سنڌ جو سورهيه سردار لاکو ڦلاڻي : ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
لاکا لک سڄن، ڦلاڻيءَ ڦير ٻيو
۽
لاکا لک هوا، تون اڳوڻي کوءِ نه
بيشڪ لاکا لک هئا، ڇاڪاڻ ته لاکا قوم لکن جي تعداد ۾ ذري گهٽ تيرهن سؤ ورهيه اڳ محمد بن قاسم جي ڏينهن ۾ موجود هئي. نسب جي لحاظ کان لاکا سڀئي سما هئا، خود سمن سردارن مان پڻ ڪيترائي "لاکي" نالي هئا.
(1) سڀ کان اول "لاکي" نالي سردار "ڄام لاکو پٽ لاکيار پٽ اوڍو پٽ اوڍار" هو. هن وڏي ڄام لاکي جي تڙپوٽي رائڌڻ جي پٽ جو نالو به لاکو هو، جو سردار هو ۽ ڏنڀريو جاگير سندس قبضي ۾ هئي.
(2) وري هن وڏي ڄام لاکي جي اولاد مان هوٿي ٿيو. ڄام هوٿيءَ جي پٽ ڄام راهوءَ جي اولاد مان ٻه ڄام لاکا ٿيا، جن تي پڳ هئي: "ڄام لاکو پٽ گڙ راهو" ۽ ٻيو سندس پوٽو ڄام ڳاهي جو پٽ ڄام لاکو، جنهن جو پٽ ڄام جوڻو ٺٽي جو سمون بادشاهه هو. هن ڄام لاکي جو پٽ لاکو به سردار هو ۽ سندس پٽن مان "جها سما" ٿيا.
وري ڄام هوٿيءَ جي ٻئي پٽ ڄام جکري جو پٽ لاکو ٿيو، جنهن جي وري پوٽي جو نالو به لاکو هو.
اڃا به ٻيو هڪ سمون سردار لاکو پٽ لهر جو هو، جو چيو اٿن ته:
لاکو پٽ لهر جو، سورج ڀري ساک
لهر مان لوهاڻا ٿيا. مطلب ته:
لاکا لک سڄن، پر ڦلاڻيءَ ڦير ٻيو
[b]نسب نامو:-
[/b] سمن جي نسبنامي مان معلوم ٿئي ٿو ته لاکو، ڦل جو پٽ هو، پر خود "ڦل" نالي به هڪ کان زياده سردار ٿي گذريا آهن ۽ سڀني کي اولاد هو ۽ سڀني جي پيڙهي پڌري ٿي. پهريون وڏو ڦل يعني "ڦل پٽ لاکو پٽ لاکيار" جو، جنهن کي ٻه پٽ ٿيا، هڪ لاکو ٻيو لنجار. لاکي مان لاکير ٿيا ۽ لنجار مان لنجار. ٻي روايت موجب انهيءَ وڏي ڦل مان "ڦل سما" ٿيا، پر "لاکو ڦلاڻي" انهيءَ وڏي ڦل مان ڪونه هو، پر ننڍي "ڦل" مان هو، جو پوءِ ساماڻو. انهيءَ ننڍي ڦل بابت متفقه طور ايترو معلوم آهي ته "ڦل پٽ ساهڙ جو هو ۽ ساهڙ پٽ مهڙ جو هو" البته مهڙ کان مٿين پيڙهيءَ ۾ اختلاف آهي. ڪي چون ٿا ته "مهڙ پٽ لاکي (وڏي) جو ۽ لاکو پٽ لاکيار". پر شايد صحيح هن طرح ٿيندو ته "مهڙ پٽ لاکي جو ۽ لاکو پٽ ويري جو". ڇاڪاڻ ته ڦل جاڙيجو هو ۽ جاڙيجن سمن جي نسب نامي جي روايت هن طرح آهي ته ويرو پٽ ساند جو (ڪن نسب نامن ۾ "ويرو پٽ سائوند" ڄاڻايل آهي)، تنهن کي ڪڇ ڀڄ جي ايراضي وراثت ۾ ملي. انهيءَ ويري کي جاڙا پٽ ڄاوا، هڪ لاکو ٻيو لکدير. لاکو وڏو هو ۽ وڏي جاڙي پٽ جو اولاد "جاڙيجا" سڏجڻ لڳا (هڪ روايت موجب ڪڇ ڀڄ جا جاڙيجا سما "جاڙي پٽ لاکي" جي اولاد مان آهن.) .
