4
وجھن ڌڙ ڌڙن تي هاڪارين هڻن
ڪرن ڪنڌ نچن رڻ گجيو راڙو ٿيو ( شاھ )
ان وقت ( 62- 1763 ع ) ۾ انگريزن پاران بنگال جو مکيه حاڪم ڪلائيو هو، تنهن ڪيترن مير قاسم جي عملدارن ۽ خود سپھ سالار گورگان کي ڳجھي طرح رشوتون آڇي پنهنجي طرف ڪري ڇڏيو . ازانسواءِ ڪلائيو جا جاسوس خود نواب جي دوستن ۽ مصاحبن مان هئا، جي ذري ذري جي خبر ڪلائيو کي رسائيندا رهندا هئا. مير قاسم جي تيارين ۽ سرگرمين جي ساري خبر به انهن ذريعي ڪلائيو تائين پهچي ويئي. جنهن ڪري ڪلائيو ان بابت مير قاسم کان سبب طلب ڪيو. مير قاسم ڪلائيو جي چٺيءَ جو جواب اهڙو سخت ڏنو، جو ڪلائيو جھڙي سنگدل انسان ( جو پاڻ تي گوليون هلائيندي به نه گٿو ) واسطي تمام اڻ وڻندڙ هو. بس ! پوءِ انگريزي فوج نواب جي گرفتاريءَ لاءِ منگھير رواني ٿي. اهو ٻڌي مير قاسم به انگريزي فوج سان مقابلو ڪرڻ لاءِ منگھير ۾ ئي مورچا بندي ۽ جٿا بندي شروع ڪري ڏني. ڏسندي ڏسندي منگھير قلعي جي سامهون انگريزي فوج ڪلائيو جي ڪمان ۾ اچي ڇانوڻي نصب ڪئي. لڙائي شروع ٿيڻ کان اڳ ڪلائيو هڪ چٺي مير قاسم ڏي انگريزن سان وفادار ٿي رهڻ واسطي لکي، پر مير قاسم ان جو هن طرح جواب ڏيئي گويا آزاديءَ جي جنگ جو اعلان ڪيو :
“ هندستان منهن جو مادر وطن آهي ان جي حفاظت ڪرڻ منهن جو فرض آهي اوهان ڌارين انتي قبضو ڪري سندس دل ڏکوئي آهي. اوهان کي گھربو هو ته بنا پڇا ڳاڇا پنهنجي ملڪ هليا وڃو ها، نه ته به جيڪو ملڪ اوهان جي هٿ ۾ آهي ان تي اڪتفى ڪريو ها، مگر اوهين اٽلو اڳرائي ڪري مون تي چڙهائي ڪري آيا آهيو. ان ڪري منهن جي هيءَ جنگ، جنگ آزادي سڏي ويندي. ان ۾ جي مون کي شهادت نصيب ٿي ته به لک کٽيم ۽ جي نه ته غازي بنجي دنيا ۾ پنهن جو نام اڃا به زياده روشن ڪندس.
“ اميد ته انصاف پسند تاريخ نويس مون کي ته آزاديءَ جو املهه ماڻڪ ۽ توکي غاصب ۽ ظالم جي پليد لقب سان ياد ڪندا ”
ٻئي ڏينهن انگريزن جو لشڪر لڙائيءَ جو بگل وڄايو ۽ قلعي جي سامهون تيار ٿي بيٺو ۽ قلعي اندر نواب جي فوج قلعي جي حفاظت لاءِ ان جي قيصل جي ٿوري ٿوري مفاصلي تي تيار ٿي بيٺي. اول انگريزي فوج توب ڇوڙي لڙائي شروع ڪرڻ جي خبر ڏني، جنهن جو جواب نواب وٽان به توب ڇٽڻ مان مليو. پوءِ ته سخت لڙائي شروع ٿي ويئي.
