽ آفيس ڄڻ ”شيرازي پبيليڪيشن“ جي آفيس هوندي هئي. حاجي خان تبسم اها نوين بجي کوليندو هو ۽ اسين يعني آئون، ارم درس ۽ غني ميمڻ ڏهين ساڍي ڏهين ڌاري پهچي ويندا هئاسين. مير محمد سومرو وانڌو هوندو هو ته اهو به ڪلاڪ ٻه اچي ويهندو هو ۽ پوءِ اسان جي ڪچهري اڍائي ٽين بجي تائين پيئي هلندي هئي. ان سڄي وقت دوران پروگرام ٺهندا ۽ ڊهندا پيا هئا، چانهه جا دور به پيا هلندا هئا.
هاڻ سوچيان ٿو ته اسان جي ايڏي گوڙ هُل بکيڙي ۾ حاجي خان تبسم ڪم ڪيئن ڪندو هو ۽ اهو سڀ ڪجهه ڪيئن برداشت ڪندو هو. مٿان وري اسان دوستن جون حُجتون! مير محمد، اسماعيل ’ارم‘ درس ۽ تبسم پاڻ ۾ گارين جي حدن تائين فري هوندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ارم درس، مير محمد جي ڪنهن ڳالهه تي ڪاوڙجي پوندو هو، جن کي پوءِ حاجي خان تبسم وچ ۾ پئي ٺاهي ڇڏيندو هو. ٿيندو هيئن هو، جو مير محمد، حاجي خان تبسم کي اک هڻي، اسماعيل ارم درس سان کؤنس شروع ڪندو هو ۽ ارم درس ۾ سهپ ته صفا ڪانه هوندي هئي، سو ويندو هو ڦوڪبو ۽ شوڪبو!
نيٺ هڻي ڌُڻي اسان پبليڪيشن جي لاءِ مواد گڏ ڪيو. ڪجهه پئسا پاڻ تي رکياسين ۽ ڪجهه سنگت ساٿ تي رکياسين. پر سچ اهو آهي ته پبليڪيشن جي ڇپائي ۽ پئسن گڏ ڪرڻ جي سلسلي ۾ حاجي خان تبسم وسان نه گهٽايو. حاجي خان تبسم ۽ ارم درس جي چوڻ تي شهر جي هڪ همراهه محمد افضل ميمڻ کي جيڪو ’مٺل‘ سڏائيندو هو. پبليڪيشن لاءِ ڪجهه پئسن جي آسري تي سرپرست بنايو ويو. پر هن پئسن ڏيڻ کان جيڪا آنا ڪاني ڪئي ۽ نوايو ۽ ٻن چئن سون لاءِ حاجي خان تبسم ۽ ارم درس سان جيڪي جٺيون ڪيون، اهي ڏاڍيون ڏکوئيندڙ آهن. جواب ۾ ارم درس ته پرپُٺ کيس دل کولي گاريون ڏيندو هو، پر حاجي خان تبسم ڪڏهن به شڪايت نه ڪئي. نه رڳو ان جي پر اسان مان به اڪثر دوست ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ساڻس زيادتيون ڪندا پيا هئاسين، پر هن درويش ڪڏهن سَکڻون منهن ۾ گهنڊ به نه وڌو ۽ سدائين مُرڪندو رهندو هو.
نيٺ ’شيرازي پبليڪيشن‘ جو پهريون ڪتاب ”جي هانءَ نه هارين“ ڇپجي مارڪيٽ ۾ آيو. ڪتاب جي ڇپائيءَ جو سڄو ڪم ۽ پريس جا رولڙا مون ڪيا ۽ ڪتاب وڪري لاءِ ڏنوسين نظام عباسيءَ کي، جيڪو ڪتاب وڪڻي سڀ پئسا کائي ويو ۽ اسان کي ڪوڙا چيڪ ڏيئي ٽرخائي ڇڏيائين. مون پنهنجي سڄي زندگيءَ ۾ نظام عباسيءَ جهڙو بڻيادو ٺڳ نه ڏٺو، هن جي اڳيان دهليءَ جا ٺڳ به ڦڪا ڦڪا ٿين.... سنڌ جا ڪيترائي اديب اڳتي هلي نظام عباسيءَ هٿان ٺڳجي ويا. ان وقت نظام عباسيءَ جي حيدرآباد ۾ ”رابيل“ جي نالي سان ايجنسي هوندي هئي. ان وچ ۾ مير محمد سومرو به واپس پنهنجي اباڻي شهر جيڪب آباد بدلي ڪرائي ويو. مير محمد ڏاڍو سٺو ماڻهو هو. بدلي ٿي وڃڻ کانپوءِ هڪ ٻه ڀيرا دڙي آيو. هاڻ ته سال ٿي ويا آهن، جو خبر ڪونهي ته ڪٿي آهي، ائين پوءِ آهستي آهستي اسان جي سنگت ٽڙي پکڙي ويئي.