لاکو ۽ لـــکـدير، ٻئي جاڙا جنميا،
ويري گهر لاکو وڏو، جنهن جا جاڙيجا.
جيڪڏهن هيءَ روايت صحيح آهي ته پوءِ "مهڙ" هن "لاکي پٽ ويري" جو پٽ هو. انهيءَ اندازي موجب "لاکي ڦلاڻي" جو شجرو هن طرح چئبو ته: لاکو پٽ ڦل پٽ ساهڙ پٽ مهڙ پٽ لاکو پٽ ويرو پٽ ساند (سائود؟) پٽ پلي پٽ رائڌڻ پٽ ڪاڪو پٽ سمون پٽ انڙ پٽ لاکو پٽ لاکيار پٽ اوڍو پٽ اڍيار پٽ نوتيار پٽ نيت .
[b]ڪڇ ۾ سڪونت جو زمانو:
[/b] چئي نه ٿو سگهجي ته "لاکو ڦلاڻي" ڪهڙي سنه ۾ ٿي گذريو آهي. سنڌ جي نسب نامي جي هڪ روايت موجب سندس پڙ ڏاڏي "ويري پٽ ساند" کي ڪڇ ڀڄ جي ڪا ايراضي ورثي ۽ ورهاست ۾ آئي ۽ ڪڇ جا جاڙيجا سما سندس پٽ لاکي جي پٺيءَ مان ٿيا جو "لاکي ڦلاڻي" جو ڏاڏو هو.
ڪڇ ۾ جاڙيجن سمن جي عروج جو زمانو 1300ع آهي، ڇاڪاڻ ته اٽڪل سنه 1320ع ڌاري جاڙيجن سمن ڪڇ جي حڪومت چاوڙن راجپوتن کان کسي ۽ سنه 1320ع کان وٺي 1540ع تائين اٽڪل سوا ٻه سؤ سال کن جاڙيجن سمن جي ٽن خاندانن ڪڇ تي حڪومت ڪئي . انهن ٽن خاندانن مان هڪڙو خاندان غالبن ڦل جي اولاد جو هو، جنهن جي طاقت جو بنياد ڦل جي پٽ "لاکي ڦلاڻي" رکيو. ڪڇ ۾ اهو جاڙيجن جي حڪومت جي عروج واري زمانو هو ۽ انهيءَ اندازي موجب چئي سگهجي ٿو ته لاشڪ لاکو ڦلاڻي چوڏهين صدي عيسويءَ جي پهرئين نصف ۾ خاص طرح 1320ع ڌاري ٿي گذريو. سنڌ جي ٻي روايت موجب سندس وقت ۾ ٻئي جاڙيجي حڪمران خاندان مان راءِ کنگهار هو، جنهن جي حڪمرانيءَ جي عرصي جي تحقيق ڪڇ جي تاريخ مان ٿي سگهي ٿي. ڪتاب "نسب نامه جاڙيجه" ۾ ڄاڻايل آهي ته لاکو ڦلاڻي سنه 866ع ۾ ڄائو ۽ سنه 955ع ۾ مئو . پر اهو ڪتاب غالبن پوئين زماني جو لکيل (فيبروري 1822ع) آهي، انهيءَ ڪري انهن تاريخن تي پورو پورو ڀروسو ڪري نٿو سگهجي. ڀٽائي صاحب "لاکي ڦلاڻي" کان سواءِ ٻين سمن سردارن مثال طور "جکري" ۽ "ابڙي سمي" کي به ڳايو آهي، جي سنڌ ۾ سمن جي حڪومت يعني ته اٽڪل چوڏهين صدي عيسوي جي نصف کان اڳ جا هئا. جيڪڏهن اڳ وارو عرصو اٽڪل ڏيڍ سؤ ورهيه تسليم ڪجي ته به ٿلهي ليکي لاکي ڦلاڻيءَ وارو عرصو تخمينا 1200ع کان 1350ع تائين ٿي سگهي ٿو.
