3
اگر باشد بني آدم نه باشد
بيگم جي غم ۾ مير قاسم جو حال ابتر ٿي ويو. نه ويٺي در ونهن ۽ نه اٿئي آرام ٿي آيس ”ماڙيون ڀانيان ماتام، اندر آرام مون کي ناهي“ جي مثال موجب کيس محلات جون درو ديوار ڄڻڪ کائڻ پئي آيا. گذريل پيار و محبت جون ڳا لهيون ياد ڪري، سندس ڳچ ڳريو ٿي پيا، جنهن ڪري حڪومت جي ڪمن ۾ به حصو وٺڻ ڇڏي ڏنائين. روئڻ ۽ راڙي سواءِ ٻي وائي وات نه هيس.
پياري بيبيءَ جي وصيت ۽ معصوم ٻچڙن جو خيال ڪري ٻي شادي ڪرڻ کان به بنهه بس ڪري ڇڏيائين سندس مغموم ۽ دکي دل جو آڌار ۽ ڀروسو، وندر ۽ ورونهن فقط اهي ٻه ٻارڙا هئا. جيسين انهن کي نٿي ڏٺائين تيسين حياتي زهر ٿي ڀانئيائين . سمجھڻ ۾ ائين ٿي آيو ته انهن جي پگھر جي قطري مٿان پنهنجي خون جو درياءَ وهائڻ لاءِ به تيار ٿي ويندو. معصوم ٻچڙن کي به ماءُ جي محبت هر هر ياد اچي رهي هئي. جيتوڻيڪ کين ٻانهي نپائيندي، کائيندي ۽ کيڏائيندي رهي ٿي.تاهم ماءُ جي محبت ۽ مامتا سولي وسرڻ جي نه هئي. هو جيتوڻيڪ ننڍڙا ابهم ٻار هئا ته به خدا کين سڀڪجھه عقل ڏنو هو. ماءُ کي گھر ۾ نه ڏسي پيءُ کان پڇڻ لڳا : ابا جان ! اما ڪٿي آهي ؟
اهو ٻڌي مير قاسم جي جان تي جيڪي ٿي گذريو هوندو انجو تصور اهي ڪري سگھندا، جن تان اهڙا حادثا گذريا هوندا.
ڄڻ ته کيس جگر ۾ ڊبل ڊبل خنجر چڀي رهيا هئا. خيال آيس ته دانهون ڪري روئي مگر ٻالڪن جو خيال ڪري دل ڏاڍي ڪري کين جواب ڏنائين، “ پٽ ! اوهان جي ماءُ اتي ويئي آهي جتي اسان سڀني کي هلڻو آهي ۽ جيڪو اتي ويندو سو وري نه ورندو. پاڻ جڏهين اتي هلندسون تڏهين هلي کيس ڏينداسين ”
اهي لفظ جيتوڻيڪ ابهم ٻچن جي سمجھه کان ٻاهر هئا ۽ سندن دل کي انهن لفظن کان ڪابه تسڪين ڪانه ٿي آئي ته به لاچار ماٺ ڪرڻي پين. زماني جو مرهم سندن ماءُ جي جدائيءَ جي زخم کي آهسته آهسته ڇٽائيندو رهيو.
مير قاسم پنهن جو سڄو ڏيان انهن جي نپائڻ ۽ تاتڻ تي ڏنو. کارائڻ، پيارڻ، وهنجارڻ، سهنجارڻ وغيره ته سڀ دائيءَ جي حوالي هوته به پاڻ انتي وقت بوقت نظرداري رکندو هو. تعليم ۽ فوجي هنرن سکڻ لاءِ کين اعلى استاد کي ڏنائين ۽ شهزادي گل جو من موسيقي ڏي مائل ڏسي کيس اهو استاد به مهيا ڪري ڏنائين.جتي به ويندو هو ته کين پاڻ سان گڏ نيندو هو. آهسته آهسته زمانو گذرندو رهيو ۽ ان سان گڏ ٻئي ٻالڪ به وڌندا رهيا جيئن ته.
گل جھڙا ٻارڙا ڦلن جيئن نپجن
سڄي جڳ جا ٻارڙا واڌ ائين ئي ڪن
پلڪن مان پهر ٿي ڏينهڙا ٿا گذرن
لنگھيو ورھ وڃن پاڻيهي پوندا پيش مون
( زمان شاھ )
مٿين ڳالهه کي تيرهن سال گذري ويا. اهي ٻئي ٻالڪ اهو سارو عرصو مير قاسم جي ڳچيءَ جو هار ٿي رهيا، علم ۽ فوجي رانديون سکي ڀڙ ٿيا. شهزادي گل موسيقيءَ ۾ به ماهر بنجي ويئي. خاص ڪري بين وڄائڻ ۾ ته ملڪو حاصل هوس جو کلندڙن کي روئاڙي، روئندڙن کي کلائي رکندي هئي. مير قاسم جي هن دنيا ۾ ڪا قيمتي چيز هئي ته اهي ٻئي شهزادو ۽ شهزادي ۽ بس ! هاڻي اهي سورهن سالن جا جوان اچي ٿيا هئا.
عمر سورهن يا سترهن جو سن
گل ٽڙيا گلزار ۾ چمڪيو چمن.
