11
سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ حاجي عباسيءَ سان گهرائپ ٿي ته آئون ڪڏهن ڪڏهن سندس هول سيل جي دوڪان تي به وڃي ويهندو هوس، جيڪا ڳالهه ايس. ايس. ٽي جي دوستن کي نه وڻندي هئي ۽ وري جو اڪبر شاهه جي ويجهو ٿيڻ لڳس ته دوستن مون تي نظر رکڻ شروع ڪئي ۽ آهستي آهستي هنن مون سان ملڻ ۽ مونکي ايس. ايس. ٽي جي گڏجاڻين ۾ سڏائڻ بند ڪري ڇڏيو، منهنجو موقف هوندو هو ته حاجي عباسي ۽ ملهار سنڌي سان سماجي حوالي سان ملي سگهجي ٿو، هو عوامي تحريڪ ۾ ناهن ته خير آهي، پر مجموعي طور تي هو سنڌي قوم جي ڀلي لاءِ ئي سوچين ٿا ۽ جي هو تحريڪ جي پاليسين تي تنقيد ڪن ٿا ته ساڻن بحث ڪري کين پنهنجو موقف مڃائڻ گهرجي ۽ نظرياتي طور پختي ڪارڪن کي هروڀرو مخالف سوچ رکندڙ کان لهرائڻ نه گهرجي، پر انهن ڏينهن تنظيمي شاونزم جي اڳيان دليلن ۽ دلائلن جي ڪابه اهميت نه هئي.
ان دوران هڪ اهڙو واقعو ٿيو، جنهن مونکي حيران ڪري ڇڏيو. عوامي تحريڪ جي هڪ مقامي دوست عبيدالله سميجي جي پُٽن جو ڪاڄ هجي. جنهن ۾ دعوت هئڻ سبب اسين وياسين. اسانکي اهو به چيو ويو هو ته اُتي تحريڪ جي مرڪزي قيادت ايندي ۽ گڏجاڻي ٿيندي. دڙي مان اسين ڪجهه دوست رفيق بلاولي، مرحوم شفقت شاهه ۽ ڪجهه ٻيا پنڌ ئي پنڌ عبيدالله سميجي جي ڳوٺ وياسين، جيڪو دڙي کان ٻه ٽي ڪلوميٽر پري آهي. اُتي پهتاسين، ڇني ۾ وياسين، سنگت ساٿ ملي، ڀت کائي وانڌا ٿياسين ته هڪ دوست اسان کي اُتان وٺي پاسي ۾ لڳل ٻي ننڍي ڇني ۾ وٺي آيو. جنهن ۾ سڄي تر جا عوامي تحريڪ، هاري تحريڪ، ايس. ايس. ٽي ۽ سجاڳ ٻار تحريڪ جا ڪارڪن ۽ اڳواڻ ۾ سيد عالم شاهه، عبدالقادر رانٽو، يوسف ڪيڙانو جن به موجود هئا. ٿوري دير کانپوءِ خبر پيئي ته ڪجهه شڪي ماڻهن جي اچڻ ڪري گڏجاڻي ملتوي ڪئي ويئي آهي. اسين پوءِ اتان اُٿي واپس دڙي هليا آياسين. ٻي ڏينهن ڪنهن دوست ٻڌايو ته انهن شڪي ماڻهن ۾ تون به هئين. جنهن نه رڳو مونکي حيران ڪيو، پر ڏک به رسايو.
اهڙو هڪ ٻيو واقعو به ذهن ۾ اچي ٿو. ايم. آر. ڊي جي تحريڪ کانپوءِ اوچتو ئي اوچتو ’عوامي تحريڪ‘ جا ڪارڪن روزگار طور سڄي سنڌ ۾ ناڪن تي ناڪي منشي ٿيڻ لڳا ۽ ڪيترائي اهڙا سٺا ڪارڪن به ناڪي منشي بنجي ويا، جيڪي تحريڪ ۾ آئيڊيل ڪردار هئا، ۽ هنن عوامي تحريڪ ۾ تن ۽ من سان حصو ورتو هو. باقي ڌن ته وٽن هوئي ڪونه. ان وقت اهي ڳالهيون هلڻ لڳيون ته انهن ناڪن جا ٺيڪا غلام قادر پليجي جا آهن، جيڪو محترم رسول بخش پليجي جو ننڍو ڀاءُ آهي. عوامي تحريڪ جي ڪارڪنن جي ناڪي منشي ٿيڻ سان، انهن جو پبلڪ ۾ شڪايتون ٿيڻ لڳيون ته هو ماڻهن سان سُٺا رويا نٿا هلن ۽ انهن جون بي عزتيون ٿا ۽ انهن کان زوري ناڪو وصول ٿا ڪن. اهڙو هڪ واقعو مون به جهوڪ شريف جي ناڪي تي اکين سان ڏٺو، جتي آئون پنهنجن دوستن ابراهيم گل ۽ غلام حسين سولنگي سان ملڻ ويو هوس. ابراهيم گل هڪ ڪوڪڙيءَ سان اهڙو ته پَڇ ڇڏايو جو کڻي بس. جيتوڻيڪ ابراهيم گل عوامي تحريڪ ۾ نه هو، پر ڪوڪوڙي سان هن جيڪا ’جٺ ڪئي، تنهن تي ان موجب غلام حسين سولنگي ۽ ٻين تحريڪي ڪارڪنن کيس نه روڪيو. اهو واقعو منهنجي ذهن ۾ ويهي رهيو هو، ڪجهه ڏينهن کانپوءِ چاچي رسول بخش عرف جيل ڏيٿي جي ڳوٺ ۾ هاري ڪانفرنس ٿي. ان ڪانفرنس ۾ مون به شرڪت ڪئي ۽ سجاڳ ٻار تحريڪ جي نمائندي جي حيثيت سان تقرير ڪئي ۽ جڏهن مون مٿينءَ واقعي جي پسمنظر ۾ ناڪي منشين جي اهڙين بدمعاشين تي ڳالهائڻ شروع ڪيو ته عبيدالله سميجي مونکي هڪ چٽ اچي ڏني، جنهن ۾ لکيل هو ”تقرير ڪر....تنقيد نه ڪر.“
ان ڪانفرنس کانپوءِ ٻي ڏينهن دڙي ۾ مون تي مقامي دوست صفا چڙهي ويا ۽ ٻڌايائون ته ناڪي منشي طور ڀرتي ڪيل عوامي تحريڪ جا ڪارڪن پارٽي فيصلي تحت ناڪن تي وڃي بيٺا آهن.
حقيقت ڇا به هجي؟ پر انهن ناڪن سبب ڪيترن ئي ڪامريڊن جا نه رڳو طبقا بدلجي ويا، پر سندن ڪردار به بدلجي ويا.
ٻي پاسي، جڏهن سنڌي ادبي سنگت جي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيم ته حاجي عباسي ۽ ملهار سنڌي جي ويجهو ٿيس، پر هو به مونکي عوامي تحريڪ جو ڇڏيل ماڻهو سمجهندا هئا. جيتوڻيڪ ساڻن واسطن سبب تحريڪ وارن مونکي پاڻ کان ڌار ڪيو هو ۽ مونکي شڪي نگاهن سان ڏسڻ شروع ڪيو هو. پر ان ۾ حاجي عباسي ۽ ملهار سنڌي جو به ڏوهه نه هو، ان وقت سياسي ماحول ئي ڪجهه ان قسم جو هو. هنن جيڪو مونکي سنگت جو سيڪريٽري ٿيڻ نه ڏنو، ان جو سبب به اهو ئي ٿو.
ايس. ايس. ٽي وارن دوستن مونکي جيڪو پاڻ کان ڌار ڪيو، ان جو هڪ ٻيو سبب به هو. اهو منهنجي ۽ عوامي تحريڪ جي هڪ ٻي ڪارڪن محمد انور سومري جي وچ ۾ تڪرار به هو. اهو تڪرار هڪ دوست جي حوالي سان ٿيو، آئون ان جو نالو فقط ’محبوب علي‘ ئي لکندس. سبب اهو آهي ته محبوب علي هاڻ معززين ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. محبوب علي مون کان سال ٻه ننڍو هو ۽ اسين هاءِ اسڪول دڙي ۾ پڙهندا هئاسين. آئون نائين ڪلاس ۾ هوس ته محبوب علي اٺين ڪلاس ۾. هو شڪل ۽ صورت جو سهڻو هوندو هو. ساڻس منهنجي دوستي اسڪول وارن انهن ڏينهن ۾ ٿي، هن جو گهر منهنجي گهر کان پنجن ڇهن منٽن جي فاصلي تي هو. هو پهرين مون کان ۽ منهنجي هم ڪلاسي محمود عالم سومري کان ڪتاب وٺي پڙهندو هو. ان وقت آئون پنج ئي وقت نماز پڙهندو هوس ۽ محبوب به نماز پڙهندو هو. اسڪول واري وقت کانپوءِ ساڳئي ”مخدوم مسجد“ ۾ نماز پڙهڻ جي ڪري گهڻو ملندا هئاسين ۽ پوءِ گهرا دوست ٿي وياسين. ۽ اڪثر گڏ گهمندا هئاسين، جنهن ڪري شهر جي هڪ ٻن عاشق مزاج ۽ ڇوڪرن جي شوقين همراهن اسانکي ”ڪبوترن جي جوڙي“ سڏڻ شروع ڪيو. محبوب علي پنهنجي شڪل ۽ صورت جي ڪري اسڪول جي ڪجهه استادن جو منظور نظر به هوندو هو.
مون سان گڏ هئڻ جي ڪري، محبوب علي اڪثر، انور سومري جي اوطاق تي به هلندو هو. جت ايس. ايس. ٽي جون گڏجاڻيون ٿينديون هيون. انور نه رڳو عوامي تحريڪ جو سرگرم ميمبر هو، پر پئسي ڏوڪڙ ۾ به ٺيڪ ٺاڪ هو ۽ عمر ۾ مون کان پنج ست سال وڏو به هو. هو محبوب تي ڏاڍي فراخدلي سان خرچ ڪندو هو. ائين محبوب انور جي وڌيڪ ويجهو ٿيندو ويو. انور سومرو اڪثر گڏجاڻين ۾ مون تي زور ڀريندو هو ته محبوب علي کي ايس. ايس ۾ آڻ ۽ اها مون باضابطه ڊيوٽي به رکي ويئي.
ائين محبوب، اڪثر انور سان گڏ گذارڻ لڳو. هوريان هوريان آئون ۽ محبوب ڇڊا ٿيڻ لڳاسين. محبوب ۽ انور جي ائين ويجهي ٿيڻ تي دوستن ۾ چُڻ ڀُڻ ٿيڻ لڳي ۽ هيڏانهن محبوب وري پاڻ کي وڌيڪ ڳالهين کان بچائڻ لاءِ دوستن کي مختلف ڳالهيون ٻُڌائڻ لڳو، نتيجي ۾ اسان جي يونٽ ۾ ٽڪراءَ پيدا ٿي پيو، ان ٽڪراءَ کي ختم ڪرڻ جي لاءِ گڏجاڻي ڪوٺائي ويئي. جنهن ۾ ڳالهيون ٻولهيون ٿيون، ته انور مونکي’تنهنجي پُٺ به ناهي ته مُٺ به ناهي‘ چئي ڌمڪايو ۽ دٻايو، پر افسوس جو دوستن انور جي ان رويي جو نوٽيس نه ورتو. ان گڏجاڻيءَ ۾ ولي عباسي، امتياز سمون، شفقت شاهه، رفيق بلاولي موجود هئا. رفيق بلاولي، اسان جي وچ ۾ ”مسٽر موڊي“ جي نالي سان مشهور هو. سندس آواز به ڏاڍو سٺو هو ۽ ڳائيندو به هو. سو هر ڀيري محبوب علي جي موجودگيءَ ۾ انور جي فرمائش تي هڪ ڪلام ٻُڌائيندو هو، جيڪو استاد قمر سومري جو ڳايل هو. ڪلام جا ٻول هئا:
محبوب ڪئي مون تي اڄ خاص عنايت آ
هي قرب انهيءَ جو آ، اظهار محبت آ
هنن سڀني، ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان ڦري گهري، انور جو پاسو کنيو، انور جي پاسي کڻڻ جو سبب به ذاتي لڳ لاڳاپا هئا. ولي عباسي ۽ امتياز سمون، انور سومري جا ذاتي دوست به هئا. امتياز سمون ته انور جو ڪلاس فيلو به هو. رفيق بلاولي ۽ شفقت شاهه، انور جي اوطاق جي ڪري مجبور هئا ۽ هو غريب هئا، انور اوطاق تي کين چانهه پاڻي پياريندو هو ته ڪڏهن ماني به کارائيندو هو ۽ کين ڊپ هو ته هنن انور تي تنقيد ڪئي ته متان هو ناراض نه ٿي پوي.
منهنجو اهو تجربو آهي ته جنهن به سياسي ڪارڪن وٽ اوطاق ۽ خرچڻ لاءِ چار پئسا آهن ته هو ٻين ڪارڪنن تي حاوي رهي ٿو. هو ڀلي ڪيڏا به جڏا ڪم ڪري، پر سندس تنظيمي دوست نه رڳو انهن کان ڪن ٽار ڪندا آهن، پر ان جي عيب ثواب تي پردو به رکن ٿا، ڇو ته اڪثر اڳواڻن ۽ ڪارڪنن جو اُن وٽ اچڻ وڃڻ ٿيندو آهي ۽ هو انهن جي خذمت چاڪري ڪندو آهي، نتيجي ۾ تنظيم ان جي ذات جي چوڌاري پئي گهمندي آهي.
انور سومري سان اهو ٽڪراءَ پنهنجي جاءِ تي پر دڙي ۾ انور سومري جي ڪري تنظيم کي وڏو ڏڍ هو. ولي عباسي حيدرآباد ايل. ايم. سي ۾ پڙهندو هو. ٻين دوستن وٽ مون سميت ايتري پڄت نه هوندي هئي جو ٻاهران ايندڙ تنظيمي دوستن جي رهائش ۽ ماني ٽڪي جو بلو ڪري سگهون، جيڪو سڄو وزن بهرحال انور تي هوندو هو. هڪ ڀيري انور مونکي چيو ته، ’هيئن ٿا ڪريون ته ايس. ايس. ٽي جا جيڪي ٻاهران دوست ايندا آهن، تن جي ماني ٽڪي جو بندوبست آئون ڪندس ۽ سجاڳ ٻار تحريڪ جي دوستن جو تون ڪج‘. پوءِ سلسلو ائين هلڻ شروع ٿيو. هڪ ڀيري هيئن ٿيو، جو سڪندر پليجو دڙي آيو، جيڪو ان وقت ’سجاڳ ٻار تحريڪ‘ ضلع ٺٽي جو صدر هو. سڪندر پليجو هينئر ڊاڪٽر آهي ۽ آمريڪا ۾ رهي ٿو. ان مهل ٻنپهرن جو ٽائيم هو ۽ مون وٽ هڪ آنو به نه هو. گهر ۾ به سواءِ لسي مانيءَ جي ٻيو ڪجهه به نه هو. ڏاڍو اچي پريشان ٿيس ته هاڻ ڇا ڪجي. نيٺ پنهنجي وڏي ڀيڻ عزيزان جي گهر ويس، اتفاق سان وٽن مزمان آيل هئا، تنهنڪري چڱو چوکو چاڙهيو هئائين. سو مڙيئي منهن پڪو ڪري کانئس ٻوڙ ۽ ماني وٺي اچي سڪندر کي کارايم.
انور سومرو، عوامي تحريڪ ۾ گهڻو سرگرم رهيو. شايد 1990ع جي چونڊن ۾ عوامي تحريڪ پاران سجاول، بٺورو تڪ تي صوبائي اسيمبيليءَ لاءِ اميدوار به بيٺو هو. 1983ع ۾ ايم. آر. ڊي جي تحريڪ ۾ حيدرآباد مان گرفتاري ڏنائين ۽ سال سزا ڪاٽي ٻاهر نڪتو. پوءِ الائجي ڪهڙن سببن جي ڪري ’عوامي تحريڪ‘ ڇڏي ‘شيرازي گروپ‘ ۾ ڀائرن سميت شامل ٿيو ۽ ائين پاڻ نه رڳو وڏيرڪي سياست جو ڳچ وقت حصو بنيو رهيو. پر پوءِ پنهنجي هالاري سومرا برادريءَ جو صدر به چونڊيو ۽ ’سردار انور سومرو‘ سڏجڻ لڳو ۽ ان دوران سندس سياست جو مرڪز قومي سياست بدران ’ذات پرستي‘ جي چوڌاري گهمڻ لڳي. پوءِ ڪن سببن جي ڪري ’شيرزاي گروپ‘ کان ناراض ٿي، غلام قادر پليجي جي نالي ۾ ڪلچر منسٽر سسئي پليجو جي دعوت به ڪيائين پر پي. پي. پي ۾ گهڻي لفٽ نه ملڻ ڪري ٻيهر عوامي تحريڪ ۾ شامل ٿيو ۽ عوامي تحريڪ (هاڻي قومي عوامي تحريڪ) سنڌ جو جنرل سيڪريٽري مقرر ٿيو ۽ مئي 2013ع جي چونڊن ۾ قومي عوامي تحريڪ پاران صوبائي اسيمبليءَ لاءِ اميدوار پڻ بيٺو.
بهرحال، ائين آئون عوامي تحريڪ جي دوستن کان ڪٽجي ويس. پوءِ ڪڏهن ڪڏهن تحريڪ جي جلسن ۾ ويندو رهندو هوس، پر رڳو هڪ ڏسندڙ ۽ ٻُڌندڙ جي حيثيت سان.
•
سنڌي شاگرد تحريڪ ۾ آئون، سجاڳ ٻار تحريڪ جو سفر طئي ڪري پوءِ شامل ٿيو هوس، پهرين سجاڳ ٻار تحريڪ دڙي يونٽ جو سيڪريٽري ۽ پوءِ ضلعي تنظيمي ڪميٽيءَ جو سيڪريٽري مقرر ڪيو ويس. دڙي ۾ اسان جي يونٽ ۾، جنهن جي بنياد وجهندڙن ۾ آئون، نياز عباسي، نذير ميمڻ، ارشاد ميمڻ ۽ مشتاق عباسي هئاسين، ان جي پهرين گڏجاڻي نياز عباسي جي چاچي جي ’محمودا واهه‘ واري اوطاق ۾ ٿي. ان ساڳئي اوطاق ۾ ڪنهن زماني ۾ گونگو رهندو هو، جنهن جو ذڪر آئون پويان ڪري آيو آهيان. اڳتي هلي سجاڳ ٻار تحريڪ ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ جون گڏجاڻيون به اُت ئي ٿينديون هيون، اُهي گڏجاڻيون گهڻو ڪري جمع جي ڏينهن يا ڪنهن ڏينهن شام جون ٿينديون هيون. اوطاق جي اڱڻ ۾ نياز عباسي جي چاچي، غلام مصطفيٰ عباسيءَ ڏاڍا گُل ۽ ٻوٽا پوکيا هئا. انهن ۽ اُتي بيٺل سريل جي وڻ جي ٻور جو هڳاءُ، رات جي راڻي جي خوشبوءِ سان گڏجي هڪڙي قسم جو نشو طارق ڪري ڇڏيندي هئي. مٿان وري سامهون وهندڙ پيڃاري واهه ۽ ان مان نڪرندڙ محمودا واهه جي پاڻيءَ جو گوڙ، ڪنهن مڌر ساز کان گهٽ نه هوندو هو. اسين ان اوطاق جي ٿلهي تي ڪرسيون وجهي ويهندا ۽ سامهون وهندڙ پاڻيءَ کي ڏسندا رهندا هئاسين. ان اوطاق کي اسين ”ڪاڪ محل“ سڏيندا هئاسين.