[b]لاکي ڦلاڻيءَ جو خاندان:
[/b] سمن جي نسب نامي جي هڪ روايت موجب "ڦل" کي ٻه پٽ هئا، لاکو ۽ ڳاهو. لاکو وڏو هو ۽ کيس اولاد ڪونه هو، پر سندس ڀاءُ ڳاهي کي هڪ پٽ "پونئرو" نالي ٿيو، جو لاکي کان پوءِ هن خاندان جو سرڪرده بنيو. سنڌ جي سمن جيئن ئي آڳاٽو اسلام قبول ڪيو ته اهو اثر ڪڇ تي به پيو ۽ اهي جاڙيجا خاندان، جن جو واسطو سنڌ جي سرحد سان هو، تن اسلام قبوليو، پر جيڪي هيٺ ڏکڻ طرف هئا، سي هندو ئي رهيا. سنڌ جي شاعرن ۽ سگهڙن جي روايت مان معلوم ٿئي ٿو ته ڦل ۽ سندس خاندان جو واسطو سنڌ جي سرحد سان لاڳو ٻني، لوڻي وغيره ايراضين سان هو ۽ انهيءَ ڪري هي ڪٽنب به اسلام قبول ڪري چڪو هو. لاکو جيئن ئي وڏو ٿيو ته منجهس سنڌ جي مشهور مسلمان سمن سردارن واريون شهسواري (Chivalry) جون خوبيون پيدا ٿيون ۽ سواري، سرڪشي، سورهيائي ۽ سخا سندس طبيعت ۽ اخلاق جا جزا بنجي ويا.
ان وقت سرداري به سرڪشي، سورهيائي ۽ سخا تي هئي. جيئن ئي لاکو جوان ٿيو ته هن پنهنجي اڳواڻيءَ هيٺ ٻيا سورهيه ۽ ساٿي گڏ ڪيا ۽ هو ڪڇ جي سنڌ واري سرحد تان خاص ڪري اوٺي مال جون لوڙهيون يعني ڌاڙا هڻڻ لڳا. "ٻني" ۽ "لوڻي" واري ايراضي مان خاص طرح جتن سان جنگ جوٽي اٺن جا وڳ هنيائون. ايترو جو اوٺار نيٺ ملڪ ڇڏي ويا ۽ اٺن جي جهوڪن جا دڳا نشان وڃي رهيا.
جـاڙيـجـاڻي جـنگ، آهي اوٺارن سين،
لـڳـو لـوڙائـن جـو، منجهان ٻني ٻنگ،
گؤرا توڏ گڙنگ، هڻي هيڪاندا ڪري.
(خليفو صاحب)
ٻني ٻهڻ نه ڏئـي، جهـري ويئـي جهـوڪ،
لـوڻـي مـٿـان لـوڪ، لاکي لک لڏائيا.
•
لاکــو لــوڻي آئيو، هئي هئي پيئي هاڪ،
پائرڪنان پڇڙي، ڏونگر پيـئـي ڏاڪ،
اٺـيــون ۽ عــراق، گـڏيان تان گهڻيئي ٿيا.
(شاهه)
مطلب ته لاکي جي لوڙهين جو سلسلو پائر تائين اچي پهتو، پر لاکي ۽ سندس لوڙائو ساٿين چؤڏس چڙهي پنهنجي هيبت ۽ هاڪ قائم ڪئي.