انگريزي فوج قلعي تي اتر ۽ اڀرندي طرفن کان حملو ڪيو هو. قلعي جي اندر اتر پاسي کان گورگان سپھ سالار ۽ اڀرندي طرف مير قاسم خود پنهنجي لشڪر سان مدافعت لاءِ تيار بيٺا هئا. مير قاسم جي پاسي ۾ گھوڙي تي چڙهيل شهزادو بهادر فوجي لباس ۾ ملبوس تيار بيٺو هو ۽ گل قلعي جي هڪڙي اتاهين برج تي دائيءَ سان گڏ ويٺي لڙائيءَ جو مزو ڏٺو.
ويٺي ويٺي گل کي ڪو دل ۾ خيال آيو سو هن طرح خداوند پاڪ کان مناجات رستي دعا ۽ مدد گھرڻ لڳي :
مناجات
اي ڪار ساز مالڪ توکان گھرون دعائون
توکان گھرون دعائون
بنده گنده به تنهن جا تون سڻ سدا صدائون
تون سڻ سدا صدائون
هرگز نه ڇڏ تون خالي، آهين ملڪ جو تون والي،
آهين ملڪ جو تون والي
تو در آياسون سوالي، ڪر پوريون مدعائون
اي ڪار ساز تو کان گھرون دعائون.
مطمئن دل نه آهي، غم کان ڇٽل نه آهي ( دوبار )
آرام پل نه آهي، ڳڻتين کان ڪر پرانهون
اي ڪار ساز توکان گھرون دعائون
ڪشتي ڪنن ۾ ساحل، سائين تون ڪر سو نهايل ( دوبار )
نيڪين ڏي ڪر تون مائل، ڪر رحم جون نگهاهون
اي ڪارساز توکان گھرون دعائون
ڏي شوق تون شرع سان، ڏاتار هر طرح سان ( دوبار )
آزاد ڪر طمع کان، ٻيو حرص ۽ هوائون
اي ڪار ساز توکان گھرون دعائون
شيطان جي شرن کان، دنيائي دشمنن کان ( دوبار )
بڇڙن توڙي برن کان، پرور تون ڏي پناهون
اي ڪار ساز توکان گھرون دعائون
جنگ آزادي آهي، انگريز آيا ڪاهي ( دوبار )
تن کي ڀڄائي، پرور تون ڪر پرانهون
اي ڪارساز توکان گھرون دعائون
جي ٿو گھرين سپاهي، ملئي اجر الاهي ( دوبار )
تون جنگ ڏي ٿي راهي، ڪر هنڌ ڏي هلائون
اي ڪارساز مالڪ توکان گھرون دعائون.
اوڀر پاسي کان مير قاسم اهڙيءَ طرح توبون ڇوڙيون ۽ اهڙي جوش و خروش سان جنگ ڪئي جو انگريزي فوج پسپا ٿي پوئتي موٽي ۽ اتر پاسي واريءَ فوج کي مدد ڏيڻ واسطي وڃي انهن سان شامل ٿي.