البت منهنجو ۽ حاجي خان تبسم جو آخر تائين ساٿ رهيو. واهه، ڇا ته جاني مڙس هو. هر ڪم ۾ مون سان گڏ، دڙي ۾ سنڌي ادبي سنگت سرگرم ڪئيسين ته حاجي خان تبسم گڏ، سنڌي ادبي سنگت جي هر فنڪشن ۾ مون سان گڏ ۽ اڳرو، هر ڪم جي پيو نظرداري ڪندو. بيمار هئڻ جي باوجود به پنهنجي ڊيوٽي جو پابند ۽ خلق جي خذمت جي جذبي سان سرشار، ماڻهن کيس رنجايو هوندو، پر پاڻ ڪنهن کي به نه رنجايائين. کيس اداڪاري ۽ ڊرامن سان به شوق هو. هڪ ٻن ڊرامن ۾ هلڪو ڦلڪو پارٽ به ادا ڪيائين. حاجي خان تبسم 11 آگسٽ 1994ع تي وفات ڪئي.
سندس زندگيءَ ۾ 1987ع ۾ منهنجو ڪتاب ”جيڪي منجهه جهان“ ڇپيو هو، جيڪو مون ٽن شخصن جي نالي ارپيو هو. بابا محمد هاشم ميمڻ، منهنجو دوست حاجي عباسي ۽ حاجي خان تبسم.... ان ارپنا ۾ مون لکيو هو.... ”پنهنجي دوست حاجي خان تبسم جي نالي.... جنهن جي حصي ۾ سدائين محروميون آيون. پر مون کيس ڪڏهن به مُرڪ بنا نه ڏٺو.“
حاجي خان تبسم جو وڇوڙو منهنجي زندگيءَ جي ڪن وڏن حادثن مان هڪ آهي. حاجي خان تبسم جهڙا دوست شل سدائين هر ڪنهن کي نصيب ٿين:
تنهنجي ريجهه رهاڻ، ڪنهن دم وسري ڪينڪي
راتو ڏينهان روڄ جي، آهه توڏي تاڻو تاڻ
اچين هوند ’حمل‘ چئي، هيڪر مون وٽ هاڻ
تان ڳري لڳي توسان، روئي روئي رڄَ ڪريان.
ان دوران ارم درس به اسان جي ياري مان ڪاوڙجي ويو ۽ اڄ سوڌي وري اسان جي پاڻ ۾ نه لڳي.
حمل چئي جو ويهه ڪيم ويچار
ته ”دل لڳي دوستيءَ جو ڇا ملهه ڇا مقدار؟“
تان اندر مان ”عقل چيو، نُڪتو هي نروار،
”وڃي لڳي ته لک هزار، ٽٽي ته ٽڪوئي نه لهي.“
پراني صحبتين ياد آرهي هين
چراغون کا دهوان نه ديکا جائي
دل ويران مين دوستون ڪي ياد
جيسي جگنو هو داغ مين گل ڪي.
ڪڏهن ڪڏهن مير محمد سومري کي ارم درس شعر ٺاهي ڏيندو هو، جيڪي هو سندس ئي اوطاق تي اسان يارن جي ادبي محفل ۾ ٻُڌائيندو هو، جنهن ۾ مٿين دوستن کانسواءِ ڪجهه ٻيا دوست مرحوم حاجي محمد موسيٰ مشڪور، مرحوم ثناگر حسيني، موٽو مل ڪنول ڪوهستاني، لکانو چانگ ۽ ٻيا به اچي شريڪ ٿيندا هئا ۽ شاعري پڙهندا هئا.
*
اُتي، اُن ئي پوسٽ آفيس ۾ هڪ ڏينهن معمول موجب ويس ته حاجي خان تبسم سان گڏ هڪ جهونڙو لٺ پاسي ۾ رکيو، ناس جي دٻلي هٿ ۾ کنيو ويٺو هو، کيس ڪاري واسڪوٽي پاتل هئي. آئون ساڻس هٿ ملائي بئنچ تي ويهي رهيس، تبسم منهنجي اُن جهونڙيءَ سان واقفيت ڪرائي.... حاجي محمد موسيٰ ’ مشڪور ‘، سومرو، دڙي جي ڀرسان ڳوٺ رٽا سومرو جو رهاڪو هو ۽ شاعري به ڪندو هو.