لاکـو لـوڙائـن سـين، چؤڏس ٿو چڙهي،
وڙهـيـو وريـامـن جـا، ڌڻيو ڌڻ هڻي،
پيس جو پري، سو واهر ڪنهن نه واريو.
لاکو هڪ اڙٻنگ ۽ اڻ موٽ جوان هو. سندس ساٿين مان جسو ۽ جسراج به نالي وارا هئا، پر سورهيائيءَ ۽ شهه سواريءَ ۾ لاکو پنهنجو مٽ پاڻ هو.
وڙهي ويل سڀ ڪنهن، لاکو لوءِ به لوءِ
ڳوٺ ڳوٺ ۾ مقابلا ڪري پنهنجي هيبت ۽ هاڪ ويهاري ڇڏيائين. وڳن جا وڳ هڻي، ساٿين کي اڳتي ڪري پاڻ پويان اڪيلي سر واهر پليندو هو.
لاکي لال ڪمان، هـردم آهـي هٿ ۾،
سـلـيـو تـيرن سـاڻ، واگهه پلي ٿو واهرون،
(خليفو صاحب)
لاکو پنهنجي ٻهروٽين جي ٻاري سان هميشه ٻاهر، ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي پيو لوڙهيون هڻندو هو. هڪ دفعي ڪنهن چيو ته پوئتي جو سماءُ لهجي، ائين نه ٿئي جو هڪ ڏينهن اچي ڪو خبر سڻائي ته ڦل مري ويو. لاکو، جو پنهنجي جوانيءَ جي جوش ۽ طاقت جي نشي ۾ مست هو، تنهن کي اها ڪمزوريءَ واري صلاح ئي ڪانه وڻي ۽ قسم کنيائين ته جنهن منحوس مونکي منهنجي پيءُ ڦل جي مرڻ جي خبر اچي ٻڌائي ته ان جي زبان وڍائيندس. ائين چئي لاکو وري به پنهنجي ساٿين سان گڏ چؤڏس چڙهايون ڪرڻ لڳو ۽ ڳچ عرصو ٿيو جو پنهنجي ماڳ تي ڪونه موٽيو.
لاکا لڳئي ڏينهن، کاري ريءَ ڪيئن گهارئين،
مٿان وسي مينهن، واٽون ولين ڇانئيون.
ڪجهه عرصي بعد واقعي ڦل پويان گذاري ويو، پر ڪير هجي جو وڃي لاکي کي خبر سڻائي. هڪ ڀٽ فقير چيو ته آءٌ ٿو وڃي خبر ٻڌايانس، سو ڪهي اچي ڪئمپ ۾ پهتو ۽ پري کان بيت ڏنائين ته:
هڪڙا ڦـــل پســجـن واڙئيـــن، ٻيا جي بـَـٺين ڌاڃ،
لاکا آءُ مهراڻ، تـو ريءَ ســڃـو ڪــاڇــڙو.
(يعني ته ڦل هڪڙا واڙين اندر ولين ۾ آهن ۽ ٻيا بٺين ۾ ڀڄندڙ اَن ۾ آهن، باقي ٻيو ڦل ڪونه رهيو آهي.)
لاکي بيت ٻڌندي چيو ته "تڏهين منهنجو پيءُ مري ويو!" ڀٽ جواب ڏنو ته "سائين! اهو ته تو چيو، مون نه چيو. پوءِ لاکي ميڻ جي زبان ٺهرائي پنهنجي زبان مٿان رکي وڍرائي پنهنجو قسم پورو ڪيو. ڦل جي پڳ هاڻي لاکي کي ملي ۽ لاکو "راءِ" بنيو. هاڻي لاکي پنهنجي پيءُ ڏاڏي واري ماڳ تي لکن جا لک خرچ ڪري "ڪيرا گڍ" نالي هڪ ڪوٽ ٺهرايو ۽ ان کي پنهنجي طاقت جو بنيادي مرڪز بنايائين. اهو "ڪيرا گڍ" جنهن کي سنڌ جي روايتن ۾ "ڪيرو ڪوٽ" يا "ڪانهيرو ڪوٽ" سڏيو ويو آهي، ڀڄ تعلقي ۾ مشهور آهي ته اهو ڪوٽ "لاکي ڦلاڻي" ٻڌايو هو.