هي حال ڏسي نواب گھٻرائجي بهار کي چيو ٻچا ! تون جلدي ڊوڙي وڃي گورگان خان کي چئو ته “ هو انگريزن سان بالڪل گھڻي همت ۽ ڪوشش سان مقابلو ڪري جو ان پاسي ڊبل فوج وڃي شامل ٿي آهي.اميد ته سوڀ پنهن جي آهي ”
پيءُ جو حڪم مڃي سورهن ورهين جو بهار شهزادو گھوڙي کي اڙي هڻي ترت ئي وڃي گورگان وٽ پهتو. اتي هن جيڪو دردناڪ منظر ڏٺو. تنهن سندس ننڍڙي دل کي سخت صدمو رسايو. ۽ موٽي اچي مير قاسم کي چوڻ لڳو “ بابا جان ! گورگان خان ته ماٺ ڪيو ويٺو آهي ۽ فوج کي به توبن ڇوڙڻ کان منع ڪري ڇڏي اٿس.توهان جي حڪم موجب : مون جڏهين کيس انگريزن سان سخت مقابلو ڪرڻ واسطي چيو تڏهين جواب ڏنائين ته :
“ هاڻي ڪهڙي ضرورت آهي جو اجايو گولا ۽ باروت زيان ڪريون ؟ ڇاڪاڻ ته اڃا تائين مان وڙهڻ جي ڪابه ضرورت نٿو ڏسان ؟ اهو ٻڌي نواب سمجھيو ته “ گورگان شايد مون سان غداري ڪئي آهي ” ان ڪري سندس اکين ۾ خون ڀرجي آيو ۽ ڪاوڙجي چوڻ لڳو “ نمڪ حرام ! احسان فراموش بد ذات گورگان !افسوس !! موذيءَ جي موقعي تي دغا ڏني. خير هن وقت هتي منهن جو ڪو وفادار سچو دوست آهي ؟ جيڪڏهين ها ! ته يڪدم وڃي هينئر جو هينئر بد نيت دغا باز گورگان جو سر ڪپي اچي.
اهو ٻڌي نواب جا چار پنج نمڪ حلال سپاهي هٿ ٻڌي اچي اڳيان حاضر ٿيا ۽ سڀيئي يڪ زبان چوڻ لڳا جھان پناھ ! غلام : حضور جي حڪم بجا آڻڻ جي اجازت گھرن ٿا ”
مير قاسم چيو ؛ اي پيارا سپاهيو وڃو ۽ يڪدم هن خونخوار موذيءَ جو سر ڪپي منهن جي روبرو کڻي اچو.
اهو ٻڌي چارئي پنجئي سپاهي گھوڙا ڊوڙائيندا وڃي گورگان جي مٿان اچانڪ ڪڙڪيا ۽ سندس سر ڪپي جلدئي نواب جي سامهون کڻي آيا. نواب ڪاوڙ ۾ ڀرجي غدار گورگان جي سر کي ٿڪون هنيون ۽ پوءِ پير جي ٿڏي سان بال وانگر قلعي جي ٻاهران کڻي اڇلايائين.
سچ چيو اٿن ته : جو ٻئي لاءِ کڏ کوٽي سو اول ان ۾ ڪري.
شاھ صاحب فرمايو آهي ته ؛
ڪشي ڪان ڪمان ۾ ميان مارم مون
مون ۾ آهين تون متان تنهن جو ئي توکي لڳي
ايتري ۾ بهار جو هر هر گھوڙي تي چڙهي قلعي جي اتر طرف آيو ۽ ويو پئي، سو گھٻرائجي پيءُ کي چوڻ لڳو ؛ ابا جان ! نمڪ حرام گورگان جي دغا بازي سبب انگريزن اتر واري ڦاٽڪ تي پنهنجو قبضو ڪري ورتو آهي ۽ ان طرف واري سموري فوج وڃي گورن سان ملي آهي، تنهن ڪري جيستائين ناگريز اسان کي گرفتار ڪن تنهن کان اڳ يڪدم هتان نڪري هلڻ گھرجي. پوءِ جي حياتي هوندي ته خدا ٻيو ڀيرو عزت ۽ حڪومت بخشيندو.
سوئي راه رد ڪري سوئي رهنماءُ
و تُعز من تشاءُ وتُذل من تشاءُ.
گستاخي معاف ڪجو هاڻي به نڪرڻ جو موقعو هٿان نه ويو آهي.