پوءِ حاجي محمد موسيٰ ’ مشڪور ‘ به ’مير محمد سومري‘ جي اوطاق تي ٿيندڙ ادبي محفلن ۾ اچڻ لڳو. سندس شاعري روايتي پراڻي طرز جي هوندي هئي. منهنجو اڪثر مٿس زور هوندو هو ۽ ساڻس حجت به ڪندو هوس ته حالتن موجب انقلابي شاعري ڪريو.
”ڀلا، سکي پوءِ تون ئي انقلابي شاعري ڪر....“ پاڻ چوندو هو.
ائين پوءِ مون کانئس بحر وزن، علم عروض، قافيو، رديف وغيره سکڻ شروع ڪيو ۽ ڪجهه شاعري به ڪرڻ لڳس، جيڪا کيس ڏيکاري اصلاح ڪرائيندو هوس. پر شاعري به ڪا سکي ڪري سگهجي ٿي ڇا؟ شاعري ته غالب جي لفظن ۾:
غیب سے آتے ہیں مضامین خیال میں غالب۔
حاجي موسيٰ مشڪور جي سکيا جي باوجود به آئون شاعر ٿي نه سگهيس، البت شعر جي گهاڙيتي بابت ٿوري گهڻي ڄاڻ منهنجي حصي ۾ آئي.
اسانجو ساٿ هلندو رهيو، پاڻ دڙي ايندو هو ته حاجي خان وٽ پوسٽ آفيس ۾ ضرور ايندو هو، جتي آئون اڳ ۾ ئي ويٺل هوندو هوس. پوءِ واهه جي ڪچهري مچندي هئي. يا وري دڙي ۾ محمد هاشم سومري جي ريزڪي دوڪان تي شام جو ويهندو هو. هاشم سومرو به سندس صحبت ۾ شاعري ڪرڻ لڳو هو. محمد هاشم سومري جو پُٽ عباس سومرو، پوءِ منهنجو دوست ٿيو، هو سندس ادبي سنگت دڙي ۾ ڏاڍو سرگرم رهيو ۽ ڪيترائي ڀيرا سنگت دڙو جو سيڪريٽري به ٿيو.
حاجي محمد موسيٰ وٽ ٻه چار ايڪڙ ٻنيءَ جا هئا، ان ۾ هن ڪمند پوکيو هو. ڪمند جي ڪٽائي جي سيزن شروع ٿي ته حاجي موسيٰ دڙي ۾ جهوڪ شگرمل جي سيڪٽر تي پيو چڪر ڪاٽيندو هو، ته من ڪو انڊنٺ ملي، پر سيڪٽر جو عملو، جيڪو سدائين وڏيرن ۽ ڪمند جي واپارين جي اڳيان پويان پيو ٿيندو هو، تنهن حاجي موسيٰ کي جهونڙو سمجهي کنگهيو به نه. اهو ڏسي حاجي موسيٰ مشڪور جي شاعراڻي رڳ ڦڙڪي پيئي ۽ هڪ وڏو نظم ٺاهي، سيڪٽر جي اڳيان پاڻ جهڙن بي واهه ننڍن آبادگارن کي سڏي، انهن جي اڳيان پڙهڻ لڳو:
ڏاڍي جُٺ جهوڪ ۾ آهي، ڇڏيو پوکڻ ڪمند يارو،
عزت جي دال روٽيءَ تي ڪريو پنهنجو گذر سارو-
ڏين پيرا، سوين ڀيرا، انڊنٺ گهورا وڃن بس تي،
’کہاں جاتی ہو، واپس جا' چون دربان ٿا گس تي،
آرڊر توفيق جو اڪثر، عمل ڪونهي ذرو يارو.
ملاقاتي چون پلپل، انڊنٺ ملندو ڪڏهن سائين،
’انڊنٺ آهي وڏن جو هت‘، هليو وڃ تون غريب آهين،
قرض وارا ويٺا در تي، ڪمند پوکي ٿيو ڪارو-
انڊنٺ مليا، ڪمند ڪٽيا، لوڊون غائب، وزن گهٽيا،
آڙا آبادگارن جا، پٺاڻن پٽ مٿي سٽيا،
پنجاهه مڻ ڪٽ ڪيا ڪانٽي، بلن ۾ کوٽ کاسارو-
اٽو ناهي، لٽو گهر ۾، نڪا اوڌر ملي هٽ تي،
کٽون خالي، بنا نوڙيءَ، سَٽون ڏيئي سُمهن پٽ تي،
سمورو ڏينهن سورن ۾، ڪمند هوندي به ويچارو-
ڏسي حالت زماني جي، نظم ’مشڪور‘ هي لکيا،
ڌڪا زردار جي در تي، کانئن هر روز ٿا بکيا،
خدا يا ڪر ڪرم پنهنجو، وري مسڪين جو وارو،
ڏاڍي جُٺ جهوڪ ۾ آهي.