هاڻي لاکي جي سرڪشي واري زندگيءَ ۾ تبديلي آئي ۽ راڄ ڌڻي ٿيڻ سان هن سخاوت جا درياءَ وهايا، ڦل خاندان ۾ لاکو ئي ڏاتار ٿيو. انهيءَ ڪري سندس نالو ڏاتارن ۾ ڳڻيائون ته:
ڪاشب گهر سورج هو، واسنگ گهر تاکو،
اوڍي گــهــر جـکـرو، ڦول گهر لاکو.
سندس سرڪشي ۽ سورهيائي جي ته اڳ ئي هنڌين ماڳين هاڪ نڪري چڪي هئي، سندس سخاوت ڪري رعيت ۽ راڄن ۾ هو مقبول ٿي پيو ۽ سڀني پئي کيس جيءُ ۾ جايون ڏنيون.
[b]لاکو ۽ مهر راڻي:
[/b] لاکي کي هاڻي شاديءَ جو خيال ٿيو، پر هن اڙٻنگ جوان چيو ته آئون گهر ويٺي ڪا ڇوڪري ڪانه پرڻبس، پر ڪشالا ڪري ڪا مومل ماڻيندس. سنڌ ۾ مهراڻي جو ملڪ ان وقت به سرسبز ۽ آباد هو. هڪ طرف کان هاڪڙو ته ٻئي طرف کان پراڻ پئي ملڪ کي سيراب ڪيو. اتي سماٽ قومون رهندڙ هيون، جن جي سونهن جي هنڌين ماڳين هاڪ هئي. هيءُ ملڪ ننڍن ننڍن سمن رائن ۾ ورهايل هو، جن جي ڪوٽن ۽ قلعن جا نشان اڄ به انهيءَ تر ۾ موجود آهن. نهٽي جي ڪوٽ ۾، ۽ ڪن جي چوڻ موجب جهڏي لڳ "ٻالائي" يا "ٻرڙائي" جي ڪوٽ ۾ ان وقت "مهر راڻي" سمي صاحبزادي هئي، جنهن جي دل هڪ چوڙيگر سوداگر سان ٿي ويئي. انهيءَ ڪري پڻس جڏهن سندس شاديءَ جو ذڪر چوريو ته مومل وانگر "مهر راڻي" به اڙانگا شرط وڌا ۽ چيائين ته جيڪو اهي شرط پورا ڪندو، تنهن سان شادي ڪنديس. لاکو اتان سنڀري نڪتو ۽ هڪ ٻڍڙيءَ ڏاهيءَ جي ٻڌايل تجويزن ۽ پنهنجي ذاتي جرئتن ۽ مردانگين سان سڀئي شرط پورا ڪري "مهر راڻي" سان شادي ڪيائين ۽ انهيءَ خوشيءَ جي موقعي تي لکن جا لک بخشيائين جو چيو اٿن ته "لاکي لک بخشيا، ڪرن بخشي ڪروڙ". جڏهن پريان ڄڃ ڪري موٽيو ته پهرين منزل مهراڻ جي ڪناري تي ڪيائين. مٿان مينهن پئجي ويو، انهيءَ ڪري شاديءَ جا سڀ ويس وڳا، سيج ۽ هنڌ، اٺن گهوڙن جا سنج ۽ سامان سڀئي کڻي پراڻ جي ڪنڌيءَ تي وڻن ٻوٽن تي سڪڻا وڌائون ۽ سڀ وڻ سينگارجي بيهي رهيا. سڪڻ بعد جڏهن اهي سندس ماڻهو لاهڻ لڳا ته لاکي منع ڪئي ۽ چيائين ته: "ڪنڌيءَ جا اهي وڻ ٽڻ به اسان جا ڄاڃي آهن ۽ جيڪي ڪجهه انهن کي اوڍايو اٿئون، سا ڄڻ اسان جي شاديءَ جي ڏات آهي، اها وري واپس ڪانه وٺبي." انهيءَ موقعي کان پوءِ ڳايائون ته:
جهوني تون پراڻ! جڳ ڇٽيهه سنڀرين،
تو ڪي ڏٺا هـاڻ، لاکي جـهـڙا پـهـيـڙا.