اسين سجاڳ ٻار ۾ نوان نوان هئاسين. نياز عباسي ۽ مشتاق عباسي ته پنهنجي وڏي ڀاءُ ڊاڪٽر ولي عباسي جي ڪري هئا، جيڪو ان وقت ايل. ايم. سي ۾ پڙهندو هو ۽ ايس. ايس. ٽي جو سرگرم ميمبر هو، پر اسين يعني آئون، ارشاد ميمڻ ۽ نذير ميمڻ وغيره ڪنهن پروگرام وغيره کان متاثر ٿي نه پر نياز عباسيءَ سان دوستيءَ جي ڪري سجاڳ ٻار تحريڪ ۾ شامل ٿيا هئاسين، ان وقت اسين نائين يا ڏهين ڪلاس ۾ پڙهندا هئاسين.
اسان جي يونٽ کلڻ کان ڪجهه ڏينهن اڳ اسان جي اسڪول ۾ هڪ ڇوڪرو آيو، نالو هئس گل سنڌي، جيڪو لطيف سنگت سان وابسته هو. لطيف سنگت، جيئي سنڌ محاذ جي ذيلي تنظيم هئي گل سنڌي جو اصل نالو گل ثقلين شاهه هو، هو اصل ٺٽي جو هو. گل ڏاڍو هوشيار ۽ بااعتماد هو. اسين کانئس ڏاڍو متاثر ٿياسين. هن اسڪول ۾ لطيف سنگت جو يونٽ کولڻ جي ڪوشش ڪئي، ان ۾ ڪاميابي به ٿيس. پر اسين ان ۾ شامل نه ٿياسين، گل سنڌي پوءِ اسان جو دوست ٿي ويو ۽ آئون وٽس ٺٽي به ويندو هوس. گل ڏاڍو سرگرم رهندو هو. هن سڄي سنڌ ۾ ’لطيف سنگت‘ لاءِ ڪم ڪيو.
اسان جي يونٽ کلڻ کان ڪجهه ڏينهن پوءِ ’سجاڳ ٻار تحريڪ‘ جا ٻه مرڪزي دوست غلام مصطفيٰ ٽالپر ۽ محمد صالح راهو اسان جي يونٽ جو دؤرو ڪرڻ جي لاءِ دڙي آيا. اسان ’ڪاڪ محل‘ تي گڏجاڻي رکي، مون دڙي يونٽ جي سيڪريٽري جي حيثيت سان ڪاروائي هلائي، جيڪا مون مڙيئي جيئن تيئن ڪري هلائي. ان وقت مونکي ڪاروائي هلائڻ نه ايندي هئي، پر مڙيئي ڪم ٽپائي ويس. هنن ٻنهي دوستن سان ڏاڍي سٺي ڪچهري ٿي. ان وقت سجاڳ ٻار تحريڪ جي مرڪزي صدر غفار کوسو هو، غفار کوسو ڏاڍو ذهين هو. آئون کانئس ڏاڍو متاثر هوندو هوس. اڳتي هلي غفار کوسي سياست ڇڏي ڏني، ڪميشن جو امتحان پاس ڪري سوشل ويلفيئر آفيسر ٿيو. هاڻ ڪنهن ڪنهن اخبارن ۽ پنهنجون يادون لکندو آهي. منهنجي دل ۾ غفار لاءِ وڏو احترام آهي. اڳتي هلي آئون ۽ غلام مصطفيٰ ٽالپر ڏاڍا سٺا دوست ٿي وياسين. اسان جو اڪثر ذاتي ۽ تنظيمن ڪمن ڪارن جي حوالي سان ملڻ جلڻ ٿيندو هو. 1983ع ۾ ايم. آر. ڊي جي جمهوريت جي بحاليءَ واري تحريڪ شروع ٿي ته غلام مصطفيٰ ٽالپر ان ۾ گرفتاري ڏني ۽ سال کن سينٽرل جيل ڪراچي ۾ رهيو. جيل ۾ هئڻ دوران، سندس لکيل وڏا وڏا خط مون وٽ اڃا تائين محفوظ آهن. جيل مان ٻاهر نڪتو ته گهاري ۾ اچي ناڪي منشي ٿيو، جتي به آئون ساڻس ملڻ جي لاءِ ويندو هوس، ڏاڍو سُٺيون ڪچهريون ٿينديون هيون. پوءِ هو وري بدين موٽي ويو، پوءِ هوريان هوريان اسان جا رابطا ختم ٿي ويا. شايد اسان جي آخري ملاقات 1990ع ۾ بدين ۾ ٿي.
2009ع ۾ جڏهن آئون سنڌي ادبي سنگت سنڌ جو سيڪريٽري جنرل هئس ته لوڪ ورثه اسلام آباد جي دعوت تي هڪ گڏجاڻيءَ ۾ اسلام آباد ويس. انهن ڏينهن شفيع فقير به اسلام آباد آيل هو، جنهن سان دوستن لوڪ ورثي جي آڊيٽوريم ۾ رهاڻ رکي. آئون به نياز نديم ۽ منور ميمڻ سان گڏجي ان محفل ۾ ويس. ميزبان دوستن ڏاڍي عزت ڏني. ان رهاڻ ۾ ئي غلام مصطفيٰ ٽالپر به اچي نڪتو. مونکي ساڻس سالن کانپوءِ ملي ڏاڍي خوشي ٿي ۽ خواهش ٿيم ته ساڻس تفصيلي ڪچهري ڪجي. هلڪا ڦلڪا حال احوال ته ٿيا، پر مونکي منجهس ڪا گرمجوشي نظر نه آئي. پروگرام ختم ٿيو ته موڪلائي هليو ويو. ان کانپوءِ سال 2011ع جي ڊسمبر مهيني ۾ اسلام آباد وڃڻ ٿيو. ٽي ڏينهن کن اسلام آباد هوس. ٻي ڏينهن منهنجي دوست نصير ميمڻ رات جي ماني جلهي، جنهن ۾ منور ميمڻ، ناز سهتو، نياز نديم سان گڏ غلام مصطفيٰ ٽالپر به موجود هو، ملياسين. هلڪي ڦلڪي ڪچهري ٿي، مون ڀانيو ته غلام مصطفيٰ ٽالپر ماني نه ته چانهه پيئڻ جي ضرور دعوت ڏيندو، پر يار ڪو خاص سُر نه ڏيکاريو. ساڻس جيتري گهرائپ ۽ پنهنجائپ رهي هئي، اُن سبب ڏک ته رسيو، پر پوءِ ڏک کي دل ۾ دٻائي ڇڏيم. پاڻ ڪنهن اين. جي. او ۾ چڱي پوسٽ تي آهي. دعا اٿم ته شاد ۽ آباد رهي.
احساس بدل جاتے ہیں، بس اور کچھ نہیں
ورنہ محبت اور نفرت ایک ہی دل سے ہوتی ہے
اهو وقت جيڪو مون سجاڳ ٻار تحريڪ ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ ۾ گذاريو، اهو منهنجي ذهني نشونما جو دور هو. ان عرصي دوران مونکي ڪيترائي سُٺا ڪتاب پڙهڻ جو موقعو مليو. سياسي شعور حاصل ٿيو. ڪيترائي نوان دوست ٿيا ۽ ڪيتريون ئي نيون ڳالهيون معلوم ٿيون. مئٽرڪ پاس ڪري جڏهن سجاول ڪاليج ۾ داخلا ورتم ته اسان مٿين دوستن ايس. ايس. ٽي جو يونٽ کوليو ۽ مونکي ايس. ايس. ٽي جو يونٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو. ان وقت اڪثر عهديدار مٿان ٿاڦيا ويندا هئا، چونڊون وغيره نه ٿينديون هيون.
انهن ڏينهن سجاڳ ٻار تحريڪ پاران ڪينجهر ڪناري ٻارن جو ميلو منعقد ڪيو ويو. اهو شايد جون يا جولاءِ 1983ع هو. ڏاڍو سٺو ميلو ٿيو، جنهن ۾ تقريرون، پريڊون، بيت بازي جا مقابلا ۽ ٽيبلا ٿيا. اهو ميلو سڄي رات هليو. رات جو ان ۾ مرحوم فاضل راهو به اچي شريڪ ٿيو هو، جيڪو بلڪل پويان پيل ميزن تي ٻين دوستن سان گڏ چڙهيو ويٺو ڏاڍي دلچسپي، سان تقريرون ٻُڌندو ۽ ٽيبلا ڏسندو رهيو هو.
اسين سجاڳ ٻار، ايس. ايس. ٽي ۽ عوامي تحريڪ جا دوست پاڻ ۾ گڏبا هئاسين ته ٻين ڳالهين سان گڏ اسان جو گهڻو وقت محترم رسول بخش پليجي جي علمي، ادبي ۽ سياسي ڪارنامن جي واکاڻ ۾ گذرندو هو. انهن ڏينهن پليجو صاحب اسان لاءِ هڪ ديو مالائي هستي هو ۽ اسان لاءِ هو ئي حقيقي معنيٰ ۾ رهبر، انقلابي، اصلي قومپرست ۽ ترقي پسند هو ۽ ٻيا سڀ ڪوڙا، لٻاڙي، جاهل، نقلي قومپرست ۽ ٽراٽسڪائي هئا. ان وقت اسان کي خبر نه هئي ته ٽراٽسڪي ڪير هو ۽ ٽراٽسڪائيت ڇا آهي؟ اسان جي نظر ۾ پليجي صاحب جي شخصيت ائين هئي، ڄڻ هو ڪو غلط ڪم ڪري ئي نٿو سگهي. ان وقت اسين پليجي صاحب جا ڪتاب ”صبح ٿيندو“، ”دراڙن جا ڌڪ“، ”هوچي منهه جي آتم ڪهاڻي“، ”مائوزي تنگ“ وڏي شوق سان ۽ ٻين ڪتابن ۾ ”نئون ڳوٺ ۽ پراڻو ڳوٺ“، ”چمڪندڙ تارو“، ”هارين جي بغاوت“، ”جي ماريا نه موت“، ”قومي انقلابي جدوجهد ۾ ادب ۽ فن جي اهميت“ ڪورس طور پڙهندا هئاسين. ”نئون ڳوٺ ۽ پراڻو ڳوٺ“ ۽ ”چمڪندڙ تارو“ چيني انقلاب جون ڪهاڻيون هيون ۽ مونکي ڏاڍيون وڻندڙ هيون ۽ مون بار بار پڙهيون. اڳتي هلي مون ”نئون ڳوٺ پراڻو ڳوٺ“ جو نئون ڇاپو به ڇپرايو ۽ مٿين ٻنهي ڪهاڻين ۽ ڪجهه ٻين ترجمو ٿيل ڪهاڻين کي سهيڙي ”چيني انقلاب جون ڪهاڻيون“ جي نالي سان ڪتابي صورت ۾ ڇپرايم.
انهن ڏينهن ٻيا به ڪيترائي سٺا ڪتاب پڙهڻ جي لاءِ مليا، جن ۾ مئڪسم گورڪي جو ”امڙ“، بورس پوليوائي جو ”چراغ جلتا رها“، جنهن جو پوءِ سنڌيءَ ۾ سائين پرويز ڏاڍو سٺو ترجمو ”ڏونگر منجهه ڏيئو“ جي نالي سان ڪيو. ”پهاڙون ڪي بيٽي“، جيڪو مون عبيدالله سميجي کان وٺي پڙهيو. ”قافله شهيدون ڪا“ وغيره شامل آهن. انهن ڏينهن، جلالاڻي ڳوٺ، لڳ آبادگار شگرملز ٽنڊو محمد خان ۾ هاري ڪميٽي“ جي ڪانفرنس ٿي، ان ڪانفرنس ۾ ”سنڌي هاري ڪميٽي جو نالو بدلائي ”سنڌي هاري تحريڪ“ رکيو ويو هو. ڏاڍي وڏي ڪانفرنس ٿي. ان ڪانفرنس ۾ مون لڳل ڪتابن جي اسٽال تان ڏاڏا عبدالقادر رانٽي کان پنجاهه روپيا اُڌارا وٺي ٻه ڪتاب خريد ڪيا هئا، هڪڙو يانگ مو جو ناول ”نوجوان ڪا گيت“ ۽ ٻيو چين جي آخري شهنشاهه ڦواي جي آتم ڪهاڻيءَ جا ٻه ڀاڱا ”شهنشاهه کان شهري تائين“، ٻيئي ڏاڍا منهنجي پسند جا ڪتاب آهن.
ڳالهه پئي ڪئيسين پليجي صاحب جي تعريف جي. هاڻ ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته انهن ڏينهن اسان جو جيترو وقت رسول بخش پليجي صاحب جي واکاڻ ۽ ڪارنامن بيان ڪرڻ ۾ گذرندو هو، اوترو وقت جي اسين الله تعاليٰ جي حمد ۽ ثنا ۾ گذاريون ها ته اسين ضرور نيڪ ٻانهن ۾ شمار ڪيا وڃون ها. اها حقيقت آهي ته پليجو صاحب وڏو ذهين ۽ عالم ماڻهو آهي. سندس ذهانت ۽ جدوجهد کي سلام پر پليجو صاحب جيڏو وڏ ذهين اوڏو وڏو انا پرست. سندس انا عوامي تحريڪ جا کندا کڻي ڇڏيا.
اسان کي ٻڌايو ويندو هو ته ”جيئي سنڌ“ جا ڪارڪن غنڊا ۽ دهشتگرد آهن. هنن کي ڪجهه به نه ايندو آهي، هو صفا جاهل آهن، ڪتابن سان ته سندن اصل پوين ئي ڪانه. کين ته سائين جي ايم سيد جو سڄو نالو ۽ سندس لکيل ڪتابن جا نالا به نه ايندا آهن وغيره. ائين چئي سگهجي ٿو ته انهن ڳالهين ۾ ڪنهن قدر وڌاءُ به هجي، پر اها حقيقت هئي ته ’جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن‘ جا ميمبر ٻين شاگرد تنظيمن جي ڪارڪنن سان وڏيون جٺيون ڪندا هئا.
اهي ڳالهيون منهنجي ذهن ۾ ويهي رهيون هيون، ٻه چار ڪتاب پڙهيا هئم، تنهنڪري پاڻ کي وڏو ”ڦني خان“ سمجهندو هوس ۽ مٿي ۾ گهڻي مَڳي به هوندي هيم. انهن ڏينهن تازو ذڪريا ميمڻ جيل مان آزاد ٿي آيو هو. هو ’جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن‘ جو سرگرم ڪارڪن ۽ انهن جي اڳواڻ دستي جو ماڻهو هو. سندن واسطو دڙي جي ارباب گهراڻي سان هو، ذڪريا جو گهراڻو سدائين اقتداري سياست جي چوڌاري گهمندو هو. ذڪريا کي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پنجابين سان جهيڙي جي الزام ۾ گرفتار ڪيو هئائون. هو سال کن جيل ۾ رهيو هو. ذڪريا ميمڻ جي جيل مان ڇُٽي اچڻ سان دڙي ۾ جيئي سنڌ محاذ جي ڪارڪنن کي وڏي هٿي ملي. اڳ ۾ هتي ڪاڪو ايوب منڇري، عرس ڪنڀار ۽ محمد خان چوهاڻ وغيره جيئي سنڌ ۾ هئا، ويچارا مسڪين ماڻهو هئا، سو ايترو سرگرم نه هئا. ذڪريا جي اچڻ سان دڙي ۾ جيئي سنڌ ڏاڍي سگهاري ٿي ۽ هنن وڌي چڙهي سرگرميون شروع ڪيون.
ذڪريا سان اڪثر منهنجو بحث مباحثو ٿيندو رهندو هو. ذڪريا ۽ آئون پاڻ ۾ ننڍي هوندي دوست به رهيا هئاسين ۽ وڏي پاڙي ۾ گڏجي رانديون به ڪيون هيون سين. بهرحال منهنجي ذهن ۾ اها ڳالهه ويٺل هئا ته ’جيئي سنڌ‘ جا ڪارڪن صفا اڻ پڙهيل آهن، سو هڪ ڏينهن مون بحث دوران کانئس عجيب قسم جا سوال پُڇڻ شروع ڪيا.
”ذڪريا توکي سائين جي ايم سيد جو سڄو نالو اچي ٿو؟“
”هائو، ڇو نه- سيد غلام مرتضيٰ شاهه.“
”توکي سائين جي. ايم سيد جي ڪتابن جا نالا اچن ٿا؟“
”ها، فلاڻا.... فلاڻا....“ ذڪريا منهنجي سوال جي جواب ۾ ڪتابن جا نالا ٻُڌائڻ شروع ڪيا ۽ مُرڪڻ لڳو. اهو ڏسي مونکي ڏاڍي حيرت ٿي ته جيئي سنڌ جي ڪارڪنن کي به ڪجهه اچي ٿو. ذڪريا ميمڻ کي سُٺي معلومات هئي.
اسانجو اڪثر موضوع جدوجهد جو طريقيڪار هوندو هو. هرڪو پنهنجي جاءِ تي سٺا ۽ مضبوط دليل ڏيندو هو، پر ڪڏهن ڪڏهن اسان جي ”ڊگهي، اڙانگي ۽ ورن وڪڙن واري جدوجهد“، جنهن اسان جي ڪيترن ئي يارن کي ورن وڪڙن مان گذاري ڪک پتيءَ مان لک پتي بنائي ڇڏيو، جي باري ۾ عجيب و غريب دليل هوندا هئا. جيڪي هاڻ سوچي کل ٿي اچي. مثال طور: اوهين به ماني کائڻ ٿا چاهيو ۽ اسين به. پر اوهين سڌو گراهه ڀڃي کائڻ ٿا چاهيو ۽ اسين ڪنڌ کان پويان ڦيري.“
”پوءِ ته ٻانهن ۾ سور پئجي ويندو ۽ گراهه به هٿ مان ڪِري پوندو.“ ذڪريا کلي وراڻيندو هو.