حاجي موسيٰ، پوءِ روز سيڪٽر جي اڳيان اچي، ماڻهن کي سڏي اهو شعر پڙهندو هو، نتيجي ۾ وڌيڪ خواريءَ کان بچڻ لاءِ پوءِ حاجي موسيٰ کي پريان ايندو ڏسي، هڪدم سندس لاءِ انڊنٺ ڀرڻ شروع ڪندا هئا.
بهرحال، اهو شعر ننڍن آبادگارن جي زبان تي عام ٿي ويو. مٿان وري هفتيوار ’برسات‘ ڪراچيءَ ۾ ’جهوڪ جي ننڍن آبادگارن سان جٺ‘ جي عنوان سان لکيل منهنجي رپورٽ ۾ اهو نظم ڇپيو ته هر هنڌ چرچو مچي ويو.
ڪڏهن ڪڏهن شام جو محمد هاشم سومري جي دوڪان تي ڪچهري ڪري، اُٿندا هئاسين ۽ پوءِ پنڌ ئي، سندس ڳوٺ رٽا جي اسٽاپ تائين هليو ويندو هوس. پاڻ هلڻ جو صفا ڍرو هو، ننڍي هوندي ڪنهن بيماريءَ سبب پُٺن ۾ ڪُٻ نڪري آيو هوس. سندس صحبت مان مون ڏاڍو پرايو، زماني جو ماڻهو هو، دنيا جا لاها ۽ چاڙها ڏٺا هئائين. سو اهي تجربا به پيو ٻُڌائيندو هو. سندس پيءُ جو نالو به يوسف هو ۽، وري هن پنهنجي پُٽ تي به پنهنجو پيءُ جو نالو ’يوسف‘ ئي رکيو. ائين پاڻ هڪ شعر لکيائين، جيڪو سندس پاران منهنجي لاءِ سڄي زندگي هڪ يادگار تحفو آهي. اهو شعر هن ريت آهي:
سڏايان ٿو سنڌي يوسف، پئدائش سنڌ جي آهيان،
رکن ٿا سنڌ سان محبت، انهن کي چاهه مان چاهيان.
ڏني ٿي لاڏ مان لولي، پياري ماءُ پينگهي ۾،
جنم مونکي مليو سنڌ ۾، خوشيءَ جا راڳ ٿو ڳايان.
ڀٽائي گهوٽ جهڙو ڪو، نه ٿيندو سنڌ ۾ شاعر،
جيڪي باغي ٿين سنڌ جا، انهن جي آبرو لاهيان.
ثقافت سنڌ جي سهڻي، عزت مهمان جي اعليٰ،
انهن جي آجيان خاطر، هميشھ ويٺو واجهايان.
پدر يوسف، پسر يوسف، صحبت ’يوسف وڻي مُوسيٰ‘
يوسف نالو پسند مونکي، پيارو سڀ ڪنان ڀانيان.
نه رڳو حاجي موسيٰ، پر ڪيترن ئي دوستن جون ان حوالي سان مون تي وڏيون مهربانيون رهيون. منهنجي هڪ دوست محمد مارو خشڪ، جيڪو ’سجاڳ ٻار تحريڪ‘ ۾ مون سان گڏ هو ۽ سٺو شاعر به آهي. تنهن پڻ مون تي هڪ چئوسٽو لکيو، جيڪو پوءِ مون پنهنجي ڪتاب ”پسي تنهنجي تجلي“ جي فليپر تي ڏنو.
اهو چئوسٽو هن ريت آهي:
لکڻ، سکڻ ۽ پڙهڻ جو قائل
ماڻهو سو اڻ جهل، اهو آ
”يوسف سنڌي“ نالو جنهن جو
”دڙي جي ادبي دل“ اهو آ.
اها ته محمد مارو خشڪ جي مهرباني هئي، پر مهرباني ته مون تي ”عاجز ڪريم پوريءَ“ به ڪئي. هن به پنهنجي شاعريءَ ۾ مون کي امر ڪري ڇڏيو:
ڪري پيو ادب جي ڪو خذمت دڙي ۾،
نه هاري ڪڏهن هن آ همت دڙي ۾،
ڪڏهن ڏس! ڪتاب يا رسالو ڪڍي پيو،
هجي شال ’يوسف‘ سلامت دڙي ۾.