انهيءَ منزل واري جاءِ تي آمريءَ جو وڻ بيٺل هو، جنهن جي ٽارين ۾ ڳهه ڳٽا ۽ لالون موتي ٻڌا ويا، پر لاکي اهي ڪين لهرايا. انهيءَ واقعي جي ياد ۾ پراڻ تي بيٺل هڪ آمريءَ جي وڻ ۽ ڪنهن سگهڙ جي وچ ۾ سوال جواب جو هيءُ بيت مشهور ٿيو ته:
سگهڙ: ڪِ تون "اَبل" سندي آمري، ڪِ تون "لاکي" سندي لال؟
آمري: مون ۾ لاکي لالون ٻڌيون، آءٌ لاکـــي ســندي لال؟
"اَبل" اچي ڪالهه لـِـک سين مانجهـانـدو ڪـيو.
چون ٿا ته پراڻ جا پکي به پوءِ ولر ڪري لاکي جي ڄڃ سان اڏاڻا ۽ انهن تي نالو پئجي ويو "لاکي ڄاڃي."
اڄ ڏينهن تائين پاڻيءَ جا "لاکي ڄاڃي" پکي انهيءَ نالي سان مشهور آهن" . خير منزلون ڪري لاکو اچي ڪڇ ۾ پنهنجي "ڪيرا ڪوٽ" ۾ پهتو. اتي ڪنهن موقعي تي پنهنجي وزير "گل ڦل" کان تصديق مليس ته "مهر راڻي" جي دل ڪنهن ٻئي سان هئي. انهيءَ تي لاکي جي دل "مهر راڻي" تان کڄي وئي. مائٽن طرفان جيڪو مڱڻهار "مهر راڻيءَ" سان گڏجي آيو هو، سو جڏهن موڪلائڻ لڳو ته لاکي پنهنجي سخاوت جي اصول موجب چيس ته: گهر جيڪي گهرڻو هجيئي. مهر راڻي، مڱڻهار کي پنهنجي هار طرف اشارو ڏنو، پر مڱڻهار سمجهيو ته شايد پاڻ ڏانهن ٿي اشارو ڪري، سو سنديس ٻانهن گهريائين. لاکي کي اڳيئي ڪٽر بيٺل هو ۽ ڀانيائين ته شايد "سميءَ روح سري ويو، موهي مڱڻهار" سو بنا وڌيڪ سوچڻ جي مهر راڻي کڻي ان مڱڻهار جي حوالي ڪيائين. "مهر" گهڻيون ئي منٿون ڪيون، پر لاکي ڪين مڃيو. پوءِ سياڻن لاکي تي ميار رکي ته هن اهو ڪچو ڪم ڪيو جو ائين تڪڙ ڪري پنهنجو ننگ کڻي مڱڻهار جي حوالي ڪيو. چيائون ته:
لاکو ڦلاڻي ڪچو ڪچاڻي، جنهن ڇڏي مهر راڻي.
بهرحال لاکي جي غيرت گوارا نه ڪيو ته هو "مهر" کي پنهنجي گهر ۾ رکي.