•
ذڪريا ميمڻ، 17 آڪٽوبر 1984ع جي ٽوڙهي ڦاٽڪ واري واقعي ۾ شهيد ٿي، سنڌ جي قومي آزاديءَ جي هلچل ۾ امر ٿي ويو. سندس قرباني رائيگان ڪانه ويندي، سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو ضرور پنهنجي منزل ماڻيندا. اڳتي هلي مون ذڪريا ميمڻ جي شهادت جي حوالي سان يادگيرين تي ٻڌل هڪ ننڍڙو مضمون لکيو، جيڪو 12 آڪٽوبر 1992ع جي روزاني ”عبرت“ ۾ ڇپيو، جيڪو هت جيئن جو تيئن اُتاريان ٿو.
”مونکي ڪنهن جي ان چوڻيءَ سان سئو سيڪڙو اتفاق آهي ته ڪڏهن ڪڏهن جهوپڙين ۾ فرعون پيدا ٿي پوندو آهي يا فرعون جي محل ۾ موسيٰ پلجي وڏو ٿيندو آهي. اهڙا ڪئين مثال آهن، جو هڪ جاگيردار جي گهر ۾ ڪو اهڙو املهه هيرو پيدا ٿيو هوندو، جنهن اڳتي هلي جاگيرداريت ۽ وڏيرا شاهيءَ جي خلاف جدوجهد ڪئي هوندي، يا ڪو اهڙو ڪارنامو سرانجام ڏنو هوندو، جيڪو سندن ئي طبقي وارن جي خلاف هوندو آهي. ’سدا حيات ذڪريا ميمڻ‘ جو ذڪر ان حوالي سان نه ڪندس، جو هو ڪنهن فرعون جي گهر ۾ ته نه جنميو، پر سندس آسپاس جو ماحول فرعونيت کان گهٽ نه هو. مارشلا جو ڏهڪاءَ ايترو ته هو، جو ماڻهن جي زبان مان ڪو هڪ لفظ به حاڪمن جي خلاف نه ٿي اُڪليو، چوڌاري گُنگ ٻوڙ لڳي پيئي هئي. ايم. آر. ڊي کانسواءِ، جيئي سنڌ جو جوڌا هوندا هئا، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن منظر ٿي ايندا هئا. ذڪريا ميمڻ به اهڙن جوڌن مان هو، مونکي يقين ئي نٿو اچي ته ڪو هو ايترو جلد اسان کان وڇڙي ويو.
مونکي ياد ٿو اچي ذڪريا سان گذاريل اهو ننڍپڻ، جڏهن اسين ٽي چار ڄڻا ٿيلها ڳچيءَ ۾ پايو اسڪول ويندا هئاسين. گهران ته اسڪول جو بهانو ڪري نڪرندا هئاسين، پر اسڪول بدران ڪنهن واريءَ جي ڊٻَ يا ڪنهن وڻ جي اوٽ ۾ ويهي اسڪول وارو وقت گذاريندا هئاسين. گسائڻ ته اسان جو مَرڪ هوندو هو ۽ اسڪول وڃڻ اسان جي شان جي خلاف. پيڃاريءَ پراڙ، انسپيڪشن بنگلي سان لڳ ’صفر شيدي اسڪول‘ ۾ پڙهندا هئاسين ۽ اڪثر پيڃاري جي پُل تي ويهي ايندڙن ويندڙن جون آهلون ڪڍندا هئاسين، مڇي ماريندا هئاسين يا مرحوم حاجي جمن جي رائيس مل ۾ سارين جي رکيل کوڙين ۾ سرن کي بسون ڪري هلائيندا هئاسين ۽ اهي هڪٻئي جي پويان هلائي، پوءِ ڪنهن ڳالهه تان اٽڪي هڪٻئي سان وڙهي پوندا هئاسين ۽ هڪٻئي کي لتون، مُڪون، ڌڪ ۽ چنبا هڻي راند اڌ ۾ ڇڏي ڀڄي ويندا هئاسين. شام جو وري وڏي پاڙي (نئون ڳوٺ) جي دالا وٽ اٽي ڏڪر کيڏندا هئاسين، پاڙي مان بيگين جي گهرن مان هڪ آني يا ٻياني جو سانداڻو وٺي ڊبل روٽين سان کائيندا ۽ مرچ کائڻ جو شرط هڻندا هئاسين، جڏهن وات سڙندو هو ته ”سي سي....آ.... سي سي آ....“ ڪندا پڦيءَ خطوءَ جي گهر ويندا هئاسين ۽ رڌڻي مان مُستي کنڊ يا اڇي کنڊ کڻي ڦڪيندا هئاسين. اسڪول مان موٽڻ واري وقت کانپوءِ ڪتاب گهر ڇڏي ماني کائي ميانجي نور محمد يا سائين محمد الرحيم جي مخدوم مسجد واري کٿاب ۾ پڙهڻ ويندا هئاسين، اُتي به پڙهڻ جي بدران گهڻو زور مسخري، مذاق ۽ شرارتن تي هوندو هو. ميانجي هاشم جون سندس ڳوٿريءَ ۾ رکيل کٽمٺيون ۽ ريوڙيون چورائيندا هئاسين، جيڪي هو کٿاب ۾ پڙهڻ جي لاءِ ايندڙ ٻارن کي وڪڻندو هو. نماز مهل، سانجهي نماز پڙهڻ جي لاءِ اسين مسجد ۾ اچي گڏبا هئاسين ۽ پوءِ اسين سومهڻيءَ تائين رُلندا وتندا هئاسين. ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن شرارت ڪندي جلهجي پوندا هئاسين ته ڍئو تي مار کائيندا هئاسين.
اهي هئا ’سدا حيات ذڪريا ميمڻ‘ سان منهنجي ننڍپڻ جا گذريل ڏينهن. پوءِ ته اهي ڄڻ ڳالهيون ئي وسري ويون. ذڪريا کي مائٽن پڙهڻ جي لاءِ حيدرآباد موڪليو ۽ اسان جي ٽولي جا ٻيا ڇوڪرا اڪرم، خليل وغيره به حيدرآباد وڃي پڙهڻ لڳا ۽ آئون سائين شفيع محمد ميمڻ وٽ پڙهڻ لڳس. ڪافي سالن کانپوءِ شايد اهو عرصو ٻارهن تيرهن سالن تي ٻڌل آهي. آئون انٽرميڊيئٽ ڪاليج سجاول ۾ فرسٽ ييئر ۾ داخل ٿيو هوس ۽ ذڪريا، انجنيئرنگ جي پهرين سال ۾ مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽيءَ ۾ هو. انهن ڏينهن آئون ايس. ايس. ٽي سجاول ڪاليج يونٽ جو سيڪريٽري هئس ۽ مونکي ذڪريا جي سرگرمين بابت ڪابه خبر نه هئي. هڪ ڏينهن ٻُڌم ته رات ذڪريا کي گرفتار ڪرڻ جي لاءِ پوليس آئي هئي، پوءِ ئي خبر پيم ته ذڪريا ”جيئن سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن“ جي سرگرم ڪارڪنن مان هو، پر هو دڙي ۾ گهرو ماحول ۽ حالتن سبب اڪثر خاموش رهندو هو ۽ سندس سياسي سرگرميون يونيورسٽيءَ تائين محدود هونديون هُيون. ڪجهه وقت ته ذڪريا روپوش رهيو ۽ پوءِ جڏهن سندس وڏي ڀاءُ کي سندس عيوضي ۾ جلهيو ويو ته ذڪريا گرفتاري ڏني. سال سوا جيل ۾ رهڻ کانپوءِ هو ضمانت تي آزاد ٿيو ۽ کيس يونيورسٽيءَ مان پڻ ريسٽيڪيٽ ڪيو ويو. آزاد ٿيڻ کانپوءِ ڪجهه وقت ته ذڪريا وانڌو ويٺو رهيو، پوءِ کيس مائٽن ٺٽي سيشن ڪورٽ ۾ ڪلارڪي وٺي ڏني، جيڪا هو ڪرڻ لڳو.
ذڪريا جيل مان ضمانت تي ڇُٽي دڙي آيو ته دڙي ۾ سياسي سرگرميون شروع ڪيائين. ايوب منڇري ۽ هڪ ٻن ٻين دوستن سان گڏجي ’جيئي سنڌ محاذ‘ کي سرگرم ڪيائين. آئون ايس. ايس. ٽي ئي ۾ هوندو هوس. ذڪريا جيل مان ڇٽي آيو ته منهنجو ساڻس ملاقات جو سلسلو شروع ٿي ويو. ننڍي هوندي جي دوست هئڻ جي ناتي سندس اهائي ڪوشش هوندي هئي ته آئون جساف ۾ شامل ٿيان. ائين اسان جا بحث ٿيندا هئا، جيڪي ڪلاڪن جا ڪلاڪ هلندا هئا. نه هو مونکي قائل ڪري سگهيو ۽ نه ئي وري آئون کيس قائل ڪري سگهيس. بحثن ۾ سندس ڄاڻ تي حيرت ٿيندي هيم، حيرت ان ڪري نه ته ڪو ذڪريا کي سٺي ڄاڻ هئي، پر حيرت ان ڪري ٿيندي هيم ته جساف جو ڪارڪن ٿي ڪري اهو ايڏو تيز بحث ٿو ڪري ۽ اصل وٺ ئي نٿو ڏي. ممڪن آهي ته ذڪريا کي به منهنجي بحث ڪرڻ تي حيرت ٿيندي هئي. جو هو چوندو هو ته ”يوسف کي اصل گهمائي ٿو وٺان.“ پر اسين ٻيئي هڪٻئي کي گهمائي نه سگهياسين. نيٺ انهن بحثن اسان کي پاڻ ۾ ويڙهايو ۽ هڪ ڏينهن هٿين پئجي وياسين ۽ هڪٻئي کي ٿڦا ٿوڦي به ڪئيسين. اها ڳالهه ذڪريا جي شهادت کان مهينو سوا اڳ جي آهي. ذڪريا ٽوڙي ڦاٽڪ واري واقعي ۾ 17 آڪٽوبر 1984ع ۾ شهيد ٿي ويو.“
ذڪريا جي شهادت کان ٻه سال پوءِ، سندس دوستن خاص ڪري ذوالفقار ميمڻ جماڻيءَ، سندس ياد ۾ مختلف دوستن کان مضمون لکرائي ”شهيد ذڪريا ميمڻ“ جي نالي سان ڪتاب ڇپرايو.
ذڪريا جي شهادت کانپوءِ مون مٿس هڪ ڪهاڻي ”ٽڙي پوندا ٽارينءَ....“ لکي ۽ جڏهن 1986ع ۾ منهنجي ترجمو ڪيل ڪهاڻين جو ڪتاب ”بُک، عشق ۽ آزادي“ ڇپيو ته مون ان جي ارپنا ”شهيد ذڪريا ميمڻ“ جي نالي ڪئي.
•
مٿي آئون سدا حيات ذڪريا ميمڻ جي حوالي سان ڪامريڊ ايوب منڇريءَ جو ذڪر ڪري آيو آهيان. ايوب منڇريءَ 21 آگسٽ 1992ع تي دل جو دوري سبب وفات ڪئي. ايوب منڇري هڪ ڪميٽيڊ، باشعور ۽ محنتي ڪارڪن هو. هن دڙي ۽ آسپاس ’جيئي سنڌ محاذ‘ کي نه رڳو سرگرم ڪيو، پر ڪيترائي نوان ڪارڪن پڻ پيدا ڪيا.
ننڍي کنڊ جي قومي ۽ انقلابي سياست ۾ ٻيڙي ٻاڌوگرن جو پنهنجو هڪ ڪردار رهيو آهي ۽ ايوب منڇري به انهيءَ ڪردار جو حصو هو. هو سياسي ميدان ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي اٽي، لٽي ۽ اجهي جي نعري کان متاثر ٿي پي. پي. پي ۾ شامل ٿيو. ايوب منڇري ته هڪ ننڍو سياسي ورڪر هو، پر ذوالفقار علي ڀٽي جي ان نعري جي سحر ۾ وڏا وڏا نالا گرفتار ٿي پي. پي ۾ شامل ٿيا، پر ڀٽي مرحوم جو عمل ان جي ابتڙ رهيو. نالي واري پنجابي دانشور مرحوم شفقت تنوير مرزا چواڻي، ”ڀٽي صاحب، ايوب خان کي ڇڏي، وڏي همت ۽ جرئت جو مظاهرو ڪيو ۽ تنهن کانسواءِ سندس نعرو به انقلابي هو. ليفٽ سان لاڳاپيل اڪثر همراهه ساڻس گڏجي ويا. اها ٻي ڳالهه آهي ته بعد ۾ اهو سڀ ڊرامو ثابت ٿيو. هڪ اهڙو ڪامياب ڊرامو، جنهن جي سحر مان اڄ سوڌي ماڻهو نڪري نه سگهيا آهن.“ بهرحال ايوب منڇري جلد ئي ان سحر مان نڪري ويو ۽ سيد سائينءَ جي فڪر کان متاثر ٿي ”جيئي سنڌ محاذ“ ۾ شامل ٿيو.
مارشلا هجي يا محمد خان جوڻيجي جي حڪومت يا بينظير ڀٽو جي سرڪار، مون کيس هر وقت سرگرم ڏٺو ۽ ڪڏهن به ڪنهن قومي جلسي مان نه گُسايائين. تعليم گهٽ هجڻ جي باوجود به ڪتابن سان چاهه هوندو هوس. تقرير به سُٺي ڪري ويندو هو. غريب ماڻهو هو، غربت جي اها حد هوندي هيس جو ڪپڙن سان گڏ ٽوال ۾ به ٽانڪا ۽ چتيون لڳل هونديون هيس. ٻيڙي ٻاڌوگر هئڻ سبب پَن جي ٻيڙي ڇڪيندو هو. البت پڇاڙي عمر ۾ ان عادت سان گڏ ٻيڙيون ٻڌڻ جو ڪم به ڇڏي ڏنائين.
قومپرستي سندس نس نس ۾ سمايل هئي ۽ سرگرم هئڻ جي ڪري مٿس ڪيترائي ڪيس داخل ٿيا ۽ گرفتار به ٿيو. انهن ڪيسن کي هو همٿ ۽ مڙسيءَ سان منهن ڏيندو رهيو. جڏهن جيئي سنڌ تحريڪ ۾ گروپ بازي ٿي ۽ ڪارڪنن جو هڪ حصو ڊاڪٽر قادر مگسي جي ترقي پسند پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو ته دڙي مان ايوب منڇري ۽ هڪ ٻه ٻيا همراهه ڇڏي باقي سڀ ڊاڪٽر قادر مگسي سان سلهاڙجي ويا، پر ايوب منڇري واحد شخص هو، جيڪو ترقي پسند پارٽيءَ ۾ شامل نه ٿيو ۽ جيئي سنڌ محاذ سان ئي رهيو ۽ ترقي پسند پارٽيءَ ۾ شامل ٿيندڙن تي تنقيد ڪندو رهندو هو. نتيجي ۾ کيس انهن ئي دوستن، جن کي ڄڻ ته پاڻ آڱر مان جلهي سياست ڪرڻ سيکاري هئائين، مختلف طريقن سان تنگ ڪيو ۽ ڪيسن مان به ضمانتن تان هٿ کڻي ويا، جنهن سبب کيس ڪافي تڪليفون به آيس، پر هن تڪليفن کان ڊڄي سياسي وفاداري نه بدلائي.
سنڌ جي سياست به عجيب رهي آهي، پاڻ وٽ ڪارڪنن کي نار جا ڍڳا سمجهيو ويندو آهي ۽ اسان جا اڳواڻ انهن جي ڪلهن تي چڙهي اڳتي وڌڻ کانپوءِ کين ڄڻ وساري ڇڏيندا آهن. مقامي طور تي ڪاڪي ايوب منڇري کي به ائين ئي نظر انداز ڪيو ويو. هو ’جيئي سنڌ محاذ‘ جي نيشنل ڪانگريس جو ميمبر به ٿيو.
ايوب منڇري دڙي ۾ جيئي سنڌ محاذ جي شروعاتي ٻن ٽن ماڻهن مان هو، جن ۾ هڪ مرحوم محمد خان چوهاڻ ۽ ٻيو عرس ڪنڀار هئا. شهيد زڪريا جي اچڻ سان هنن سرگرميون تيز ڪيون.... ان وقت آئون، جيئن مٿي ذڪر ڪيو اٿم ته ايس. ايس. ٽي ۾ هئس ۽ اسان جا پاڻ ۾ ڪافي بحث ۽ مباحثا ٿيندا هئا. منهنجون ڪامريڊ ايوب منڇري سان کوڙ ساريون به ڪچهريون ٿيون. اسان جي سوچن ۾ واضح اختلافن جي باوجود به اسان جا هڪٻئي ڏانهن رويا دوستاڻا رهيا. سندس وفات کان ٻه ٽي ڏينهن اڳ به منهنجي ساڻس ڪچهري ٿي هئي. اها ڪچهري سندس گدرن جي پڙيءَ وٽ بيٺي پير ٿي. پاڻ گذريل ٻن اڍائي سالن کان ٻيڙيون ٻڌڻ ڇڏي، دڙي جي سبزي مارڪيٽ جي سامهون گدرن، ڇانهين ۽ انبن وغيره جي ننڍي پڙي ڪڍي گذر سفر ڪندو هو. مون ساڻس ڪچهرين دوران کيس ڪڏهن به مايوس نه ڏٺو.
•
انهن ڏينهن دڙي ۾ اسان ايس. ايس. ٽي جي ڪارڪنن وٽ ”سنڌي هاري ڪميٽيءَ“ جيڪا پوءِ ”سنڌي هاري تحريڪ“ بڻي. ان جو هڪ سرگرم ڪارڪن محمد بخش راهو به ايندو هو. منجهس جوف، وڏائي، ٻيائي ۽ شوبازيءَ جو ڪو نالو نشان به نه هوندو هو.
هو دڙي ۾ سڄو ڏينهن اسان سان گڏ هوندو هو. حال احوال ۽ ڪچهريون پيون هلنديون هيون. شام جو هو يا ته واپس ڳوٺ هليو ويندو هو، يا وري علي محمد سوڍي يا چاچي لونگ عرف ساٿي جبل جي ڳوٺ وڃي ٽڪندو هو. هو جيترو وقت به دڙي ۾ هوندو هو، پَن جي ٻيڙي ۽ چانهه تي گذران هوندو هوس. ڪڏهن ڪڏهن ڪو دوست ماني کارائيندو هوس ته ٺيڪ نه ته مڙيئي ٿيو خير. محمد بخش راهو عوامي تحريڪ/ هاري تحريڪ جو ڪُل وقتي ڪارڪن هوندو هو ۽ اڪثر ڪري تنظيمي ڪم ڪار سان ئي هوندو هو.