محترم سائين سرويچ سجاوليءَ سان سندس زندگيءَ جي پوين ٻن ٽن سالن ۾ منهنجي گهڻي ويجهڙائپ رهي. انهن ڏينهن آئون سندس ڳوٺ جي اسڪول ”ابراهيم تارڙو“ ۾ اُستاد هئس. هو منهنجي اچڻ جو ٻُڌي هليو ايندو هو ۽ پوءِ اسان جي واهه جي ڪچهري مچندي هئي. هڪ ڏينهن پاڻ مون کي هڪ پنو ڏنائين، کولي جو کڻي پڙهان ته سندس محبت ڏسي حيران ٿي ويس. کڻي سندس پيرن تي هٿ رکيم. ان ڪاڳر ۾ پاڻ منهنجي لاءِ هيٺيون نظم لکيائين، جيڪو سندس ڪتاب ”ٻيئي ڪنڌيون مهراڻ جون“ ۾ پڻ شامل آهي:
ماڻڪ موتي ميڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي،
کيت ادب جا کيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
علم و ادب جي آبياريءَ لئه، سارا پنهنجا سُک ڦٽائي،
جوتَن ڪارڻ جهيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
نظم نثر جي نرواريءَ لئه، نيڻن جو هو نور نچوئي،
ٿير ٿلها سڀ ٿيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
”اونداهيءَ جا عضوا ٽوڙي“، سنڌ سڄيءَ کي سوجهاڪا ڏيئي،
واٽون واٽون ويڙهي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
تجليءَ جون تارون تاڻيو، تارن سان تڪرار ڪريو،
چنڊ ۽ سج کي چيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
علم ادب جا سارا صفحا، تنهن جون ساکون ڏين،
ٽانگر ٽاڙيون ٽيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
ڪتابن جا اُٺ قطاريو، قوم سڄيءَ کي قوت ڏيڻ لاءِ،
اوکا گس اُکيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
”سرويچن“ جي سيم سڄيءَ ۾، ريٽا روپا رنگ ڀرڻ لئه،
پنهنجو نينهن نکيڙي ويٺو، يار اسان جو يوسف سنڌي.
(19- فيبروري 2004ع)
اها ته هئي منهنجي واکاڻ ۾ شاعري، پر آئون جڏهن سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو سيڪريٽري جنرل هوس ته اسان جي هڪ يار سعيد ميمڻ، منهنجي خلاف هڪ چئوسٽو لکي ايس.ايم.ايس ڪري دوستن کي موڪليو.
ادبي سنگت اندر، جنهن ويڇا اچي وڌايا
سانڍيندو سو ساس جي من ۾ مندي رهيو
سنگت جي وڻ جون سايون شاخون ڪٽي ڇڏيائين
ڪاٺير جيئن ڪندو ڪم يوسف سنڌي رهيو.
جڏهن اهو ايس.ايم.ايس هليو ته منهنجي هڪڙي مهربان دوست، ان جي جواب ۾ هڪ چئو سٽو ٺاهي سعيد ميمڻ ۽ ٻين يارن کي موڪليو.
سنگت سنڌ کي ٿو ڳالهائي
ماڻهون ناهي مفيد
هاڻ خبر پئي ڏاڍو لوسي
ماڻهو آهي سعيد.
سعيد ميمڻ اهو چئو سٽو لکڻ تي پوءِ مونکان معافي ورتي ۽ مون به کيس دل سا معاف ڪري ڇڏيو.
ڳالهه شعر و شاعري ۽ پنهنجي واکاڻ تائين وڃي پهتي، نه ته ذڪر حاجي موسيٰ مشڪور جو هو. حاجي صاحب پوين ڏينهن ۾ ڪافي بيمار پڻ رهيو ۽ حاجي خان تبسم جي وفات کان ٺيڪ ٻه ڏينهن پوءِ 13- سيپٽمبر تي وفات ڪيائين. هاڻ رڳو سندس يادون آهن جيڪي ساريان ويٺو. سندس ئي چواڻي:
زماني ۾ ڪڏهن منهنجا، نشاني هي اکر رهندا،
لکيل هي داستان سارا، نظم ڪافي نثر هوندا.