اهو ٻڌي مير قاسم اتر طرف ڏي نظر ڦيرائي ۽ سڀ ڪجھه ڏسي بهار کي چوڻ لڳو ؛ سچ آهي پيارا بهار ! اوهان اولاد جي بقا خاطر نڪري هلڻ ٺيڪ ٿيندو ۽ هتي ترسڻ سراسر نا مناسب، باقي وفادار ۽ نمڪ حلال سپاهي پاڻيهي منهن ڏيندا. ائين چئي بهار کي ساڻ وٺي گھوڙو قلعي جي اوڀر پاسي ڊوڙائي پوءِ ڏکڻ ڏي ويو، سؤ کن قدم هلڻ کان پوءِ هڪڙي سرنگھه وٽ پهتو. گھوڙا اتيئي ڇڏي بهار کي ساڻ وٺي اندر سرنگھه ۾ گھڙيو. اها سرنگھه ڪيترن گھاٽن وڻن جي اندر لڪل هئي ۽ ان وقت اتي ٻيو ڪوبه ڪونه هو. نواب سرنگھه جي اندران ئي اندران هڪڙي سنگ مرمر جي قبر وٽ پاڻ پهچايو، ۽ قبر جي وچ ۾ هڪڙي ڪاري چورس پٿر تي بيهي پيرن سان هيٺ زور ڏنو، جنهن کان جلد ئي ان ڪاري پٿر جي ڀر وارو هڪ ٻيو اڇو پٿر ڌرتيءَ اندر دريءَ وانگر کلي پيو ۽ ان جي اندر وڃڻ واسطي هڪ عمدي ڏاڪڻ ڏسڻ ۾ آئي. نواب بهار کي ساڻ وٺي ان ڏاڪڻ تان لهندو، ان سفيد پٿر کي بند ڪندو هيٺ هڪ تهه خاني ۾ پهتو، جتان ٽن طرفن ڏي رستا ويا ٿي.
انهن مان هڪ واٽ ان برج ڏي ويئي ٿي جتي “ گل ” پنهنجي دائيءَ جي محبت ۾ دعا ۽ مناجات ۾ مشغول هئي . ٻي واٽ اندران ئي اندران سرنگھه وانگر گنگا جي ڪناري ڏي ويئي ٿي ۽ ٽين واٽ هڪ قديم مدفون خزاني ڏانهن ويئي ٿي، جو قبرستان جي نالي سان مشهور هو.
تهه خاني ۾ پهچي نواب بهار کي چيو ته پٽ توکي هتي جي هرهڪ دروازي کولڻ جو ڀيد معلوم آهي يا نه ؟
بهار هائو بابا سائين ! مون کي اوهان جون سمجھايل سڀ ڳالهيون چڱيءَ طرح معلوم ۽ ياد آهن.
مير قاسم ٻچا تڏهين تون گل ۽ دائيءَ کي ساڻ وٺي ، سرنگھه جي رستي درياءَ جي ڪناري تي پهچي ڪا چڱي ٻيڙي ڀاڙي ڪري ان ۾ چڙهي منهن جو منتظر رهج. ته مان به جلدئي ڪجھه ناڻو ۽ جواهر پاڻ سان کڻي اچي ٿو پهچان. ڇاڪاڻ ته هتان نڪري هلڻ ئي بهتر آهي.
مان هرگز پٺي نه ڏيکاريان ها. جيترو ٿي سگھي ها. اوترو هن جنگ آزاديءَ ۾ دشمن تي سوڀارو ٿيان ها يا آخر پنهنجي جان وطن تان صدقي ڪريان ها، پر توهان جي والده جي آخرين وصيت مون کي مجبور ڪيو آهي ۽ توهان ٻنهي ٻچن خاطر دشمن کي پٺي ڏيئي نڪري وڃڻو پيو.
ان ڪري اي بهار جلد پنهنجي ڀيڻ کي وٺي ٻيڙي تي سوار ٿي منهن جا منتظر رهو ۽ مان به جلد اچان ٿو.
ائين چئي نواب خزاني واري واٽ کان هلڻ لڳو ۽ بهار برج ڏي وڃي گل ۽ دائيءَ کي وٺي گنگا جي ڪناري تي پهچڻ لاءِ ان واٽ کان روانو ٿيو.