آگسٽ 1983ع ۾ جنرل ضياءُ الحق جي خلاف تحريڪ هلي ته سنگت فيصلو ڪيو ته دڙي ۾ جلوس ڪڍجي. جلوس ۾ شريڪ ٿيڻ جي لاءِ گهڻن دوستن کي چيو ويو هو. اهي دوست جيڪي سڄو سڄو ڏينهن انقلاب، آزادي ۽ جمهوريت جي بحالي وغيره تي ڳالهائيندا هئا، سي ان ڏينهن ڳولهيا به نه ٿي لڀيا. ڪجهه وري اهڙا دوست به هئا جيڪي دڙي آيا ته سهي، پر هوٽلن ۾ ائين سِيٽيا ويٺا هئا، ڄڻ ڇاتيءَ سان ٿا جنرل ضيا کي دَسين. فيصلي موجب اسان کي هڪ هنڌ تي پهچڻو هو ۽ جڏهن جلوس جو ٽائيم ٿيو ته محمد بخش راهي ور مان هاري ڪميٽيءَ جو جهنڊو ڪڍي، هٿ ۾ کنيل ننڍي لٺ ۾ وڌو ۽ اُڀو ڪري زور سان نعرو هنيو ”مارشلا مرده باد- جمهوريت بحال ڪريو.“ ۽ ٻئي دوست آرو مل بينر ڪڍي اُڀو ڪيو ۽ اڳتي وڌڻ لڳا. جلوس ۾ محمد انور سومري، آرو مل، محمد بخش راهي ۽ چاچا جبل ڏيٿي جو هڪ پُٽ جنهن جو مونکان نالو وسري ويو آهي. ۽ مون کانسواءِ شهر جا ٻار شامل هئا. محمد بخش راهو ۽ انور سومرو اڳيان اڳيان هئا ۽ زور زور سان نعرا هڻندا پي ويا ۽ اسين پويان نعرا هڻندا پي وياسين. اسان کي ويجهو ايندي ڏسي عام ماڻهو اسان کي ڪو جن يا ڀوت سمجهي پريان هٽڻ ۽ ڀڄڻ لڳا. (حقيقت ۾ جنرل ضياءُ الحق جو ايڏو ته وڏو ڏهڪاءُ هو، جو ماڻهو ڊپ ۾ سُڪا ويٺا هئا) پر اهي پارٽي ڪارڪن به جلوس ۾ شريڪ ٿيڻ جي همت ساري نه سگهيا. جي خاص سيڙجي جلوس ۾ شرڪت جي لاءِ آيا هئا. اڳتي هلي انهن دوستن اهو دليل ڏيئي پنهنجي پَت بچائي ته انور سومري جي اَتڙائپ جي ڪري جلوس وقت کان اڳ نڪتو، جنهن سبب هو شريڪ ٿي نه سگهيا.
جلوس ختم ٿيو ته محمد بخش راهو ۽ چاچا جبل عرف لونگ ڏيٿو جو پٽ محمودا جي ڪپ ڏيئي وڃي چاچي لونگ جي ڳوٺان نڪتا. انور سومرو به ٻاهران ئي ٻاهران وڃي حيدرآباد کان نڪتو ۽ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ اتان ’عوامي تحريڪ‘ جي پليٽ فارم تان گرفتاري ڏنائين. آرو مل کي ٻي ڏينهن ڪنهن جي جوڻيت تي پوليس گرفتار ڪيو ۽ ڏاڍو ماريائونس. نيٺ پئسا وٺي ڇڏيائونس. ۽ ٻي ڏينهن آئون به حيدرآباد کسڪي ويس.
محمد بخش راهو سڄي ضلعي ۾ پارٽيءَ جي پيغام رسانيءَ سان گڏ، پارٽي جا ۽ ٻيا ڪتابڙا به وڪڻندو هو ۽ انهن جي ڪميشن مان ٻيڙي ماچس ڪندو هو. شادي به نه ڪئي هئائين. محمد بخش راهو سٺو ورڪر هئڻ سان گڏ سٺو مقرر ۽ ڪم ڪار جو پڻ مڙس ماڻهو هو. جڏهن مون ايس. ايس. ٽي ڇڏي ته پوءِ ڪڏهن ڪڏهن ساڻس ملڻ ٿيندو هو، پر سندن روين ۾ مون لاءِ سردي مهري هوندي هئي. جڏهن عوامي تحريڪ ٻن گروپن ۾ ورهائي ته محمد بخش راهو ”اسماعيل راهو گروپ“ سان رهيو.
پڇاڙيءَ ۾ ميرپور بٺوري کان ٿورو پريان سندس ڳوٺ جي ڀرسان ويٺل زنئورن جي هڪ ڇوڪري سان دل لڳي ويس، جنهن کي پاڻ ئي ايس. ايس. ٽي ۾ آندو هئائين. پاڻ ان ڇوڪري سان گرمي سردي پاڇي وانگر گڏ هوندو هو. ڪجهه وقت کانپوءِ ڇوڪرو الائجي ڪهڙي ڳالهه تان ساڻس رسي ويو ته هو بنهه ويڳاڻو ۽ پريشان نظر ايندو هو. پوءِ اوچتو ئي اوچتو گم ٿي ويو. مٽن مائٽن ۽ دوستن يارن گهڻي ڳولها ڦولها ڪيس، پر همراهه جو ڪو کُر پير نه مليو.
هڪ ڏينهن واٽ ويندي ڪنهن همراهه هڪ هنڌ ڪتن کي ڪا کڏ کوٽيندي ڏٺو. هو ڪتن کي هڪلي کڏ وٽ ويو. اتي هن ڪو لاش ڏٺو. پوليس کي اطلاع ڪيو ويو. پوليس پهتي، لاش ڪڍيو ويو ته محمد بخش راهي جي گمشدگيءَ جو معمو به حل ٿي ويو. اهو لاش محمد بخش راهي جو هو. کيس نهايت بي درديءَ سان ڪُهي، ڌڙ سسيءَ کان ڌار ڪري پوريو ويو هو. قاتل جلهيا ويا، وٺ پڪڙ ٿي، پر مائٽ غريب هئس، ائين يار جو خون لڙهي ويو. همراهه محبت ۾ مارجي ويو!
•
مٿي لکي آيو آهيان ته اسان جون ڪچهريون اڪثر ڪري نياز عباسي جي چاچي جي اوطاق تي ٿينديون هيون. جنهن کي اسين ’ڪاڪ محل‘ چوندا هئاسين. نياز جو ڀاءُ ولي عباسي ايل. ايم. سي پڙهندو هو. ان وقت ايل. ايم. سي ۾ گهڻو سرگرم هو. ايم. آر. ڊي جي تحريڪ ۾ حيدرآباد ۾ گرفتاري به ڏنائين. وٽس ڪتابن جو به سٺو ذخيرو هو. مون ڪرشنچندر جو ڪتاب ”سج ڏکڻ مان ٿو اُڀري“ کانئس ئي وٺي پڙهيو. اُن ڪتاب جو سنڌي ترجمو سراج ڪيو هو. اهو ڪتاب مونکي ايترو ته وڻيو هو، جو مون جڏهن پبلشنگ شروع ڪئي ته ان جو ٻيو ڇاپو ڇپرايم.
آئون ايس. ايس. ٽي ۾ نئون هئڻ سان گڏ ڪافي جذباتي به هوندو هوس. منهنجو خيال هو ته اسان کي سياست سان گڏ سماجي ڪم به ڪرڻ گهرجن ۽ غريب دوستن جو به خيال رکڻ گهرجي. هڪ ڀيري مون گڏجاڻيءَ ۾ چيو ته ”اسان کي انهن دوستن جو به خيال رکڻ گهرجي، جيڪي غريب آهن ۽ مانيءَ جو هڪ ويلو به نٿا کائي سگهن.“
اسان سان گڏ ايس. ايس. ٽي ۾ هڪ ٻيو دوست امتياز سمون به هو. هڪ ڀيري علي سوڍي جي ڳوٺ 4 اپريل تي ذوالفقار علي ڀٽي جي ورسي ملهائي ويئي، هڪ ننڍي لانڍي هئي، ان ۾ چاليهارو کن دوست گڏ ٿيا ۽ تقريرون ڪيون ويون. مارشلا جي دور ۾ ان قسم جو ننڍيون ننڍيون ڳجهيون گڏجاڻيون ٿينديون رهنديون هيون، جن ۾ پٽاٽن ۾ ڀت جي ديڳ لاٿي ويندي هئي ۽ آيل دوستن مان هر ڪو پنهنجي پڄت آهر ان ڀت جي گهور ۾ ٻه چار روپيا شيئر ڪندو هو. ائين ان ڀت جو ڪنهن تي به بار نه پوندو هو. اهو طريقو ڏاڍو سٺو هوندو هو. ڀٽي جي ان ورسيءَ ۾ امتياز سمي پڻ تقرير ڪئي، جيڪا اسان ٻنهي گڏجي لکي هئي.
امتياز سمون ڪڏهن ڪڏهن ’سنڌي ادبي سنگت‘ جي گڏجاڻين ۾ پڻ ايندو هو، کيس سٺو ادبي ذوق هوندو هو. هڪ ڀيرو کيس سنگت دڙو جو سيڪريٽري ٿيڻ جو به شوق ٿيو، پر اسان جن يارن حاجي عباسي ۽ ملهار سنڌي جي ’پولٽ بيورو‘ جي اٽڪلن سٽڪلن سبب ٿي نه سگهيو. اسين ٻيئي چاهيندي به هڪٻئي جي گهڻو ويجهو ٿي نه سگهياسين. اهڙو اظهار هڪ ڀيري هن پاڻ به مون سان ڪيو. امتياز سمون هاڻ پيشي جي لحاظ کان انجنيئر آهي.
انهن ئي ڏينهن سائين محمد يوسف ڪيڙاني جي ڳوٺ ”گنج بحر“ ۾ محترم رسول بخش پليجي جي سندس پرپُٺ سالگرا ملهائي ويئي. سائين يوسف ڪيڙاني جي گهرن جي پويان سندس ٻني جي هڪ ٻاريءَ ۾ تڏا وڇائي، انهن مٿان رليون ۽ سوڙيون وڇايون ويون هيون ۽ اسين سڀ انهن مٿان ويٺاسين. ان سالگرا جي تقريب ۾ مون به تقرير ڪئي. اها منهنجي زندگيءَ جي پهرين تقرير هئي ۽ پنج ست جملا ڳالهائي ويهي رهيس. گهٻراهٽ سبب صفا پگهر ۾ شم ٿي ويو هوس. ان ئي تقريب ۾ مون پهريون ڀيرو نامياري ڪهاڻيڪار پرويز کي ڏٺو ۽ ساڻس مليس. سندس ڪهاڻين جو ڪتاب ”سُڻي تنهنجو سڏ“ ۽ ترجمو ڪيل چيني ڪهاڻي ”نئون ڳوٺ پراڻو ڳوٺ“ جي نالي سان ننڍڙي ڪتابڙي جي صورت ۾ ڇپي هئي، جيڪي منهنجا پڙهيل هئا، اُتي سائين پرويز به رسول بخش پليجي تي هڪ ننڍو ليک پڙهيو هو. اڳتي هلي اسين ڏاڍا سٺا دوست ٿي وياسين. سچي ڳالهه اها آهي ته سائين پرويز جون محبتون، مهربانيون ۽ ڪچهريون وسارڻ جهڙيون نه آهن، مون مٿس هڪ ننڍڙو خاڪو لکيو هو، جيڪو منهنجي ڪتاب ”اونداهيءَ ۾ سوجهرو“ ۾ ڇپيل آهي.
•
دڙي ۾ اسان جي ملڻ جي جاءِ ”مامون پليجي“ جي ننڍي ڪئبن هوندي هئي. جيڪا پيڃاري جي ڪپ تي ’اردو اسڪول‘ سان لڳ هوندي هئي. مامون پليجو غريب پر ڏاڍو قربائتو ماڻهو هو. اڀري سڀري گذر سفر جهڙي ڪئبن هوندي هيس. پر هٿ ۽ دل ٻنهي جو ڪشادو هو. ڪتاب به اڪثر پيو پڙهندو هو. شيخ اياز جو ڪتاب ”پتڻ ٿو پور ڪري“ هن اخبار ۾ اشتهار پڙهي وي. پي ذريعي گهرايو هو، جيڪو پوءِ مون کانئس ٻين ڪتابن جي مٽاسٽا ۾ ورتو. اهو ڪتاب اڄ به مون وٽ موجود آهي.
اُتي ٻيا به ڪافي دوست ايندا هئا، جن سان پڻ ملڻ جلڻ ٿيندو هو. انهن مان هڪ چاچو رسول بخش عرف ساٿي جبل ڏيٿو پڻ هو. کيس چاچو لونگ به ڪري سڏيندا هئا. ساٿي جبل جي چهري تي سدائين مُرڪ هوندي هئي. مونکي ڏاڍو ڀانئيندو هو. پاڻ بهترين ورڪر ۽ کاهوڙي ماڻهو هو. دوست سندس تمام گهڻي عزت ڪندا هئا. آئون اڪثر سندس ڳوٺ ويندو رهندو هوس، جيڪو دڙي کان چار پنج ميل پري هو. اسان جي پاڻ ۾ ڏاڍي سٺي ڪچهري ٿيندي هئي. هڪ ڀيري مون کيس صلاح ڏني ته ”اوهان پنهنجي آتم ڪهاڻي لکو“ پاڻ ٻه چار درجا پڙهيل به هو. پوءِ هڪ ڀيري ٻڌايائين ته پاڻ پنهنجي آتم ڪهاڻي لکڻ شروع ڪئي اٿس. جڏهن ملڪ جي چئن کاٻي ڌر جي سياسي پارٽين جو پاڻ ۾ انضمام ٿيو ۽ ”عوامي نيشنل پارٽي“ وجود ۾ آئي ته ساٿي جبل عوامي تحريڪ جي ڪوٽا تي ”اي. اين. پي“ جي سينٽرل ڪميٽيءَ جو ميمبر به چونڊيو ويو.
ان وقت مارشلا هئڻ سبب رات جو ڳوٺن ۾ اسان جون ڪچهريون ۽ گڏجاڻيون ٿينديون هيون، جن ۾ تقريرون ۽ ليڪچر ٿيندا هئا. حال احوال ڏبا ۽ وٺبا هئا ۽ ڪامريڊ ابو ملاح پنهنجي سُريلي آواز ۾ قومي ۽ انقلابي گيت ٻُڌائي ڪچهرين کي گرمائيندو هو. تنهن کانسواءِ ڪامريڊ جمع نوحاڻي جو به واهه جو آواز هوندو هو. ڪامريڊ ابو ملاح جڏهن سيد اڪبر جو نظم ”ڪيڏو آهي شور فضا ۾، ڏيهه اُڀا ڪيا ڏاٽا وو“ ڳائيندو هو ته وار وار اُڀو ٿي ويندو هو. تنهن کانسواءِ ابو ملاح اسماعيل اداسيءَ جو گيت ”موري، ميهڙ، دادوءَ ۾ ڍاٽيئڙا پُٽ ڍول ڪٺا“ ڳائيندو هو ته لڙڪ جلهبائي ڪونه هئا. اهو گيت ساٿي جمع نوحاڻي به ڏاڍو پرسوز نموني ٻُڌائيندو هو.
ابو ملاح ٽنگ کان منڊو هو ۽ گهوڙيءَ تي هلندو هو. خبر ڪونه اٿم ته ڄائي ڄم کان منڊو هو يا ڪنهن وڏيري جي هٿان ٽنگ ڀڃايائين.
1983ع ۾ ايم. آر. ڊي بحالي جمهوريت جي تحريڪ شروع ڪئي ته 14 آگسٽ تي ٺٽي ۾ ”مڇي مارڪيٽ“ کان احتجاجي جلوس ڪڍيو ويو. ابو ملاح ان جلوس جي اڳواڻي ڪندڙن ۾ شامل هو ۽ سندس هٿ ۾ پارٽيءَ جو جهنڊو هو. جڏهن پوليس جلوس تي لٺ بازي ڪئي ته هو پنهنجي ٽنگ سبب اتان ڀڄي نه سگهيو، پوليس کيس ڏاڍو ماريو ۽ پوءِ گرفتار ڪري مارشلا اختيارين جي سامهون پيش ڪيو، جن کيس هڪ سال ٽيپ ۽ ڏهن ڦٽڪن جي سزا ٻُڌائي، جيڪا هو مڙس ماڻهو ٿي ڪاٽي آيو. ابو ملاح، ساٿي جبل، علي محمد سوڍو، محمد بخش راهو هاڻ هن جهان ۾ ڪونه آهن، سندن جرئت ۽ جدوجهد تي کين سرخ سلام پيش ڪريان ٿو.
•
گهڻا سال اڳ، امالا ديويءَ جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ٿيل ننڍو ناول ”ناري“ پڙهيو هوم. جنهن ۾ هڪ سرگرم سياسي ورڪر ”ناريءَ“ جي زندگيءَ جو احوال هو، اهو ڄڻ ته لکين عام سياسي ورڪرن جي زندگيءَ جو احوال آهي، ليکڪا ناول ۾ ڏيکاريو آهي ته ڪهڙيءَ ريت سياسي اڳواڻ اقتدار جي جنگ ۾، حڪمران ٽولن سان ويڙهه لاءِ ڪارڪنن کي استعمال ڪن ٿا ۽ ڪم لٿي کانپوءِ، کين ڪيئن نه نظر انداز ڪريو ڇڏين. پوءِ جڏهن ’ناري‘ دردناڪ انجام سان دوچار ٿئي ٿو ته سندس اڳواڻ مرڻ گهڙيءَ تائين کيس پُڇڻ به نٿا اچن. پر مرڻ کانپوءِ سندس لاش تي سياست ڪرڻ پهچيو وڃن.
حميده گهانگهرو، پنهنجي آتم ڪهاڻي ”پيڙا جو سفر“ ۾ لکيو آهي ته، نذير عباسيءَ جي شهادت کانپوءِ، جڏهن شهيد نذير عباسيءَ جي امڙ بيمار ٿي ته هُن ڪيترن ئي سرنديءَ وارن پارٽي اڳواڻن جو ڌيان شهيد نذير عباسي جي امڙ جي بيماريءَ ڏانهن ڇڪايو، پر هنن مدد کان لنوايو ۽ ڪن لاٽار ڪئي.
سنڌ ۽ سڄي پاڪستان ۾ اڄ به اسان کي اڪثر اهڙا بيان پڙهڻ جي لاءِ ملن ٿا، جن ۾ پارٽي اڳواڻن طرفان ڪارڪنن کي نظر انداز ڪرڻ جي شڪايت ڪيل هوندي آهي.