•
سائين غلام حسين رنگريز سان منهنجي ملاقات ۽ دوستي به ’شيرازي پبليڪيشن‘ جي لاءِ مواد وٺڻ جي لاءِ وٽس وڃڻ کانپوءِ ٿي. هڪ ڏينهن آئون بٺوري ۾ سائين پرويز سان سندس ڪپڙي جي دوڪان تي ويٺو ڪچهري ڪري رهيو هوس ۽کيس چيم ته، ”مونکي سائين رنگريز کان مواد وٺڻو آهي.“ اهو ٻُڌي پاڻ چيائين، ”سائين رنگريز ڄاڻ هتان لنگهيو.“ ٿوري دير کانپوءِ واقعي به سائين رنگريز اُتان اچي لنگهيو. سائين پرويز کيس سڏ ڪري منهنجو ساڻس تعارف ڪرايو ۽ مون پاران کيس مواد جي گذارش ڪئي. سائين رنگريز مرڪي هائوڪار ڪئي ۽ مونکي پاڻ سان گڏ اوطاق تي وٺي آيو، جتي عبدالحئي پليجو به ويٺو هو. سائين رنگريز منهنجي ساڻس واقفيت ڪرائي. پوءِ ٻنهي سان ڏاڍي سُٺي ڪچهري ٿي ۽ ماني به گڏجي کاڌيسين. ان پبليڪيشن ۾ ڇپجڻ جي لاءِ سائين رنگريز، ممتاز حسين جو هڪ مضمون ”ادب ۽ سائنس“ ڏنو، جيڪو پاڻ ترجمو ڪيو هئائين. عبدالحئي پليجي پڻ منهنجي گذارش تي پنهنجي اڻ ڇپيل سفرنامي ”ڪنواريون ۽ ڪنول“ جو هڪ باب ڇپجڻ جي لاءِ ڏنو.
اُن کانپوءِ سائين رنگريز سان اڪثر ملاقاتون ۽ ڪچهريون ٿينديون رهيون. سائين رنگريز جي شفقت، محبت ۽ مهربانين جي ڇا ڳالهه ڪجي. آئون ان ڳالهه جو اعتراف ڪندي خوشي ٿو محسوس ڪريان ته ادبي کيتر ۾ سائين غلام حسين رنگريز ۽ سائين پرويز نه رڳو منهنجي وڏي همت افزائي ڪئي، پر رهبري به ڪئي. مون انهن ٻنهي مهربان دوستن جي شخصيت جي ڇانوَ ۾ گهڻو ڪجهه پرايو. مونکي اهو به اعزاز حاصل آهي ته سائين رنگريز پي.ٽي.سي ڪرڻ دوران ايليمينٽري ڪاليج ميرپوربٺوري ۾ منهنجو هڪ سال اُستاد پڻ رهيو. سندن انهن محبتن ۽ مهربانين جو ذڪر مون پنهنجي ڪتاب ”اونداهي ۾ سوجهرو“ ۾ ٻنهي تي لکيل خاڪن ۾ ڪيو آهي.
انهن ڏينهن ميرپور بٺوري ۾ سائين رنگريز جي اوطاق اسان جهڙن سيکڙاٽ نوجوانن جي تربيت گاهه هوندي هئي. اڪثر ادب ۽ قومي سياست سان دلچسپي رکندڙ سائين رنگريز جي اوطاق تي اچي کانئس ادب ۽ سياست جا درس وٺندا هئا ۽ سائين رنگريز سقراط جيان انهن نوجوانن جي ذهنن کي اُجاري اڇو ڪندو هو. سائين رنگريز جي انهيءَ عمل جو اسان جهڙن سيکڙاٽن کي وڏو فائدو ٿيو ۽ اسين ادب ۽ سياست جي ڪيترن ئي پهلوئن کان واقف ٿياسين، پر سائين رنگريز جو وڏو نقصان اهو ٿيو ته هو گهڻو لکي نه سگهيو. سندس ڄاڻ سان ڀريل ڳالهيون، ليڪچر ۽ بحث مباحثا لکيل لفظن جو روپ وٺي نه سگهيا. پوءِ جڏهن سائين رنگريز نوڪريءَ تان رٽائرڊ ٿيو ته اها اميد هئي ته پاڻ لکڻ جون اڳيون پويون سڀ ڪسرون ڪڍندو، پر اها توقع پوري ٿي نه سگهي. رٽائرمينٽ کانپوءِ ڪجهه ننڍن ننڍن ڪاروبارن ڪرڻ کانپوءِ پاڻ وڪالت شروع ڪيائين ۽ ان سان گڏ سندس دوستن جو حلقو به ويو بدلجندو ويو ۽ گڏوگڏ سائين رنگريز جي روين ۾ پڻ ٿڌاڻ محسوس ٿيڻ شروع ٿي، جيڪا ڳالهه مون سميت ڪيترن ئي دوستن محسوس ڪئي. هڪ ٻه ڀيرا ته مونکي ڪافي صدمو رسيو ته ڇا واقعي هي اهو سائين رنگريز آهي، جنهن وٽ ويهندي سُڪون ئي نه لهنديون هيون ۽ هاڻ وٽس ويهندي ئي گُهٽ ۽ ٻوسٽ جو احساس ٿيڻ ٿو لڳي. انهن ئي روين کي بنياد بنائي مون هڪ ڪهاڻي ”ويساهه جي شڪست“ لکي. جنهن کي پوءِ ڪجهه دوستن خوب ’ايڪسپلائيٽ‘ ڪيو. ۽ سائين رنگريز جي دل ۾ مون لاءِ وڌيڪ ڪٽر پيدا ڪيو. هڪ ڀيري ته مون کيس ڊگهو خط لکي سندس روين جي ٿڌاڻ جي شڪايت ڪئي ۽ سندس نئين حلقي جي هڪ همراهه جي رويي جي دانهن پڻ ڏني.
