حسين بن منصور حلاج رحمة الله عليه
[/b](244هه – 309 هه)
حسين بن منصور بن محميءَ جليل القدر صوفي بزرگ ٿي گذريو آهي. ابو الغيث الحسين ابن منصور حلاجؒ ،جنيد بغداديؒ جي شاگردن مان وڏي شهرت ماڻي فارسي، اردو سنڌي ۽ پنجابي شعارن خوب سندس تذڪرو ڪيو آهي. سندس نالو حسين مگر پيءُ جي نالي منصور سان مشهور آهي. شاعرن جي بدولت منصور ۽ سرمد خوب شهرت ۽ هميشه واري حياتي ماڻي آهي. سندس ولادت تستر ۾ ٿي ۽ وڏڙو ٿيو ته حضرت سهل تستري ؒ جي شاگد اختيار ڪيائين ان کان پوءِ بغداد هجرت ڪري آيا. هڪ ڏينهن جنيد بغدادي ؒ چيس ته؛ صحبت ۽ ملاقات لاءِ باهوش هئڻ ضروري آهي. جيڪڏهن تون صاحب الهوش هجين ها ته سهل تستري ۽ عثان مڪيؒ سان تنهنجو اهو طرز عمل نه هجي ها. حسين بن منصور جواب ڏنس ته اي شيخ! صحو (هوش) ۽ سڪر (بي هوشي) انسان جون ٻه صفتون آهن ۽ جيستائين انسان جون صفتون فنانه ٿيون ٿين تيستائين هو الله تعاليٰ کان محجوب ۽ مستور رهي ٿو. جنيد ؒ يس ته تون صحو ۽ سڪر جو مفهوم نه سمجهيو آهي. صحو تعلق بالله جي صحيح ڪيفيت جو نالو پر سڪر اشتياق جي دت ۽ عشق جي انتها کي چوندا آهن انهن مان ڪابه هڪ صفت انساني ڪوشش سان حاصل نه ٿي ٿي سگهي. اي ابن منصور تنهنجي گفتگو مان جهالت ۽ بيوقوفي ظاهر ٿئي ٿي. منصور ابن حلاج پنهنجي مشهور تصنيف ڪتاب طواسين ۾ توحيد جو خلاقو “انا الحق” جي لفظن ۾ پيش ڪيو آهي. ان سبب ڪري کيس الاحادجي گناهه ۾ گرفتار ڪيو ويو ۽ اڪثر بغداد جي اصل تصوف حضرات ساڻس حمايت جي بجاءِ بيزاريءَ جو اعلان ڪيو.
سهل بن عبدالله تستري به حسين جي انهيءَ بي صبري، تيز رفتاريءَ ۽ اصطرابي ڪيفيت کي ڏسندي، سندس پيءُ منصور بن محميءَ کي چيو ته؛ “حسين کي کپي ته شرعي حدن اندر رهي سوچڻ سيکي وٺي ۽ صبر سان عڪس گاهه جو نظارو ڪري”.
منصور بن محمي پٽ جي هيڻي حالت ڏسي چيس ته! حسين ........ شاعري عذاب ڏيندڙ ۽ ڏکارو جذبو اٿئي ۽ انهيءَ جو انجام به دردناڪ ٿيندو آ...........جنهن ساڻ تنهنجو روح ڪڏهن به سيراب ڪونه ٿيندو”
خليفه مقدر عباسي جي حڪم تي گرفتار ٿيو، ان ئي موت جي سزا ڏنس.
[b]حسين بن منصور حلاج رحمة الله عليه
[/b]
• پنهنجي نفس جي نگهباني ڪريو، جيڪڏهن توهان ان کي حق ۾ نه لڳائيندؤ ته اهو توهان کي حق تعاليٰ کان هٽائي ڇڏيندو.
• حق تعاليٰ سان گڏ رهو. جيڪو ان توهان تي واجب ڪيو آهي. ان جي فرضن کي ادا ڪندا رهو. ان سان توهان کي الله تعاليٰ جي محبت حاصل ٿيندي.
• اولين ۽ آخرين جي علمن جون چار کليل ڳالهيون آهن.
• (1) الله تعاليٰ جي محبت، (2) متاع قليل يعني دنيا کان نفرت. (3) ڪتاب منزل جو اتباع. (4) تفير حال کان خوف.
• خلق عظيم اهو آهي ته توهان رب ڪريم کي سڄاڻي ورتو. آهي ته ماڻهن جون سختيون توهان تي اثر ڪونه ڪنديون.
• خيال حق اهڙي شيءِ آهي جنهن جي برابر ڪائي شي برابر ٿي نٿي سگهي.