جامي چانڊيي جي ادارت ۾ نڪرندڙ ٽه ماهي مخزن ”فريڊم“ ۾ هڪ ”سياسي ڪارڪنن جي حقن بابت اعلان نامو“ ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ تمهيدکانسواءِ ويهن صفحن تي ”اعلان نامي“ ۾ سياسي ڪارڪنن جي مطالبا ڪيا ويا آهن. تمهيد ۾ چيو ويو آهي، ”پاڪستان جو اڪثر سياسي پارٽيون پنهنجي سياسي ڪارڪنن ۽ سندن خاندان کي پويان ڌڪينديون رهيون آهن. خاص طور تي جڏهن اهو بيمار هجي ٿو، ڪم جو نٿو رهي يا فوت ٿي وڃي ٿو. اهڙي عالم ۾ پارٽي اڪثر ڪارڪنن جي يا سندن خاندانن جي مدد ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيندي آهي، ۽ سندس خاندان مشڪل ترين حالتن ۾ گهيرجيو وڃي، جتي کين اڪيلي سر ڀوڳڻو پوي ٿو.“
خدا ڪري ته سياسي پارٽيون ۽ انهن جا ڳواڻ ڪارڪنن جي تڪليفن کي پنهنجون تڪليفون سمجهن ۽ انهن جي جذبن ۽ قربانين جو قدر ڪن ۽ ’فريڊم‘ جي پڌرنامي تي هر سياسي پارٽي ۽ انهن جا اڳواڻ ڌيان ڌرين ۽ اهو پڌرنامو، سياسي ڪارڪنن کي پنهنجين پارٽين ۽ انهن جي اڳواڻن جي هٿان عزت، اهميت ۽ اهو وقار ڏيارين، جنهن جو هو حقدار آهن.
مون مٿيان حوالا اُن ڪري ان ڪري ڏنا آهن جو 30 اپريل 2007ع تي فجر ڌاري سنڌ جي آدرشي سياست جو هڪ بي باڪ ۽ ويڙهو سپاهي علي محمد سوڍو، جنهن کي عام طور تي ”علي سائين“ ڪري سڏبو هو، ڊگهي عرصي تائين ڪئنسر جهڙي موذي مرض ۾ مبتلا رهڻ کانپوءِ، دڙي لڳ پنهنجي ڳوٺ ’والي شاهه‘ ۾ گمناميءَ جي حالت ۾ گذاري ويو. علي محمد سوڍي جو واسطو ’عوامي تحريڪ‘ ۽ ان جي ذيلي تنظيم ’سنڌي هاري تحريڪ‘ سان هو. هو پنهنجي محنت، جدوجهد ۽ پاڻ ارپڻ واري جذبي تحت ڪم ڪندي نيٺ وڃي ’سنڌي هاري تحريڪ‘ جو مرڪزي صدر به ٿيو. هن پنهنجي سياسي زندگيءَ جي شروعات ”سنڌ جون زمينون نيلام ڪرڻ بند ڪريو“ تحريڪ کان ڪئي. ان کانسواءِ 1979ع ۾ صحافين جي جدوجهد ۽ 1983ع جي ايم. آر. ڊي جي جمهوريت جي بحاليءَ واري تحريڪ ۾ حصو ورتو، گرفتاريون ڏنائين ۽ جيلن ۾ ويو. هن سنڌي هارين کي اڌ بٽئي ڏيارڻ جي جدوجهد ۾ به مقامي ليول تي ڀرپور حصو ورتو ۽ تحريڪ جي ٻين ساٿين سان گڏ، وڏيرن سان چوٽون کائي، نيٺ ”اڌ بٽئي“ جو حق ڏياري سرخرو ٿيو.
علي محمد سوڍو، بنيادي طور تي هر هاري، غريب ۽ صفا اڻ پڙهيل، ٻين لفظن ۾ آڱوٺي ڇاپ هو. پر جڏهن ڳالهه سمجهه ۾ آيس ته پوءِ نه ڪڏهن ڪا مصلحت اختيار ڪيائين ۽ نه ئي وري سياسي جدوجهد جهڪي ٿيڻ ۽ حالتون بدلجڻ تي مقامي ليول تي ڪن ٻين ڪامريڊن جيان وقتي فائدن حاصل ڪرڻ جي لاءِ توبه تائب ٿي، انهن ئي وڏيرن جو ماڻهو ٿيو. جيتوڻيڪ ڪجهه سال اڳ هڪ اڌ معاملي ۾ علي محمد سوڍو، ڪنهن حد تائين تڪراري به رهيو، پر مجموعي طور تي مُلهه ڪٿ ڪبي ته سندس ڪردار قوم دوست، وطن دوست ۽ عوام دوست رهيو. هو عوام جي بنهه هيٺين ۽ ستايل طبقي مان هو ۽ آخر تائين انهن جي خوشحالي ۽ آزاديءَ جا خواب ڏٺائين ۽ جدوجهد جي ميدان ۾ رهيو.
گهڻا سال اڳ علي سوڍي مونکي ٻڌايو ته، هو پهرين ذوالفقار علي ڀٽي کان متاثر ٿيو هو ۽ اُن ڏينهن سندس اندر ۾ سخت ڪاوڙ اُڀري آئي، جنهن ڏينهن، ايوبي آمريت جي آخري ڏينهن ۾ هن ريڊيو تان سانگهڙ ۾ ذوالفقار علي ڀٽي تي ٿيل قاتلاڻي حملي جي خبر ٻڌي. ذوالفقار علي ڀٽي تي اُن حملي کيس سخت صدمو رسايو ۽ سندس چواڻي ته کيس پنهنجي ٻنيءَ ۾ جوڙو ڪاهڻ ئي وسري ويو ۽ هو ڄڻ هوش ۽ حواس وڃائي ويٺو هو. مون پڇيس، ”ان جو سبب ڪهڙو هو؟“ جواب ڏنائين، ”ذوالفقار علي ڀٽي اسان جي دل جون ڳالهيون ٿي ڪيون. اهي ڳالهيون جيڪي اسين سنڌي هاري سالن کان سيني در سيني سانڍي ويٺا هئاسين. سي ذوالفقار علي ڀٽي اچي وڏي واڪي ڪيون ۽ اسان کي زبان ڏني.“
ان کانپوءِ کيس سياست سان دلچسپي پيدا ٿي. سندس جوش ۽ جذبو ڏسي، مقامي طور تي هارين ۾ ڪم ڪندڙ ڪجهه دوست ساڻس لهه وچڙ ۾ آيا ۽ هي انهن جي ڳالهين ۽ عمل کان متاثر ٿي انهن سان سلهاڙجي ويو. اڳتي هلي شهيد محمد فاضل راهي، رسول بخش پليجي، سيد اڪبر شاهه، غفار قاضي، شير خان لنڊ، عالم شاهه، علي محمد ’پرويز‘ ۽ ٻين مقامي توڙي غير مقامي دوستن جي ساٿ ۽ تربيت هيٺ اهڙو ته رچي راس ٿيو، جو چوويهه ئي ڪلاڪ اُن ڌن ۽ جدوجهد ۾ رهيو ته ڪيئن پنهنجا حق حاصل ڪجن، ڪيئن مارو ماڻهو خوشحالي ماڻين ۽ ڪيئن ڌرتي ڌرڻي پنهنجي وطن جي ڇيڙي نبيريءَ جا وارث ٿين.
اُن وقت ميرپور بٺورو تعلقو جدوجهد جي حوالي سان سنڌ جو ويٽنام سڏبو هو. هتي ڪيتريون ئي تحريڪون هليون. وڏيرن ۽ ڪامورا شاهيءَ سان جهيڙا ٿيا. پوليس ۽ حاڪمن جون هلائون ٿيون. ڪارڪن جيلن ۾ ويا، پر غريب غربو گَلا کوليو، بي ڊپو ٿي هلڻ لڳو. ائين ٿي لڳو ڄاڻ انقلاب آيو ۽ زمينون وڏيرن کان ڦري هارين ۾ ورهائبيون، پنهنجي ڇيڙي نبيريءَ جا پاڻ مالڪ بنباسين. پوءِ انهيءَ جدوجهد کي.... سنڌ جي انهيءَ ويٽنام کي الائجي ڪهڙي نظر کائي ويئي. اندرين توڙي ٻاهرين دشمن جي سازشن نيٺ رنگ لاٿو ۽ سڀ ڪجهه خواب ٿي ويو. علي محمد سوڍو پوءِ به سرگرم رهيو. سنگت سان سلهاڙيل ۽ پنهنجي حصي جو ڪردار ادا ڪندو رهيو. سندس ڪيل تقريرون ۽ ساڻس ٿيل بحثن جا پڙاڏا ڄڻ ڪلهه جي ته ڳالهه آهي.
پوين ٻن ٽن سالن ۾ بيماريءَ سبب هو گهر ۾ ويهي رهيو ۽ گهر ڇا ويٺو، ڄڻ سڀني کان، دوستن يارن کان وسري ويو.... ۽ وسريل ماڻهو تڏهن ياد ايندو آهي، جڏهن هُن جو گهر مان جنازو نڪرندو آهي. علي سوڍي سان به ائين ئي ٿيو.
مونکي خبر ڪونهي ته علي محمد سوڍي سان سندس دوستن بيماريءَ جي ڊگهي ويڙهاند ۾ ڪهڙا پير ڀريا ۽ کيس ڪيترو ساريو. پر منهنجي نظر ۾ علي محمد سوڍي جو وڇوڙو هڪ اهڙي کاهوڙي سچار ۽ همدرد ڪارڪن جو وڇوڙو آهي، جيڪو پنهنجي مقصد تي اٽل رهيو. ست رڇين ۽ سون تي سيڻ نه مٽايائين. سندس ڏنل قربانين جي عيوض، هڪ ڏينهن، اهي سڀ سُندر سپنا ساڀيان ماڻيندا، جيڪي هن ننڊ توڙي جاڳ ۾ ڏٺا ۽ جن لاءِ جدوجهد به ڪئي. ان ڏينهن علي محمد سوڍي جو نالو انهن سوين سپاهين سان گڏ کنيو ويندو، جن سنڌ لاءِ بي لوث قربانيون ڏنيون، منهنجو کيس سرخ سلام آهي!
•
شير خان لنڊ سان منهنجي واقفيت ايم. آر. ڊي تحريڪ کانپوءِ ٿي هئي، جڏهن پاڻ اڍائي سال کي جيل ۾ رهڻ کانپوءِ آزاد ٿي آيو هو. نه ته اڳ ۾ مون سندس نالو ۽ هارين جي جدوجهد ۾ ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جي ذيلي فرنٽ سنڌي ’هاري ڪميٽي‘ ۾ ادا ڪيل ڪردار ۽ جدوجهد جو ذڪر پنهنجن دوستن پرويز، ابراهيم گل، حاجي عباسي ۽ ملهار سنڌيءَ جي واتان ٻُڌو هو. هُنن جون شير خان لنڊ بابت ڪيل ڳالهيون ائين هونديون هيون، ڄڻ شير خان ڪو ڏند ڪٿائي ڪردار هجي.
واقفيت کانپوءِ، ساڻس اڪثر ميرپور بٺوري ۾ سائين پرويز جي ڪپڙي جي دوڪان تي يا گسَ هلندي ملاقاتون ٿينديون رهنديون هيون. مونکي پُڇ پُڇ جي گهڻي پٽَ هوندي هئي، جيئن دوستن کان وڌ ۾ وڌي سکي سگهان، جنهن ڪري آئون شير خان لُنڊ کان ۽ ٻين دوستن کان گهڻا سوال ڪندو هوس، جيڪا ڳالهه ڪن کي وڻندي هئي ته ڪن کي نه به وڻندي هئي. هڪ ڀيري آئون ۽ سائين پرويز سندس دعوت تي سندس ڳوٺ ’سعيدا واهه‘ به وياسين. پوءِ به ڪڏهن ڪڏهن وڃڻ ٿيندو هو. اُتي پاڻ اسان جي ڏاڍي خدمت ڪيائين. ٻنين مان ڇانهين ۽ گدرن جا ڍڳ پٽي اچي اسان جي اڳيان رکيائين. ڇانهيون، مکڻ سان مکيل اڦراٽا، لسي، ڪڪڙ جي ٻوڙ، مطلب ته خذمت چاڪريءَ ۾ وسان نه گهٽايائين. ٻهراڙيءَ جو ماڻهو هو، تنهنڪري مهمان نوازيءَ ته سندس نس نس ۾ شامل هئي.
شير خان لنڊ ’سنڌي عوامي تحريڪ‘ جي ذيلي فرنٽ ”سنڌي هاري ڪميٽي“ جو پهريون صدر چونڊيو ويو. 9 جنوري 1977ع تي سندس ڳوٺ ”پيراڻي لنڊ“ (سعيدا واهه) ۾ سندس ميزباني هيٺ جيڪا هاري ڪانفرنس ٿي، تنهن ۾ هزارين مردن ۽ عورتن شرڪت ڪئي. ڪانفرنس جي صدارت ڊاڪٽر فيروز احمد ڪئي هئي، ان ئي ڪانفرنس ۾ شير خان لُنڊ کي ’سنڌي هاري ڪاميٽيءَ‘ جو صدر چونڊيو ويو. ان هاري ڪانفرنس جو حوالو روسي ليکڪ وي-ايف اَگئيف پنهنجي ڪتاب ”سنڌ تاريخ جي آئيني ۾“ به ڏنو آهي، جنهن جو اردو ترجمو پاڪستان ۾ دانيال ڪراچي وارن ڇپرايو آهي.
شير خان لُنڊ جو هڪ ڀاءُ ابوبڪر لُنڊ، دوستيءَ ۾ زمين جي جهيڙي ۾ قتل ٿي ويو، مون ڪڏهن به ابوبڪر لُنڊ نه ڏٺو هو، پر دوستن واتان سندس گهڻي واکاڻ ٻُڌي هيم. شير خان لنڊ پنهنجو سياسي سفر رسول بخش پليجي صاحب سان گڏ شروع ڪيو. پوءِ مرحوم غوث بخش بزنجي جي ”پاڪستان نيشنل پارٽيءَ“ ۾ شامل ٿيو، اتان پوءِ سنڌي، بلوچ ۽ پشتو فرنٽ، جيڪو پوءِ سنڌ نيشنل فرنٽ ۾ تبديل ٿيو ۾ شامل ٿيو.
شير خان لُنڊ هڪ ٻه درجا پڙهيل هئڻ سبب پهرين گهڻو احساس ڪمتريءَ ۾ رهيو، پوءِ اها احساس ڪمتري احساس برتريءَ ۾ تبديل ٿي ويس، جنهن ڪري هن گهڻا دوست به وڃايا ته ڪي غلط سياسي فيصلا به ڪيا، انهن مان سندس هڪ غلط فيصلو ممتاز علي ڀٽي جي ٽن مهينن جي نگران حڪومت ۾ صوبائي اسيمبلي جي چونڊن ۾ بيهڻ به هو.
3 نومبر 1996ع ۾، ملڪ جي صدر فاروق احمد خان لغاري، پنهنجي ئي پارٽيءَ جي حڪومت برطرف ڪري، محترمھ بينظير ڀٽو جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري، قومي ۽ صوبائي اسيمبليون ٽوڙي ڇڏيون، سنڌ ۾ نگران وڏو وزير ممتاز علي ڀٽي کي مقرر ڪيو. جنهن شير خان لُنڊ کي ڪراچي گهرائي، کيس ڪا وزارت قبولڻ جي آڇ ڪئي، (اها ڳالهه مونکي سندس دوستن ٻُڌائي) جيڪا هن بيماريءَ سبب قبول نه ڪئي. جنهن کان پوءِ کيس ضلعي ٺٽي ۾ ’عوامي شڪايتي سيل‘ جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو. ان ڪم ۾ منهنجو دوست حاجي عباسي، جيڪو ’سنڌ نيشنل فرنٽ‘ ضلعي ٺٽي جو نائب صدر هو، ساڻس ڳنڍجي ويو. هڪ ٺيڪيدار دوست غلام قادر پليجي کانئن ڪجهه سڻڀا ڪم وٺي کين ٽن مهينن جي لاءِ ڪار، پيٽرول سميت اُڌاري ڏني. پوءِ ته اصل واهه واهه ٿي وئي، خوشامدڙيا ۽ هر دور جا سلامي همراهه هنن کي به گهيرو ڪري ويا.
پوءِ الائجي ڪنهن جي صلاح تي شير خان لُنڊ صوبائي اسيمبليءَ جي لاءِ سنڌ نيشنل فرنٽ جي پليٽ فارم تان فارم ڀريو. وسيلن جي اڻ هوند، پنهنجي غلطين ۽ دوستن جي دغائن سبب چونڊن ۾ اسان جي شير خان لُنڊ کي ٽن هزارن کان وڌيڪ ووٽ ملي نه سگهيا. ان وقت عام تاثر اهو هو ته ’چونڊن‘ ۾ شير خان لُنڊ جي لاءِ فرشتا اچي ووٽ وجهندا. بهرحال فرشتن ته ووٽ نه وڌا، ووٽ ماڻهن ئي ڏنا ۽ هنن شير خان لُنڊ جهڙي مولائي ۽ ڪامريڊ مڙس بدران وڏيرن کي ئي ووٽ ڏنا، باقي منهنجي نظر ۾ اهڙي خراب نموني اليڪشن هارائڻ جو سبب صحيح ورڪ نه ڪرڻ، وسيلن جي گهٽتائي، غلط اندازا، خوشفهمي ۽ غلط رٿابندي ئي آهي. ماڻهو ته هر ڪنهن سان ’ها، ها‘ ڪندا ٿي وتيا.
سياست به عجيب شئي آهي! اهڙا ڪجهه عجيب تجربا منهنجي هنن گناهگار اکين به ڏٺا. شير خان لُنڊ ۽ سندس ساٿين سدائين مقامي وڏيرن خلاف جدوجهدون ڪيون، جن ۾ رئيس جمال خان لغاري ۽ فقير عيسيٰ خواجه اهم آهن. جمال خان لغاريءَ وٽ ته فيلڊ مارشل ايوب خان صدر پاڪستان به شيل ۽ شڪار لاءِ هليو آيو هو. ان زماني ۾ جمال خان لغاريءَ جي ڀل ڀلائي هئي. انگريزن سندس پيءَ يا ڏاڏي کي خان بهادر جو لقب ۽ زمينون ڏنيون. 1970ع وارين چونڊن ۾ جمال خان لغاري ذوالفقار علي ڀٽي کي ڌمڪي ڏني هئي ته سندس ڳوٺ ڇريٽاڻي وٽان گذرڻ جي صورت ۾ سندس خير ڪونهي. انهن چوندن ذوالفقار ڀُٽي جو مقابلو محمد يوسف چانڊئي ڪيو هو.