سائين رنگريز پنهنجي نظريي، ذڪر ۽ ڳالهه سان وڏو ڪميٽيڊ هوندو هو. نتيجي ۾ ميرپوربٺوري جي هڪ وڏيري فقير عيسيٰ خواجي، مٿس وس وارن کي ملڪ دشمني ۽ حڪومت جي خلاف هئڻ جون رپورٽون ڪري کيس ڏاڍو پريشان ڪيو ۽ کيس بٺوري مان خيرپور ۽ ڪراچي بدلي ڪرائي ڇڏيو ۽ سائين رنگريز ڪيترائي سال اها سزا ڪاٽيندو رهيو.
مونکي ان ڏينهن سخت حيرت ٿي جڏهن مون ٻُڌو ته سائين رنگريز هاڻ ”مڌ“ جا مٽ پيئڻ شروع ڪيا آهن ۽ سندس حالت ارشاد ساگر جي غزل جي هن بند جيان هوندي آهي:
رات سڄي ٿا مڌ ۾ تڙڳون،
ڏينهن به موکيءَ مٽ ۾ آهيون.
خود سائين رنگريز به پنهنجي ان حالت کي هنن سٽن ۾ اپٽاريو آهي:
اڄ ته پيتم ايترو جو لڙکڙائڻ هان لڳو،
شام ٿڙندي، رات ڪرندي، زندگي گذري ويئي.
هڪ ڀيري جي ڳالهه آهي ته اسانجو هڪ دوست رات جو شراب جي هڪ وڏي ۽ مهانگي بوتل کڻي اچي سائين رنگريز جي اوطاق تي لٿو ۽ شراب سان شغل شروع ٿيو. اُن شُغل ۾ نه نه ڪندي اسين به شامل ٿي وياسين. پر سائين رنگريز نه پيتو. دوست جڏهن زور ڀريس ته سائين رنگريز اهو عذر ڏيئي پيئڻ کان معذرت ڪئي، ”منهنجا ڇوڪرا به هلن پيا. آئون پيئندس ته انهن تي برو اثر پوندو.“
مونکي ڪڏهن به اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته سائين رنگريز ڪيئن مَڌ تي لهي پيو. ٿورو ٿڪو يا ڪڏهن ڪڏهن موڊ مٽائڻ لاءِ ته گهڻا ئي پيئن ٿا، پر ايترو گهڻو، جو سندن رات جي محفلن جا چرچا ميرپوربٺوري کان دڙي اچي اسانجي ڪنن تائين ٺڪا ڪن. سندن ئي ڪمپني جو هڪ دوست سارنگ شاهه، اسانکي انهن محفلن جي باري ۾ جيڪي مرچ مسالا وجهي اچي ٻڌائيندو هو، سي هي قلم لکڻ کان قاصر آهي.
مونکي خبر ڪونهي ته سائين رنگريز جون اهي ڪهڙيون محروميون ۽ مايوسيون هيون، جيڪي کيس ان پاسي وٺي ويون. ها، البت اها ڳالهه ضرور سمجهه ۾ ايندي اٿم ته سائين رنگريز سان دوستن وڏيون جٺيون ڪيون. سندس محبت ۽ اعتماد جي پکيءَ کي اهڙو ته گهايو، جو سندس اندر مان دانهن نڪري هن شعر جو روپ اختيار ڪري ويئي:
احساس زخمي آهن، ڦٿڪن لڇن پيا
اي دوست! دوستيءَ ۾ دولاب ملياهن.
ٻي هنڌ وري سائين رنگريز هيئن ٿو اظهاري:
شهر دل جو ايترو ويران ٿيندو، سو نه ڄاتم،
ڀروسن جو بي پناهه اپمان ٿيندو، سو نه ڄاتم.