جيتوڻيڪ ٻئي هم عمر آهن تڏهين به ڇوڪر جي بنسبت ڇوڪري بالڪل بي سمجھه ۽ ڀورڙي آهي. ايتري قدر جو هوءَ اڄ تائين دنيا جي ڪنهن به ڳالهه کي نه ڄاڻندي هئي. هو ٻئي هڪ جھڙا هئا، ايتري قدر جو جيڪڏهن ٻنهي کي ساڳي مرداني پوشاڪ پهرائبي هئي ته ڪير به کين سڃاڻي نه سگھندو هو ته هنن ۾ ڪهڙي گل ۽ ڪهڙو بهار آهي. اهڙو ساڳيو حال ٻنهي کي زناني پوشاڪ پهرائڻ تي به ٿيندو هو.
انگريزن جون سختيون روزانيون وڌندڙ ڏسي مير قاسم مرشد آباد اچي منگھير ۾ لشڪر جي ڀرتي ڪرڻ لڳو، ۽ پنهنجي فوج کي قواعد سيکاري اهڙو سڌارڻ لڳو. جو لڙائيءَ جي وقت ڪنهن به قسم جي گھٽتائي رهجي نه وڃي. قواعد وقت نواب جو لشڪر گڏجي سُر سان هي جنگي ترانو ۽ نغمو ڳائيندا هئا، جنهن کان نه رڳو سندن پر ٻڌندڙن جون دليون به جوش جهاد کان ٽمٽار ٿي وينديون هيون.
چپ راست ،چپ راست - چپ راست، چپ راست
لفٽ رائيٽ، لفٽ رائيٽ – چپ راست، چپ راست
جنگي بگل پيو وڄي سينه ۾ جوش ٿو لڳي
اسلامي جيش پيو اچي جھنڊو هلالي ٿو سڏي
چپ راست............
ورديون عجيب رنگه رنگه گڏجي هلون ٿا سنگه سنگه
آهي دلين ۾ هي امنگه جنگه جنگه جنگه جنگه
چپ راست...........
تلوار آه بي نيام عّد و لئي موت جو پيام
جنگي ميدان ۾ قيام آهي اسان جو صبح شام
چپ راست...........
ميدان جنگ ۾ کٽون ۽ ڏند گورن جا ڀڃون
سارو هندستان وٺون ايها اميد ٿا رکون
چپ راست.........
ڪمر ۾ ڪوه شڪن ڪٽار ۽ گرز ڪلهن تي اپار
فولادي زره تابدار ڪي پيارا ڪي سوار
چپ راست..........
آهيون سپاهي شير مرد ۽ مجاهد جوانمرد
موسم هجي گرم يا سرد ناه پرواه ڪابه جلد
المدد يا المدد
چپ راست، چپ راست – لفٽ رائيٽ، لفٽ رائيٽ
قواعد سان گڏ نواب پنهن جي پر جوش تقريرن سان سپاهين ۾ روح ڦوڪڻ لڳو.
حاصل مطلب ته مير قاسم دنيا جي سڀني سکن کان منهن موڙي، ڪهڙي ڪوشش سان سينا سڌارڻ لڳو. گورگان نالي هڪ ماڻهو هو جنهن تي نواب ايتريقدر مهربان هو، جو مٿس اعتبار رکي کيس سپھ سالار عسڪر بنايائين ويچاري مير قاسم کي اها خبر ڪانه هئي ته هيءُ منهن ۾ موسى اندر ۾ ابليس آهي نه ته اهڙو خام خبيث گھڻو اڳ ڪڍي ڇڏي ها. سچ چيو اٿن ته :
اولڙو سج جو پوي ڪائي مٿي
ڪيئن پوندو سو ڪني ڪاري مٿي.
مير قاسم کي گورگان ۾ ڪوبه شڪ ڪونه هو، ان ڪري ساڻس گڏجي قلعي بچائڻ جو پورو پورو بندوبست ڪيائين. کيس هيءَ ڳالهه ته خواب خيال ۾ به ڪانه هئي ، ته ڪو گورگان ڳجھيءَ طرح ڪلائيو سان ساز باز آهي
صورت گھڻو سهڻا ٽاڻا سندن ٽوھ
ريلو ڏئي روح جو کائي ،سو کامي مري ( شاھ )
جي مصداق جيڪڏهن سندس سپھ سالار گورگان ويساھ گھاتي نه ڪري ها ته انگريز ڪڏهوڪا بسترو گول ڪري وڃي ولايت کان نڪرن ها.
جيتوڻيڪ مير قاسم کي رات ڏينهن اهائي اون هئي ته ڪهڙيءَ طرح انگرين کي بنگال مان تڙي ڪڍان، پر ان اهڙي نازڪ وقت ۾ به هن گل ۽ بهار جو ذري ماتر خيال به دل مان نه ڀلايو. اهوئي سبب هو جو ههڙي خوفناڪ وقت ۾ به کين ۽ سندن دائيءَ کي ساڻ وٺي منگھير آيو هو. ان کانسواءِ ٻي ڪابه عورت ساڻس ڪانه هئي ڇو ته هن پنهن جي پياري راڻي مينا بيگم جي وصيت موجب ۽ پيارن ٻچن جي خاطر ٻي شادي ڪانه ڪئي هئي.