۽ پوءِ جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو اقتدار ۾ آيو ته جمال خان لغاري به ”جاڙا خان ڪتي کي جهلجان“ چئي ڌو وڃي پي. پي. پي ۾ شامل ٿيو. قصو کٽائجي ته جڏهن 1988ع ۾ چونڊون ٿيون ته مون عجيب رنگ ڏٺا. رئيس جمال خان لغاري مرحوم جو پٽ، مظفر خان عرف شاهي خان لغاري، جيڪو 1985ع وارين چونڊين ۾ ايم. پي. اي طور ڪامياب ويو هو ۽ سو آزاد اميدوار جي صورت ۾ ٻيهر صوبائي اسيمبليءَ جي لاءِ اميدوار بيٺو ۽ ’سنڌ قومي اتحاد‘ کي پنهنجي حمايت لاءِ درخواست ڏنائين. ان ساڳئي تڪ تان عوامي تحريڪ جو عالم شاهه به اميدوار بيٺو هو. اصولي ۽ اخلاقي طور تي سڀني قومپرستن کي عالم شاهه جي حمايت ڪرڻ گهرجي ها، پر ائين نه ٿيو. سنڌ قومي اتحاد، سيد عالم شاهه بدران، مظفر عرف شاهي خان لغاري جي حمايت جو اعلان ڪيو. جنهن لاءِ جواز اهو ڏنو ويو ته عالم شاهه، سنڌ قومي اتحاد کي حمايت لاءِ درخواست نه ڪئي هئي. بهرحال، شير خان لُنڊ، اعجاز خواجه، قاسم پٿر ۽ سندن ٻي سنگت مظفر خان عرف شاهي خان لغاريءَ جي مدد ۽ ورڪ ڪيو.
ڪجهه سالن کانپوءِ 1997ع ۾ تاريخ پاڻ ورجايو. هڪ پاسي شير خان لُنڊ، سنڌ نيشنل فرنٽ جي ٽڪيٽ تي صوبائي اسيمبليءَ لاءِ بيٺو هو ته ٻئي پاسي جمال خان لغاريءَ جو پٽ نواز علي خان لغاري بيٺل هو، پي. پي جي ٽڪيٽ اعجاز علي شاهه شيرازيءَ کي ڏنل هئي. ٿيڻ ته هيئن کپي ها ته سڀني کي گڏجي، شير خان لُنڊ جي مدد ۽ حمايت ڪرڻ گهرجي ها، پر ’عوامي تحريڪ‘ جي دوستن، شير خان لُنڊ جي بدران، نواز علي لغاريءَ جي مدد ۽ حمايت ڪئي، شير خان اڪيلو ئي رهيو. ان سلسلي ۾ ٻنهي چونڊن ۾ ٻنهي ڌرين جون غلطيون ئي آهن، هنن جي اڳيان گڏيل مقصد جي بدران انائون اهم رهيون.
1988ع جي چونڊن ۾ مون سيد عالم شاهه جي حمايت ۽ ورڪ ڪيو. جيتوڻيڪ ان وقت آئون ’عوامي تحريڪ‘ جي دوستن کي نه وڻندو هوس، پر پوءِ به مون پاڻ به عالم شاهه جي حمايت ڪئي ته پنهنجن دوستن کي به عالم شاهه کي ووٽ ڏيڻ لاءِ قائل ڪيو، ان وقت آئون سڄي دڙي ۾ اڪيلو ماڻهو هوس، جنهن پي. پي جي ورڪ ۾ ايندڙ شهر جي ڪيترن ئي معززين کي جن ۾ ارباب رميزالدين ميمڻ به شامل هو، جيڪو منهنجو اُستاد به رهيو هو، (هو پهرين هاءِ اسڪول ۾ استاد هو ۽ پوءِ نوڪري ڇڏي ڏني هئائين)، پي. پي. پي کي ووٽ ڏيڻ کان ٺپ جواب ڏيئي ڇڏيو، جنهن تي اهي همراهه گهڻا ڪاوڙيا، پر منهنجو ضمير مطمئن رهيو، ان وقت پي. پي جو طوفان هو ۽ منهنجي ان جواب جو اڳتي ڪهڙو نتيجو نڪرڻو هو، اندازو لڳائي سگهجي ٿو، چونڊون ٿيون، جنهن ۾ پي. پي جي اميدوار کٽيو، چونڊن کانپوءِ عوامي تحريڪ ۽ عالم شاهه، انور سومري جي جاءِ تي، چونڊن ۾ جن سندن مدد ۽ حمايت ڪئي هئي، تن جي دعوت ڪئي، پر هنن مونکي دعوت نه ڏني. ٻين لفظن ۾ هنن ته پوءِ مونکي کنگهيو ئي ڪونه!
1997ع جي چونڊن ۾ مون شير خان لُنڊ جي حمايت ۽ ورڪ ڪيو ۽ ان دوران مون شير خان کي گهڻو ويجهڙ کان ڏٺو. شير خان لُنڊ سادو سودو ماڻهو هو، پر خوشامدين جي گهيري ۾ اچي ويو، جنهن سبب ڪي سٺا ۽ ڳڻپ جوڳا ڪم ڪري نه سگهيو. البت هڪ ڪم اهڙو ڪيائين، جنهن جي جيتري واکاڻ ڪجي، اها گهٽ آهي. هن اسان جي هڪ دوست غلام حسين بلاوليءَ جي ڀاءُ ادا ابراهيم بلاوليءَ جي نياڻي فريده بلاوليءَ کي وڏي وزير ممتاز علي ڀٽي کان خصوصي طور تي آرڊر ڪرائي، ايل. ايم. سي ۾ داخلا ڏياري. منهنجي خيال ۾ ٺٽي ضلعي ۾ اها پهرين شيدي ڪميونٽي جي نياڻي هئي، (ٿي سگهي ٿو ته سڄي سنڌ ۾) جيڪا ڊاڪٽر ٿي.
شير خان لُنڊ پنهنجي سياسي زندگيءَ ۾ سندس چواڻيءَ ته ڪڏهن مختصر ته ڪڏهن طويل عرصي لاءِ 22 يا 23 ڀيرا جيل ويو ۽ گرفتار ٿيو. اهي جيل ۽ گرفتاريون قومي ۽ هاري حقن جي جدوجهد جي سلسلي ۾ ٿيون، اهو عرصو پنجويهه سال کن ٿئي ٿو. شير خان جهڙا ٻيا به هزارين ڪردار آهن. جن سنڌ جي قومي حقن ۽ طبقاتي جدوجهد ۾ پاڻ ملهايو، ڏينهن رات محنت ڪئي، بُکون ڪاٽيون، جيلن ۾ ويا، ڦٽڪا کاڌائون، ڪن ته زندگيءَ جي قرباني به ڏني. ڪيترن جون ته جوانيون ئي جيلن ۾ گذريون ويون، رڳو ان آس ۾ ته بقول ابراهيم منشي، ’ڪتيون ڪئين قيد ۾ گذريون چڱو چيٽن ۾ ملنداسين.“ پوءِ به سوال اهو پيدا ٿو ٿئي ته سنڌي قوم ڏينهون ڏينهن وڌيڪ مسئلن ۽ عذابن ۾ ڇو ڦاسندي پئي وڃي، صبح ته پري پري تائين نظر ئي نٿو اچي. سنڌي ماڻهو اڃا به وڏيرن جي پويان ڇو آهن؟ يا ته سنڌي قوم جي مجموعي نفسيات ئي اها جُڙي ويئي آهي ته وقت جيئن به گذري گذارجي يا وري اسان قومپرست، ترقي پسند ڪارڪنن ۾ ڪي اهڙيون کوٽون آهن، جن جو گهرائيءَ سان تجزيو ڪرڻ جي گهرج آهي.
جڏهن شير خان لُنڊ، ممتاز علي ڀٽي سان گڏ ’بغاوت ڪيس‘ ۾ حيدرآباد سينٽرل جيل ۾ هو ته هن پنهنجي آتم ڪهاڻي به لکڻ شروع ڪئي، جيڪا هو گهڻي لکي نه سگهيو، جيڪي صفحا لکيائين، اهي مون 1988ع ۾ ’سنڌ فورم‘ جي نالي سان شايع ڪيل ڪتابي سلسلي ۾ ”جيڪي سٺو منهنجي جيءَ“ جي نالي سان ڇپي ڇڏيا.
جڏهن شير خان لُنڊ کي ٺٽي ضلعي ۾ ’عوامي شڪايتي سيل‘ جو سربراهه مقرر ڪيو ويو ته سندس پهريون جهيڙو لئنڊ مختيارڪار سجاول سان ٿيو، جيڪو پوءِ معطل به ٿيو. اهو هن ڳالهه تان ته مختيارڪار جو موقف هو ته شير خان کانئس غير قانوني طور تي چئن ايڪڙن بدران چوويهه ايڪڙ زمين لکي ڏيڻ جو چئي رهيو هو. جڏهن ته شير خان لنڊ جو موقف هو ته مختيارڪار کانئس حقي واجبي ڪم لاءِ به رشوت گهري رهيو هو. شڪايتي سيل جي سربراهه جي حيثيت سان شير خان ڪجهه سٺا به ڪم ڪيا. جهڙوڪ: تعلقي ميرپور بٺوري ۾ چورين جو آزار گهڻي حد تائين گهٽجي ويو. ڪن ماڻهن کي بنا ڀُنگ جي چوريون به واپس مليون. بقول هڪ چور جي ته: شير خان اسان کي بي روزگار ڪري ڇڏيو آهي، تنهنڪري اسين به سڄو ڏينهن سندس اوطاق جي اڳيان دُنهين دُکايو ويٺا آهيون ته جيئن هڪ ته ٽڪر ڀور ڇڏايون ۽ ٻيو سندس سامهون اُتي موجود هونداسين ته ٻَڌجڻ کان بچيا پيا هونداسين.
جتي ڪجهه ٻيا سٺا ڪم ٿيا، اتي فرنٽ جي ڪارڪنن جي ٻيگهي متل هئي. هو آفيسرن کي ڌڙڪا ۽ دهمان ڏيئي کانئن ڦوڙيون ۽ چندا وٺڻ لڳا يا ته ڪي وري کانئن بدليون ڪرائڻ جي بهاني پئسا وٺيو، پوءِ پرچيءَ تي نالو لکي حاجي عباسيءَ کي ڏيندا هئا ته ”يار وارو ڪر، هي پنهنجو همراهه اٿئي، هن جي بدلي ته فلاڻي هنڌ ڪرائي ڏي.ٰ“ حاجي عباسي وري اهڙو اُستاد جو اها پرچي فائيل ۾ رکندو هو ته پوءِ وري ڪنهن کي به ڏسڻ نصيب نه ٿيندي هئي. حاجي عباسي، شير خان لُنڊ جي سيڪريٽري طور فرض ادا ڪرڻ شروع ڪيا هئا. (فرنٽ جي ڪارڪنن جو منهنجو اهو مشاهدو فقط بٺوري ۽ سجاول جي حد تائين هو).
مٿيون ڳالهيون منهنجون اکين ڏٺيون آهن، جو آئون به حاجي عباسيءَ سان ڪڏهن ڪڏهن کيس ٺيڪيدار پاران مليل گاڏي ۾ چڙهي،گڏجي ويندو هوس ۽ اهڙا لقاءُ ڏسي پيو دل ئي دل ۾ کلندو هوس.
ممتاز ڀٽو جڏهن وڏو وزير ٿيو ته اول ٺٽي ضلع جي ٻن ٺيڪيدارن غلام قادر پليجي ۽ حمزي خان پليجي، شير خان لُنڊ تي ڏورا وجهڻ شروع ڪيا. کيس اليڪشن ورڪ لاءِ مٿي ذڪر ڪيل گاڏي ڏيئي، پوءِ کانئس خوب ڪم ورتائون. اها گاڏي پوءِ ممتاز ڀٽي جي نگران حڪومت ختم ٿيڻ شرط هڪ ڊرائيور موڪلي واپس گهرائي ورتائون، ۽ غلام قادر پليجي وري شير خان لُنڊ ۽ حاجي عباسي سان ملڻ به پسند نه ڪيو. ٻنهي ٺيڪيدارن کين ڪجهه پئسا به اليڪشن خرچ طور ڏنا، ائين ڪن آفيسرن، پئسن جي عيوض کانئن ڪم ورتا. مونکي ياد آهي ته هڪ ڀيري اسان شير خان لُنڊ سان گڏجي دڙي ۾ ورڪ ڪري رهيا هئاسين ته ٺيڪيدار غلام قادر پليجي جو هڪ همراهه عبدالعليم پليجو دڙي آيو ۽ شير خان لُنڊ کي پاسيرو وٺي وڃي ڪا ڳالهه چيائين، پوءِ شير خان ورڪ ختم ڪري ساڻس گڏجي روانو ٿي ويو. حقيقت ۾ شير خان لنڊ کي غلام قادر ۽ حمزي پليجي ٻنهي ٺيڪيدارن پنهنجن ٺيڪن بچائڻ لاءِ خوب استعمال ڪيو، نگران حڪومت ويئي ته وري ڏانهنس اک کڻي به نه ڏٺائون. جيتوڻيڪ شير خان ڪو چَريو ته نه هو، پر کيس ان دڳ تي وٺي وڃڻ جي ذميداري گهڻي حد تائين اسان جي يار حاجي عباسي تي پوي ٿي، جيڪو ان وقت شير خان لُنڊ جو سيڪريٽري ٿيو پيو هلندو هو ۽ حاجي عباسي کي وري سندس سئوٽ غلام نبي عباسي استعمال ڪري ويو، جيڪو ان وقت غلام قادر پليجي وٽ مئنيجر هو.
شير خان لُنڊ، غلام قادر پليجي يا سندس مئنيجر غلام نبي عباسيءَ جي صلاح تي، ضلع ٺٽي جو ريتي ۽ بجري جو ٺيڪو جيڪو سالن کان شيرازين وٽ هو، اهو رد ڪرايو، ٺيڪيدار غلام قادر پليجي ساڻس وعدو ڪيو ته هو اهو ٺيڪو کڻي ته هو ساڻس ڀائيوار ٿيندو. شير خان لُنڊ، اريگيشن منسٽر نبي بخش ڀرڳڙيءَ کان فون ڪرائي، ٺٽي ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جي واسطيدار عملدار کي اهو ٺيڪو شير خان لُنڊ کي ڏيڻ جي لاءِ چيو، پر ٺيڪي جي واڪ کان ڪلاڪ ٻه اڳ ٺيڪيدار غلام قادر پليجي، شيرازين سان ٿيل ڪنهن اندروني ٺاهه تحت شير خان لُنڊ کي ڌڪ ڪڍيو ۽ ايڊوانس جمع ڪرائڻ واسطي ڏهه لک روپيا ڏيڻ کان جواب ڏيئي ڇڏيو. نتيجي ۾ اهو ٺيڪو شيرازي ٻيهر ٻئي نالي ۾ کڻي ويا ۽ غلام قادر جي ان دغابازيءَ تي حاجي عباسي ڪيترو ئي عرصو مٿس ڏند ڪرٽيندو ۽ کين گاريون ڏيندو رهيو.
ممتاز ڀٽي جي وڏي وزير هئڻ جي دوران سندس ۽ رسول بخش پليجي جي وچ ۾ ڪنهن ڳالهه تان مخالفانه بيان بازي ٿي ته پليجي جي هڪ بيان جي جواب ۾ ممتاز ڀٽي چيو ته، ”رسول بخش پليجو ايجنسين جو ماڻهو ۽ انهن جي پي رول تي آهي.“ ممتاز جي بيان تي مونکي ڏاڍي کل آئي هئي ته ممتاز ڀٽو پاڻ ته سنڌ جو وڏو وزير ٿيو ويٺو آهي ۽ پليجي کي ويٺو طعنا ڏي ته ”هل ڙي پُڇ ڪري!“ سنڌ جي نالي ۾، سياستدان پاران ڪيڏيون نه مشڪريون ٿينديون رهنديون آهن. ۽ سنڌ کي ڌارين ته هونئن ته ڦريو لٽيو پر پنهنجن به گهٽ نه ڪئي.
مجھے اپنوں نے لوٹا، غیروں میں کہاں دم تھا،
میری کشتی وہاں ڈوبی، جہاں پانی کم تھا۔
پليجي صاحب جي حوالي سان مونکي هڪ ٻي ڳالهه ياد اچي ٿي، جنهن جو هت ذڪر ڪرڻ به مناسب رهندو. 1988ع جي چونڊن کان اڳ ايم. آر. ڊي جي گڏجاڻيءَ ۾ فيصلو ڪيو ويو هو ته پي. پي. پي، ايم. آر. ڊي ۾ شامل پارٽين جي مرڪزي اڳواڻن جي سامهون پنهنجا اميدوار نه بيهاريندي. ان فيصلي تحت پي. پي. پي ملڪ قاسم، خواجه خير الدين، شير باز مزاري، مير غوث بخش بزنجي ۽ ولي خان سميت ڪجهه اڳواڻن جي سامهون پنهنجا اميدوار نه بيهاريا، پر ٺٽي مان رسول بخش پليجو، جيڪو عوامي نيشنل پارٽي جو مرڪزي جنرل سيڪريٽري هو، تنهن جي سامهون بابو غلام حسين ميمڻ کي ٽڪيٽ ڏيئي بيهاريو. ۽ محترمھ بينظير ڀٽو جڏهن ريل رستي چونڊ ورڪ لاءِ جنگشاهي مان لنگهي ته هن جنگشاهي اسٽيشن تي پليجي جي لڳل بئنرن ۽ پوسٽرن کي ڏسي چيو، ”میں اس شخص کو اسیمبلی میں دیکھنا نہیں چاہتی۔ آپ اس کو شکست فاش دو!“ ڄڻ پليجو ڪو جنرل ضياءُ الحق جو ساٿاري رهيو هجي. اسان جي مرحومه ڀيڻ کي پنهنجي پارٽيءَ ۾ آيل ضياءُالحق جا ساٿاري ته قبول هئا، پر پليجو نه.
ڳالهه ڪٿان کان ڪٿ وڃي پهتي، موٽون ٿا شير خان لُنڊ ڏانهن، جڏهن ممتاز ڀٽو، وزيراعليٰ جي حيثيت سان ميرپور بٺوري آيو پي ته انتظاميه شير خان لُنڊ کي سڏايو ۽ چيو ته اسين بٺوري ۾ لڳل ٻين پارٽين جا جهنڊا لاهي ٿا ڇڏيو. اوهين وڌ ۾ وڌ فرنٽ جا جهنڊا هڻو، پر شير خان، اُن قدم کڻڻ کان کين سختيءَ سان روڪيو ۽ چيو ته، ’اسين جمهوريت تي ويساهه ٿا رکون. تنهنڪري ٻي ڪنهن به پارٽيءَ جو جهنڊو لهڻ نه گهرجي.‘ مون کي شير خان جي اها ڳالهه ڏاڍي وڻي ۽ بٺوري مان ڪنهن به پارٽيءَ جو جهنڊو نه لٿو.