سائين رنگريز سان ڪيل دوستن جي دغائن مان هڪ ڳالهه ياد ٿي اچي. 1994ع ۾ آئون بي.ايڊ ڪرڻ جي سلسلي ۾ حيدرآباد ۾ گاڏي کاتي ۾ هڪ مسواڙي فليٽ ۾ رهندو هوس. هڪ ڏينهن سائين رنگريز مون وٽ آيو ته ان مهل سارنگ شاهه به مون وٽ ويٺو هو. سارنگ شاهه کي مون وٽ ويٺل ڏسي سائين رنگريز جي ڪيفيت عجيب ٿي ويئي. آئون ڏاڍو حيران ٿيس، جو مون کيس اڳ ڪڏهن به اهڙي ڪيفيت ۾ نه ڏٺو هو. پر سائينءَ جي ڪيفيت مان سمجهيم ته دال ۾ مڙيئي ڪجهه ڪارو آهي. ٻي پاسي سارنگ شاهه تي نظر پيم ته هو به صفا دٻجي ويو. هونئن ته سارنگ شاهه ۽ سائين رنگريز قريبي دوست هئا، جن جو مٿي ذڪر به ڪيو اٿم. گهڙي کن ويهي سائين رنگريز اُٿيو ۽ آئون به سارنگ شاهه کي اُتي ئي ويهڻ جو چئي، سائين سان گڏ ٻاهر نڪري آيس ۽ هيٺ اچي هڪ هوٽل تي ويٺاسين. ويهڻ شرط سائين پڇيو، ”شاهه صاحب هت ڇو ويٺو آهي؟“ ان مهل تائين مونکي خبر نه هئي ته سارنگ شاهه، سائين رنگريز کي ڪيترو نه ڏکوئي چڪو آهي. مون وراڻيس ته، ”سارنگ شاهه مون وٽ ايندو رهندو آهي.“
جواب ۾ سائين رنگريز رڳو ايترو چيو، ”هن شيطان کان بچج....!“
پوءِ هوريان هوريان خبرون پيون ته دنگ رهجي ويس. پوءِ ڪيترن ئي سالن تائين سارنگ شاهه ۽ سائين رنگريز جي وچ ۾ تعلقات منقطع رهيا. ٻه چار سال اڳ هڪ ڏينهن ڪنهن ڪم سانگي ڏينهن جو سائين رنگريز سان ملڻ لاءِ سندس اوطاق تي ويس ته ڏٺم سارنگ شاهه ۽ ڪجهه ٻيا همراهه ويٺا هئا، پئگ پاڻي هليو پي. آئون سارنگ شاهه کي اتي ويٺل ڏسي حيرت جي جهان ۾ ٻُڏي ويس. اوڏي مهل ته ماٺڙي ڪري اُٿي آيس، پوءِ هڪ ڀيري سارنگ شاهه مليم ته ’خبرون چارون‘ پُڇيونمانس.
”وسڪي اسانکي ٻيهر ويجهو وٺي آئي....“ سارنگ شاهه شرارتي مُرڪ مرڪندي وراڻيو. وڌيڪ پوءِ ان موضوع تي ڪونه ڳالهايوسين.
منهنجي دل ۾ سدائين سائين رنگريز لاءِ عزت، احترام ۽ پيار جو جذبو رهيو. مون ڪڏهن به سندس مون تي مهربانيون نه وساريون. اهوئي سبب آهي، جو مون انهن خوبصورت يادن کي سدائين تازو رکڻ جي لاءِ پنهنجو ڪتاب ”اڌ مهينو ايران ۾“ پنهنجن عظيم استادن کي ارپيو، انهن ۾ هڪ سائين غلام حسين رنگريز به آهي. مونکي ان ڳالهه جي به خوشي آهي ته سائين رنگريز جو پهريون ڪتاب ”سرمد ڇا ٿو سوچي؟“ مون ئي ڇپرايو.
هاڻ سائين رنگريز ٿورو لکڻ ڏانهن ڌيان ڏنو آهي. روزاني سنڌ ايڪسپريس ۾ هفتيوار ڪالم به لکي ٿو، ته پنهنجي آتم ڪهاڻي ”خانه بدوش روح جي ڪٿا“ به لکڻ شروع ڪئي اٿائين، جيڪا ”عوامي آواز“ ۾ قسطوار ڇپجي رهي آهي. دعا اٿم ته سائين نه رڳو پنهنجي آتم ڪهاڻي مڪمل ڪري، پر گهڻو ڪجهه لکي اڳيون سڀ ڪَسرون ڪڍي.
•