اليڪشن ٿي ۽ نتيجا نڪتا ته ڪجهه ڏينهن کانپوءِ شير خان لُنڊ هڪ ڏاڍو قدم قدم کنيو ته هنن انهن سڀني دوستن جي دعوت ڪئي ۽ سندن ٿورا مڃيا. جن چونڊن ۾ سندس مدد ڪئي هئي. پاڻ وٽ ته کٽڻ کانپوءِ به نٿا پُڇن، پر شير خان لُنڊ هارائڻ کانپوءِ به دوستن جي ساٿ کي نه وساريو.
آخر ۾ شير خان لنڊ جي هڪ ٻي سُٺي قدم جو ذڪر ڪرڻ به مناسب ٿو سمجهان. ڪنهن سبب جي ڪري سنڌ نيشنل فرنٽ ۽ ڪاوش اخبار ۾ جهيڙو ٿي پيو. ڪاوش ممتاز ڀٽي جي خلاف خبرون هلائڻ شروع ڪيون ۽ فرنٽ جي ڪارڪنن اخبار جي بائيڪاٽ سان گڏ، ان جا بنڊل هاڪرن کان ڦري ساڙڻ شروع ڪيا. پهرين ڏينهن ته بٺوري ۾ فرنٽ جي ڪارڪنن ڪاوش جا بنڊل هاڪرن کان ڦري ساڙي ڇڏيا، اها خبر جڏهن شير خان لُنڊ کي پيئي ته هو بٺوري پهتو ۽ ڪارڪنن کي سختيءَ سان روڪيائين ته اخبارون ڦري نه ساڙيو ۽ جن ڪارڪنن پهرين ڏينهن اخبارون ساڙيون انهن کي به چڱو دٻڙاٽ پٽيائين ته اوهان پنهنجو احتجاج پُرامن نموني، اخبار خريد نه ڪري رڪارڊ ڪرايو، نه ڪي تشدد ذريعي هاڪرن کان ڦري ساڙيو. اهو ڏينهن دنگ، وري فرنٽ جي ڪارڪنن بٺوري ۾ اخبارون نه ساڙيو، جڏهن ته ٻين شهرن ۾ بنڊل ڦربا ۽ سڙندا رهيا.
ممتاز علي ڀٽي جي حوالي سان هت هڪ ڳالهه لکڻ مناسب ٿو سمجهان، هڪ ڀيري ممتاز ڀٽي ٺٽي ضلعي جي دوري تي آيو، ساڻس گڏ گل محمد جکراڻي به هو، جيڪو تازو ’سنڌ نيشنل فرنٽ‘ ۾ شامل ٿيو هو. هو دڙي جي دوري تي به آيو ۽ فرنٽ دڙي جي دوستن جن ۾ حاجي عباسي ۽ ٻيا شامل هئا، تن ڪارنر گڏجاڻي رکي ۽ چانهه پارٽي پڻ. آئون به دعوتيل هوس، سو ان ۾ شرڪت ڪيم. اسين ڪجهه دوست ٻاهر بيٺا هئاسين، جيئن ممتاز ڀٽو اچي ته ساڻس هٿ ملائي کيس اندر وٺي وڃجي، پر ممتاز ڀٽو جيئن ئي گاڏيءَ مان لٿو ۽ اسان اڳتي وڌي کيس کيڪارڻ ۽ هٿ ملائڻ جي ڪوشش ڪئي ته هو اسان ڏانهن ڌيان ڏيڻ ۽ اسان جي وڌيل هٿن سان هٿ ملائڻ بدران سڌو اندر هليو ويو ۽ اسان جا هٿ وڌيل ئي رهجي ويا، مونکي جيڪا ڦڪائي ٿي سا بيان ڪرڻ ممڪن ئي ڪونهي. هڪ جاگيردار قومپرست پنهنجي استقبال لاءِ ايندڙن سان هٿ ملائڻ به پسند نه ڪيو.
ممتاز ڀٽي کي پنهنجي جاگيردار هئڻ ۽ پنهنجي طبقي تي ڪيترو فخر آهي، ان جو هڪ مثال ’نفيسه هودٻائي‘ پنهنجي ڪتاب Aboard the Democracy Train ۾ لکيو آهي، نفيسه لکي ٿي ته، هوءَ جڏهن ممتاز علي ڀٽي کان انٽرويو وٺڻ ويئي ته هن پنهنجي انٽرويو ۾ ڪيترائي ڀيرا ان ڳالهه جو اظهار ڪيو ته ”ديدار شاهه، جيڪو سدائين پي. پي. پي جي دور ۾ سندس در جي ٻاهران ويٺو هوندو هو ۽ سندس ڪمدار ۽ پي. پي جو ورڪر هو، تنهن کي سندس سامهون بيهاريو ويو آهي.“
ديدار حسين شاهه، چونڊن ۾ ممتاز علي ڀٽي کي شڪست ڏني هئي.
•
1987ع ۾ جڏهن شير خان لُنڊ، ممتاز ڀٽي سان گڏ ’بغاوت ڪيس‘ ۾ سينٽرل جيل حيدرآباد ۾ قيد هو ته هڪ ڏينهن ڪنهن دوست هٿان مونکي سندس هڪ خط اچي مليو. خط جي اهميت کي نظر ۾ رکندي اهو هيٺ پيش ڪري رهيو آهيان:
سينٽرل حيدرآباد (اسپيشل ورڊ)
بنديءَ ٻيا قرار، اسين لوچون لُوهه ۾
مٿان تن ترار، سدا سانڀيئڙن جي....!
سَکَرِ سيئِي ڏِينَهن، جي موُن گهارِيا بَندَ ۾،
وَسايَمِ وَڏَ ڦُڙا، مَٿي ماڙِيُنِ مِينهَن،
واجهاڻِيَس وِصالِ کي، ٿِيَسِ تَهِواروُن تِيئَن،
نِيَرُ مُنهنجي نِينهَن، اُجاري اَڇو ڪَيو.
(شاهه)
جنم جنم کان ڏُتڙيل ساٿي،
جيئي سنڌ جيئي پورهيت.
جُدا ٿئي ڏينهن ٿيا هُيم.... سدائين سوچيم ٿي ته پين کي ڪاغذ جي سيني تي وهائجي، پر آخرڪار اڄ مصروفيتن کي منهن ڏيئي سنڀريم ته ساٿي ڏانهن پتر لکجي....! ادا مان هميشھ سرڪار طرفان مڙهيل اسپيشل ٽربيونل ۾ پنهنجي ساٿين محترم ممتاز ڀٽو، جناب عبدالحفيظ پيرزادو، نبي بخش خان ڀرڳڙي، آفتاب علي شاهه ڄاموٽ، سيد ثمر علي شاهه، اعجاز خواجه، پنهون خان تُرڪ، محمد عيسيٰ ملاح، ڊاڪٽر ممتاز عُقيلي، صفر خان لغاري، بلاول ڪيريو، حاجي عبدالرحمان لاکو ۽ محترم رضوان ڪيهر سان گڏ اچي پيش پوندو آهيان، ڪڏهن ڪراچي ته ڪڏهن ٺٽو....! ادا سرڪار جي هٿ ۾ آهيون جڏهن چاهينِ اچيو واڙين ڪاري گاڏيءَ ۾ پوءِ هلُ پُنهل....!
جڏهن به ڪاري گاڏيءَ ۾ ساٿين سان واڙبو آهيان ته ننڍين ننڍين ڄارين مان نالي ماتر آزاد سنڌي ماڻهن تي نظر پوندي ئي اُداس ۽ ملول ٿي ويندو آهيان....! ته الائجي ڇو ماڻهن جا مُنهن مُنجهيل، اکيون نماڻيون ۽ چهرا اُداس ۽ ڊنل آهن....شايد وڏي ڪا مصيبت آئي اٿن.... پر مجموعي طرح سنڌي قوم جي هڪ فرد ”نائون مل“ جي اڳواڻيءَ ۾ انگريز سامراج سنڌي قوم جي حڪومت کسي ورتي، جيڪا ميرن جي اڳواڻن ۾ هلي پي.... اُن ڏينهن کانپوءِ جيئن ته اسان سنڌي قوم جو گڏيل پٿر ٿيو آهي، تيئن اسان سنڌي قوم جا ماڻهو اڃا اُن پٿر تي نُک وڇايو ويٺا آهيون ۽ سوچيون پيا ته ڄاڻ ڪو لاش آيو. پر ادا مون کي اِهو ٻڌاءِ اِهي لاش ڇو پيا اچن، آخر سنڌ ماتا لاءِ ايترا هاڃا ڇا لاءِ....؟ ڀائڙا، سنڌ ته تمام نرم دل ۽ نماڻي آهي، اُن تي فوجي ڇانوڻيون، هارين، مزدورن، شاگردن، وڪيلن، صحافين، اديبن ۽ دانشورن کي ڦٽڪا ۽ ڦاهيون....! اها ته قوم جي نسل ڪشي آهي. اسان کان ته پنهنجي ڌرتيءَ تي زمين کسي اسان لاءِ ڌرتي ماتا تي رهڻ، ڪمائڻ ۽ کائڻ جا سڀ وسيلا کسيا ويا آهن. اسان ته صدين کان جيڪو ڪارو پٽڪو ٻڌو آهي.... اڄ ته اُهو به پڻ دشمن نه ٿو سهي....! ۽ چاهي ٿو ته اسان مٿي اُگهاڙا ۽ بي واهي ٿي رهون، اڄ ڪوبه نه آهي، جيڪو سنڌي قوم کي تسلي ڏئي ۽ حال اوراڱي.... اسان جا ته اڃا تائين ڪپڙا ڪارا آهن. ڪنهن به اوڙي پاڙي مان برادريءَ جي ماڻهن ديڳ ڀت جي چاڙهي ’جهلو‘ نه ڪيو آهي ۽ اڄ به ساڳيو ڪارو پٽڪو ٻڌل آهي، ڪنهن راڄ واري ريتن رسمن مطابق سنڌي قوم کي جانشين ٿيڻ لاءِ اَڇو پٽڪو ٻڌائي هڪ به وَر نه ڏنو آهي. البت ٻه پٽڪا اسان کي ضرور مليا آهن. اُهي به تڏهن جڏهن اسان سنڌي قوم اُن جي ريتن رسمن ۽ ڌرتيءَ تان هٿ کڻي اُنهن ڪارن ڪپڙن سوڌو وڃي دانهن وري به پنجاب وٽ رکي سين، تڏهن کڻي پنج وال گُهرائي اسان کي اُبتا سُبتا ٻه وَر ڏنائون....! سو به اِن شرط تي ته توهان پنهنجي سمورين قومي ريتن رسمن، قومي حيثيت ۽ ڌرتيءَ تان هٿ کڻي اسان وٽ اَچو، اِنهن شرطن آهر به اسان جا ”ٻه همراهه“ رهي نه سگهيا ۽ وڃي ڪُلهو ڏنائونس، پر ايترو نه ڪيائون ته پنهنجي راڄ ڀاڳ ۽ قوم سان ڪا صلاح ڪجي ۽ مٺي ماٺ ۾ وڃي پٽڪا ٻڌائي آيا. چڱا مڙس ٿي، وتن ٿا سنڌي راڄ کي منٿون ۽ ميڙون ڪندا ته ٻيلي خدا ڪارڻ ڪارا ڪپڙا لاهيو ۽ اچو ته هلون، ۽ اڄ ته پنهنجا واهرو وريا آهن....! ٻيلي اسان جي اڇي ڏاڙهي ۽ ٻڌايل پٽڪي کي ڏسو.
آخر وڃي اُن خواريءَ واريءَ پڳڙيءَ کي بچائڻ لاءِ ”مٺي“ شهر ۾ هڪ ميڙ ڪوٺايائون. سنڌي راڄ ڏکن جو مُئل ڊنل، چٿيل ۽ چيڀاٽيل پيرين پنڌُ ڪري وڃي ”مِٺي“ پهتو....! ”ٻڌون ته همراهه ڇا ٿا چون. جڏهن انائونسر صاحب چڱن مڙس کي اسٽيج تي ويهڻ جو سڏ ڪيو. همراهه اچي ويٺا ۽ ماڻهن کي چوڻ لڳا ته هاريو، مزدورؤ، ڀينرون ۽ ڀائرو سنڌيو مهرباني ڪري ڪارا ڪپڙا لاهيو.... اوهان جا واهرو وريا آهن ۽ اُنهن اسان کي اوهان جو چڱو مڙس ڪري موڪليو آهي. هاڻ پنجابي اوهان کي ڪڏهن به ڏُک نه ڏيندا، اِهو اسان يقين سان ٿا چئون،....! تان جو ماڻهن هنن کي سُڃاڻي ورتو. اڙي.... هي ته ”ڄام ساقي.... جنهن کي پنجابين لاهور واري قلعي ۾ مار ڪڍي هُئي؟.... اڙي.... هي ته ”رسول بخش پليجو“ جنهن سنڌي عوام جي قاتل پنجابين کان پلاند وٺڻ لاءِ ”سنڌي عوامي تحريڪ“ ٺاهي هُئي....؟ جنهن پليجي.... مهاجرن ۽ پنجابين جي خلاف ”صبح ٿيندو“ .... لکيو هُيو؟ اِهي ئي پَڳ ٻڌائي آيا آهن....؟ اسان کي خانبهادرن وانگر دلاسو ٿا ڏين.... ته هاڻ اوهان مڙس، پنجابين هٿان قتل نه ٿيندا ۽ نه ئي سنڌ جون زمينون ڦٻائيندا.... نه وري اوهان جون نوڪريون هضم ڪري پاڻ چڙهي ويهندا....! مار ڙي.... ڪهڙا نه چڱا ماڻهو کَرِي پيا آهن.... ائين ماڻهن سُسُ پُس ڪرڻ شروع ڪئي، پر سنڌي ماڻهو پنهنجي تڏي تي آيل کي ڪِنو ڪوجهو نه چوندا آهن ته تون ڪو هيئن آهين يا هونءَ....! جيڪا دل ۾ هوندن سا سهي ويندا آهن، پر جن جا ٻُچا ڪُٺا.... جن جي مائرن ۽ ڀينرن ڪارا ويس ڪيا ۽ اُنهن جا معصوم يتيم ٿيا.... اُن ميڙ ۾ چند يتيمن جيئي سنڌُ چيو ته ڪو ڏوهه ڪونه هُيو. پر همراهن سمجهيو ته اسان جي ”پڳڙي“ خطري ۾ آهي. هي ڇورا وات ڳاڙها اِهو نه ٿا سمجهن ته اسان ڇا ڇا واعدا ڪري هي پٽڪا ٻڌرايا هُئا. ايتري ۾ اُنهن همراهن مان هڪڙو چڱو مڙس ڪاوڙجي پيو ۽ ميڙ ڏانهن مخاطب ٿي چيائين ته ”جيئي سنڌ“ چوڻ. مڪر آهي، فريب آهي، دوکو ۽ دولاب آهي، اوهان ڇوڪرن جي چوڻ تي نه لڳجو. اُن ميڙ ۾ هڪ پوڙهو به بيٺو هُيو جنهن ڀُڻ ڀُڻ ڪندي چيو....!
مٽي هيءَ ماڻڪ، آهي مٽي
ڪندو ڪير ڪوڙهيو تنهن سان ڪِٽي.
(اڪبر شاهه)
اِهي ٻه لفظ هڪ پڳدار ٻُڌي ورتا. اکيون ڳاڙهيون ڪندي رڙ ڪري چيائين ته هي ڪراڙو چريو آهي ۽ هن شراب پيتو آهي ۽ آخر اُن غريب کي پڳدار جي پاسبانن ميڙ مان ڌڪي ٻاهر اُڇلايو.... ۽ وري جهوني ڀُڻ ڀُڻ شروع ڪئي....
سڄڻ ۽ ساڻيهه، ڪنهن اُڻاسيءَ وسري،
حيف تنين کي هُوءِ، وطن جن وساريو.
(شاهه)
پڳڙي ٻڌائينس پنجابي ۽ چڱو مڙس ٿيو اچي سنڌ جو؟ چنيسر وانگر ٻه وَر ڏيئي اسان ڏانهن موڪليو اٿن. پنجابين پڳڙيءَ سان گڏ ٻه ٽي رائفلون به ڏنيون اٿس. اُنهن رائفلن کي هلائڻ جي سکيا به اچي ”ٿر بچايو ڪانفرنس“.... ۾ اچي ڪيائون. جنهن ۾ هڪ غريب سنڌي ٿري ”حسين هنڱورو“ هميشھ لاءِ اڌ ڌڙ وڃائي ويٺو ۽ سڄي حياتي پنهنجي ٻچن لاءِ گذر سفر کان محروم ٿي ويو.
اَدل.... اسان ته ڌاڙيلن جي نالي ۾- ’ٿر بچايو ۽ پڳ بچايو‘ جي نالي ۾ باغي ۽ انتهاپسند جي نالي 1977ع کان 1987ع تائين 25 هزار سنڌي قتل ٿيا آهيون. اڃا ته فوجي مشقون به جاري آهن ۽ پنهنجا اَدا ۽ اَديون مرڪز کي مضبوط ڪرڻ لاءِ پيا سٽين. اَدل.... مسلم ليگ به هينئر پنهنجي عروج تي آهي ۽ شهيد صبغت الله شاهه پاڳاري جي قبر جي خبر به نه اٿن، جو کڻي ڪو حُر مجاهد ٻه قُل پڙهي....
ڳڙهي خدا بخش ۾ به روزاني زيارت پيئي ٿئي ۽ اُن قبر جي جانشينن اڃا تائين ڪارا ڪپڙا نه لاٿا آهن؟ ۽ ووٽ جي لالچ ڪارڻ سڄي سنڌي قوم کي وٺي پنجابين وٽ گروي رکي ٿي. نظير عباسي شهيد جي اَمڙ ۽ اُن جي گهر واريءَ کي به ڪارو ويس پيل آهي. پنجابين کي بچائڻ واري فوج ”ڄام ساقيءَ“ کي سنڌ مان ڪڍي لاهور جي شاهي قلعي ۾ وٺيو پي ويئي. اِها ڳالهه سندس گهر واريءَ ٻُڌي ته اُن ڏک ۾ وڃي کوهه ۾ ٽپو ڏئي پنهنجو انت آندائين. هاڻ اِهو ”ڄام“ تي ڇڏيل آهي ته قبر جي پاسي ۾ ويهي ڪَن ڏيئي ٻُڌي ته اسان جي ڀاءُ ڄام ساقيءَ کي سندس زال ”مرڪز مضبوط ۽ پڳ ٻڌارڻ“ جي باري ۾ ڇا ٿي چئي....؟
منهنجا ادا.... آءٌ ته جيل ۾ پيو آهيان، مونکي وڌيڪ خبر ڪونهي. ڪوڙين ڪَني پيو ٻُڌان ته ”فاضل راهو شهيد“ جي قبر تي قبو اَڏيو اٿن ۽ سندس ساڄي پاسي کان دروازو اٿس. روزانه پارٽي ڪارڪن جا جٿا زيارت ڪرڻ لاءِ پيا وڃن ۽ شهيد جي ساڄي ٻانهن قبر مان ٻاهر نڪتل آهي ۽ هٿ جون پنج ئي آڱريون ٽڙيل اٿس، هر زيارتيءَ کي ڀُڻ ڀُڻ ڪري ٿو چوي ته انڌا آهيو.... ڏسو نه ٿا ته مون کي ڪنهن مارايو آهي، منهنجي قاتلن جي مدد ڪير پيو ڪري ۽ وڃيو پٽڪا به اُنهن کان ٿا ٻڌرايو....؟ سنڌ جون زمينون ڪير کڻي ويا؟ نوڪريون ڪير پيو ڪري؟ منهنجي قبر هيٺان پيٽرول ڪير کڻيو ٿو وڃي؟ جيڪي منهنجا ۽ سڄي سنڌي قوم جا قاتل آهن، اُنهن جي چوڻ تي ’حسين هنڱوري‘ کي گولي به هنئي اٿوَ ۽ چئو پيا ته محترم پليجي تي قاتلاڻو حملو ٿيو آهي....؟ اُن حملي جي مذمت ۾ منهنجا اصلي قاتل جلوس ٿا ڪڍن ۽ جي. ايم. سيد جو پتلو ٿا ساڙين....؟ پوءِ اوهان اهو سنڌ بچايو.... اتحاد ڪيو، وارو ڪوڙو ڍونگ ڇو رچايو آهي؟ جي اوهان سان منهنجا اصلي قاتل سچا آهن ته اِها مذمت ڇو نه ٿا ڪن ته پنجابيو سنڌ ۽ زمينون نه کڻون. پرايون نوڪريون نه ڦٻايو. مضبوط مرڪز جي ران ران نه ڪيو. مظلوم قومن کي حق ڏيو.... ۽ چئني قومن کي (حق خوداراديت) جي بنياد تي هڪ جهڙا حق ڏيو....!
آخر اوهانجا پڳ مٽ ۽ پڳ ٻڌائو يار اُنهن سمورن اصولن جي ڀڃڪڙي جي مذمت نه ٿا ڪن....؟ مذمت ڪن ٿا ته اوهان جي ڪوڙي حملي جي....؟ پوءِ به اوهان منهنجي ۽ سنڌي قوم جي قاتلن سان پلاند ڪيو؟ ”صُبح ٿيندو“ تي عمل ڪيو، سو مون ڏٺو....؟
هونءَ به فاضل راهو شهيد فيصلن ڪرڻ جو امير هيو، پر اڄ قبر ۾ به سچ چوڻ کان نٿو مُڙي، پر ڪو ساٿي ساڻس پُڇي ٿو ته هتي همراهه ويٺل هئا سي ڪيڏانهن ويا.... ڇا نور احمد ڪورائي شهيد جي پٿر تي ويا آهن....؟
اڃا به ٻه ٽي ڊويزن فوج دادوءَ ۾ اچي لٿي آهي، جيڪي اٺ ڏهه لاش روزانه اسان ڏانهن موڪلين ٿا.
ته ادا اِهي هُئا احوال- ٻيا ڪل خير
اسين خوش ويٺا آهيون اُميد ته اوهان ڏانهن به خير هوندو.
اوهان جو ساڳيو
شير خان لُنڊ
سينٽرل جيل، حيدرآباد
14 آگسٽ 1987ع
*
اڳيان آئون لکي آيو آهيان ته مون پنهنجي زندگيءَ جي پهرين سياسي تقرير سائين محمد يوسف ڪيڙاني جي ڳوٺ ”گنج بحر“ ۾ محترم رسول بخش پليجي جي ملهايل سالگرا جي تقريب ۾ ڪئي هئي. سائين محمد يوسف ڪيڙانو ٻه ڏينهن اڳ 31 جنوري 2013ع تي گذاري ويو. پاڻ گذريل ڪيترن ئي سالن کان بيمار ۽ گهر تائين محدود هو، منهنجي ساڻس آخري ملاقات لڳ ڀڳ اڍائي سال اڳ اضحيٰ واري عيد جي شام جو ٿي هئي. جڏهن آئون، سائين علي محمد پرويز ۽ منهنجو دوست رشيد آزاد خاص سيڙجي ساڻس ملڻ ويا هئاسين. ساڻس منهنجي ملڻ جو مقصد اهو هو ته آئون کانئس مرحوم قاسم پٿر بابت ڄاڻ حاصل ڪريان. انهن ڏينهن آئون قاسم پٿر بابت پنهنجي ڪتاب ”چڱو قاسم موڪلاڻي ڪانهي“ کي نئين سر لکي رهيو هوس، اُن ملاقات ۾ سائين محمد يوسف جو ننڍو ڀاءُ گل حسن عرف عارب ڪيڙانو ۽ سندس فرزند محي الدين ڪيڙانو به موجود هئا. جڏهن سائين يوسف ڪيڙاني ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ عوامي تحريڪ ۾ پنهنجي ڪردار بابت ڳالهايو ۽ ڪي اختلافي ڳالهيون بيان ڪرڻ شروع ڪيائين ته گل حسن ڪيڙانو بار بار کيس اهو چئي روڪيندو رهيو ته، ”اڙي ادا.... اهي سڀ ڳالهيون يوسف سنڌي لکندو.“ آئون هڪ طرف گل حسن ڪيڙاني جي ڪاوڙيل انداز کي ڏسندو رهيس ۽ ٻي پاسي سائين يوسف ڪيڙاني جي مُرڪ ۽ بي باڪي. سچ اهو آهي ته گل حسن ڪيڙاني جا خدشا اجايا هئا. مونکي انهن اختلافي ڳالهين جي لکڻ جي ضرورت به ڪونهي.
سائين محمد يوسف ڪيڙانو سنڌ جي قومي، انقلابي، جمهوري ۽ هاري جدوجهد جو هڪ يگانو ۽ بي باڪ ڪردار هو. هو ٺپ ٻهراڙي جو رهاڪو هو، پر هن نه رڳو پاڻ کي تبديل ڪيو، پر پنهنجي گهر ڀاتين ۽ ڳوٺ ۾ پڻ تبديلي آندي. سندس گهراڻو ۽ ڳوٺ سنڌ جو باشعور گهراڻو ۽ ڳوٺ آهي. پاڻ سڄي سنڌ جي ماڻهن ۾ حقيقي تبديلي آڻڻ، کين سکيو ۽ خوشحال ڏسڻ جي لاءِ جدوجهد ڪيائين، جيل ڪاٽيائين، تڪليفون سَٺائين، وڏيرن جي انتقام جو نشانو بنيو، پنهنجو سک ۽ آرام وڃايائين، پر نه پنهنجي فڪر ۽ جدوجهد تان هٿ کنيائين ۽ نه ئي وري وقتي فائدن جي لاءِ، پنهنجي فڪر ۽ جدوجهد کي پٺيءَ ڀر اُڇلي، ڪنهن اقتداري وڏيري جو ماڻهو ٿيو. يوسف ڪيڙاني جنهن ڳالهه کي، جنهن فڪر کي، جنهن جدوجهد کي صحيح سمجهيو، ان تي اٽل رهيو.
سائين محمد يوسف ڪيڙاني، دڙي جي ڀرسان گنج بحر ڳوٺ ۾ محمد ابراهيم ڪيڙاني جي گهر ۾ جنم ورتو. سندس پيءُ هاري هو ۽ پاڻ پنهنجي شوق تحت ئي پڙهيو ۽ ننڍي وهيءَ ۾ ارڙهن سالن جي عمر ۾ پرائمري اُستاد طور ڀرتي ٿيو. کيس سياسي شعور قاسم پٿر جي سنگت ۾ مليو ۽ پوءِ قاسم پٿر سان گڏ ڪامريڊ عزيز سلام بخاري جي سٿ سان سلهاڙجي ويو. اڳتي هلي جڏهن ”سنڌي عوامي تحريڪ“ وجود ورتو، ته يوسف ڪيڙانو ان جي بنيادي ميمبرن مان هو ۽ جيستائين صحت ساٿ ڏنس، تحريڪ جي مختلف عهدن ۽ فرنٽن تي ذميداريون نباهيندو رهيو، پوين سالن ۾ پاڻ عملي طور تي سياست ۾ سرگرم نه رهيو هو ۽ عوامي تحريڪ سان پنهنجن اختلافن ۽ اعتراضن جو ذڪر ڪندو هو، اهڙن ئي اختلافي ذڪرن تي آخري ملاقات ۾ گل حسن ڪيڙاني کيس سختيءَ سان روڪڻ جي ڪوشش ڪندي چيو هو ته، ”اهي ڳالهيون يوسف سنڌيءَ کي نه ٻُڌائي، هي لکندو.!“ گل حسن ڪيڙانو سندس ننڍو ڀاءُ ۽ عوامي تحريڪ جو سرگرم ڪارڪن آهي.
مون جڏهن هوش سنڀاليو، تڏهن مون محمد يوسف ڪيڙاني جي باري ۾ اهو ئي ٻُڌو ته هو ڦريل، ڪافر ۽ ڪميونسٽ آهي. ان وقت اڪثر هاري ورڪرن جي خلاف وڏيرا ۽ مُلان اهائي پروپينگنڊا ڪندا هئا ته اهي الله جي رضا ۽ حڪم جي ابتڙ ڳالهيون ٿا ڪن، وڏيرا شاهيءَ کي ختم ڪرڻ ۽ هارين جي حقن جي ڳالهه ٿا ڪن، وڏيرا اهو هُلائيندا هئا ته، ”بابا اهو ته الله جي مرضي آهي ته ڪنهن کي ڇا ڏي، هي ڪافر ڪير ٿيندا آهن، الله تعاليٰ جي حڪم جي خلاف ڪم ڪرڻ وارا.“
سائين محمد يوسف ڪيڙاني ڪيترن ئي جدوجهدن ۾ حصو ورتو. جڏهن ايم. آر. ڊي پاران جمهوريت بحال ڪرڻ جي تحريڪ شروع ٿي ۽ عوامي تحريڪ اُن ۾ سرگرميءَ سان حصو ورتو ته ان وقت محمد يوسف ڪيڙانو، عوامي تحريڪ ضلع ٺٽي جو صدر هو ۽ 14 آگسٽ 1983ع تي جڏهن ٺٽي شهر جي مڇي مارڪيٽ مان جنرل ضياءُ الحق جي آمريت جي خلاف جلوس ڪڍيو ويو ته ان جي اڳواڻي محمد يوسف ڪيڙاني، ابو ملاح ۽ ٻين ڪامريڊن ڪئي ۽ پوءِ پاڻ گرفتاري به ڏنائين. ان جلوس تي پوليس سخت لاٺي چارج ۽ شيلنگ ڪئي. گرفتاريءَ کان پوءِ کيس فوجي ڪورٽ ۾ پيش ڪيو ويو ۽ کيس سال سخت پورهئي سان ٽيپ ۽ ڏهن ڦٽڪن جي سزا ڏيئي سينٽرل جيل حيدرآباد موڪليو ويو. ايم. آر. ڊي جي ان بحالي جمهوريت جي تحريڪ ۾ رڳو محمد يوسف ڪيڙاني ئي گرفتاري نه ڏني، پر لڳ ڀڳ سندس سڄي گهر گرفتاري ڏني، جن ۾ سندس نياڻي اُم ڪلثوم، پُٽ محي الدين ڪيڙانو، ڀاءُ گل محمد ڪيڙانو، سئوٽ ناٿو ڪيڙانو، ڀائيٽن خميسي عرف ڀوري ڪيڙاني ۽ پوڙهي ڪيڙاني گرفتاري ڏني ۽ مختلف مُدن جو قيد به ڪاٽيو. محي الدين ڪيڙاني ته سڀني کان وڌيڪ عرصو يعني 22 مهينا جيل ڪاٽيو ۽ مختلف جيلن ۾ رهيو. سائين محمد يوسف ڪيڙاني ۽ سندس گهراڻي جي اها قرباني مثالي ۽ سونهري اکرن ۾ لکڻ جهڙي آهي. پر مونکي تڏهن حيرت سان گڏ ڏُک به ٿيو، جڏهن پي. پي. پي جي پهرين دور حڪومت ۽ ٻي دورِ حڪومت ۾، جڏهن ٻيئي ڀيرا محترمھ بينظير ڀٽو وزيراعظم هئي، ته محمد يوسف ڪيڙاني جي ڳوٺ لاءِ بجلي، روڊ ۽ اسڪول جي عمارت منظور ٿيڻ جي باوجود به سياسي اختلافن سبب پي. پي. پي مقامي قيادت رد ڪرائي ڇڏي. اهو ڏنو پي. پي. پي جي قيادت محمد يوسف ڪيڙاني کي جمهوريت جي بحاليءَ جي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ ۽ قيد ڪاٽڻ جو ڦل! 1988ع کان وٺي 2010ع تائين ڪڏهن پي. پي جي مقامي قيادت ته ڪڏهن وري سدا بهار مقامي اقتداري وڏيرن جي انتقام سبب محمد يوسف ڪيڙاني جو ڳوٺ بجلي ۽ روڊ کان محروم رهيو، پوءِ جڏهن 2011ع ۾ پي. پي ايم. پي. اي حميرا علواڻي پنهنجي ڪوٽا مان ڳوٺ کي بجلي ڏني ته ڪيترو ئي عرصو ڳوٺ کي رڳو ان ڪري ٿنڀن ۽ تارن لڳڻ جي باوجود به روشني کان محروم رکيو ويو ته پي. پي جي مقامي قيادت راضي نه هئي.
نیرنگی سیاست دورن تو دیکھئے
منزل انھے ملی جو شریک سفر نہ تھے
(محسن بھوپالی)
اڄ 2 فيبروري 2013ع تي جڏهن هي سِٽون لکي رهيو آهيان ته اخبار ۾ هڪ خبر پڙهيم، ”ناروي جي پارليامينٽ ملاله يوسفزئي کي نوبل انعام لاءِ نامزد ڪري ڇڏيو.“ ملاله نياڻين جي تعليم واڌ لاءِ ڪم ڪري رهي هئي. طالبانن تنقيد سبب ملاله کي مٿي ۾ گولي هنئي هئي. خبر جو وڌيڪ مختصر تفصيل هن ريت آهي ته ”ناروي جي ليبر پارٽيءَ جي ميمبرن ملاله کي امن لاءِ نوبل انعام لاءِ نامزد ڪندي چيو آهي ته ملاله نياڻين جي تعليم حاصل ڪرڻ جي حق لاءِ جدوجهد ڪئي، جنهن سبب کيس 2013ع جو نوبل انعام ڏنو وڃي.“
مٿين خبر پڙهي مونکي سائين محمد يوسف ڪيڙانو ياد آيو، هو هڪ باهمت ۽ مثالي انسان هو، جنهن ٺپ ٻهراڙي جي ماحول ۾ رهندي، پنهنجي نياڻين کي تعليم ڏياري ۽ کين برابريءَ جي بنياد تي جيئڻ جو ڍنگ سيکاريو ۽ حق ڏنو. ان دور ۾ نياڻين کي پڙهائڻ، سو به انگريزي جي تعليم ڏيارڻ ”ڪچي گار“ برابر هو. ٻهراڙين ۾ اڪثر نياڻين کي قرآن پاڪ ئي پڙهايو ويندو هو. عشق مهانگو، ته ٻه ٽي درجا سنڌيءَ جا، سو به ايڪڙ ٻيڪڙ نياڻين جي ڀاڳ ۾ ايندا هئا. پر، يوسف ڪيڙاني وڏي همت ڪري پنهنجي نياڻين کي پڙهايو. هاسٽلن ۾ رهايو ۽ ايل. ايڇ. وي جو ڪورس ڪرائي، کين نوڪريون به وٺي ڏنيون. يوسف ڪيڙاني جو اهو قدم ٻهراڙيءَ جي ماحول ۾ وڏو انقلابي قدم هو، جنهن پراڻين ريتن رسمن ۾ ڏار وجهي ڇڏيا. پوءِ انهن نياڻين پنهنجي ڳوٺ ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن جي عورتن جي وڏي خذمت ڪئي. پهرين نياڻين کي پڙهائڻ ۽پوءِ نوڪريون وٺي ڏيڻ تي محمد يوسف ڪيڙاني کي ڪيتريون ئي گاريون، طعنا، ميهڻا سهڻ سان گڏ سماجي طور ڀت برادريءَ مان نيڪالي ۽ سماجي بائيڪاٽن کي منهن ڏيڻو پيو هوندو. ان جو هاڻ رڳو اندازو ئي لڳائي سگهجي ٿو. پر سندس کنيل ان انقلابي قدم اڳتي هلي علائقي جي سوين بلڪ هزارين نياڻين جي لاءِ تعليم پرائڻ ۽ نوڪريون ڪرڻ جا دروازا کوليا. ائين پاڻ سائين يوسف ڪيڙاني کي هڪ اهڙو سماج سڌارڪ به چئي سگهون ٿا، جنهن سماجي ۽ انقلابي تبديليءَ لاءِ ٻين جي اڳيان تقريرون ڪرڻ ۽ پاڻ وڻائڻ جي بدران، تبديليءَ جي شروعات پنهنجي گهر ۽ ڳوٺ کان شروع ڪئي. ڇا ان انقلابي قدم کڻڻ تي يوسف ڪيڙانو ڪنهن اعزاز، انعام ۽ ميڊل جو حقدار ڪونه هو؟
سائين محمد يوسف ڪيڙاني جي سنڌ جي قومي، انقلابي ۽ جمهوري ۽ طبقاتي جدوجهد ۾ ادا ڪيل ڪردار مثالي ۽ شاندار رهيو. پاڻ پوري سچائي ۽ ايمانداريءَ سان هڪ بهتر سماج اڏڻ ۽ سنڌي ماڻهن جي قسمت بدلائڻ واسطي جدوجهد ڪئي ۽ پنهنجا اڻ مٽ نقش ڇڏيا. شروعاتي دور ۾ پاڻ استادن ۽ هارين جي حقن واسطي ڪجهه مضمون به لکيائين، جن ۾ لکندڙ جو نالو هن ”ڪنجوس ڪيڙانو“ ڏنو. يوسف ڪيڙانو هڪ بهادر، اڏول ۽ سچو ڪردار هو، جيڪو پنهنجو وارو وڄائي ويو. مونکي ان ڳالهه جي خوشي آهي ته گذريل سال جڏهن منهنجو ڪتاب ”هوگو شاويز: شخصيت ۽ جدوجهد“ ڇپيو ته مون اهو سنڌ جي جن قومي ڪارڪنن کي ارپيو، انهن ۾ ”سائين محمد يوسف ڪيڙاني“ جو نالو پڻ شامل هو.
•