[b]لاکو ۽ اوڏڻ:
[/b] لاکو هاڻي شادي ۽ گهر ٻار جا سڀ خيال ڦٽا ڪري پنهنجي طاقت کي مضبوط ڪرڻ ۾ لڳي ويو، پر قدرت کي اڃا ڪي ٻيو منظور هو. اڳ به لاکي پاڻ هلي وڃي حسن سان حيلا ڪيا هئا، پر هاڻي عشق اچي مٿس حملو ڪيو. "ڪيرا ڪوٽ" جي وڌيڪ مضبوطي ۽ اڏاوت لاءِ لاکي، اوڏن جا راڄ گهرايا. لاکو اڳ ئي غريب پرور ڄام ۽ غريبن جو اجهو ۽ آڌار هو. پاڻ پنهنجي سر اوڏن جي پکن جي ڇانوَ ۾ ويهي اوڏن جا دل کولي پورهئي جا پئسا ڏياريندو هو ته متان ڪاسبين جي هٿان کين ليکي ۾ ڪس لڳي:
اڏيـو جـو اوڏن، سـو ڍنـگـهـر ڍلو مَ ٿئــي،
جنهن ڀر ويهي ڪن، ليکو لاکــــي ڄام سين.
ڪوٽ جي اڏاوت جو ڪم پئي هليو ۽ لاکي پنهنجي سر پئي ان جي نگهباني ڪئي جو اوچتو هڪ ناز ڀري اوڏڻ ڇوڪريءَ جي نگاهن جو نشانو بنجي ويو. هيءَ ڇوڪري "بيلي" اوڏ جي ڌيءَ هئي ۽ صورت توڙي سيرت ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي. ڄام لاکي جڏهن "بيلي" کان سندس ڌيءَ جو سڱ گهريو ته هو حيران ٿيو ته اسين اگلا اوڏ، لاکي جهڙي ڄام کي ڪيئن وڻياسون! وڏي خوشيءَ سان سڱ ڏنائين ۽ ڄام لاکي سندس ڌيءَ کي پنهنجي نڪاح ۾ آندو.
تماچي آندي مهاڻي، لاکـي آنـدي اوڏ،
سما پيا ڪوڏ، ذات نه پڇيائون جوءِ جي.
راڻي ٿيڻ کان پوءِ هن ناز ڀري نينگر ويتر نوڙت ۽ نياز ۾ پاڻ موکيو ۽ ڄڻ چيائين:
لاکـي لــڄ کـنــئــي، اســان اوڏڻيـن جـي،
ڪندو ڪانه ٻي، اڳ وسوڙي آهيان.
•
لاکا لـڄ سندياءِ، آءٌ اگــلــي آهيان،
پکا سي پرتاءِ، جي اجهي تنهنجي اڏيا.
(شاهه)
لاکي جي به هن غريب اوڏڻ سان اهڙي اچي دل لڳي جو کيس:
لاکو ڏسي نه لـِـک سين، تاسين ٿئي نه ٿهــر،
ڦـلاڻي پهر، کـڻي اوڏن جي اجارئي.
(غوث محمد شاهه)
هاڻي لاکي به اوڏن جي ذات کي اڏي ڇڏيو.
لاکي لٽائي لک، اڄ پڻ اوڏن کي ڏنا
(غوث محمد شاهه)
۽
اوڏن مٿان ڏاڻ، موراهين معاف ٿيو
(خانزئي)
چون ٿا ته لاکي ڄام، ٻنيءَ ۾ مينهن جي مٺي پاڻي گڏ ڪرڻ لاءِ ٻه وڏا تلاءَ کڻايا. هڪڙو تلاءُ سندس نالي "لاکا راءِ" ڪري سڏيائون ته ٻئي تي وري پنهنجي سهري بيلي اوڏ جو نالو "بيلي راءِ" رکيائين. ٻڌجي ٿو ته اهي "لاکا راءِ، بيلا راءِ" تلاءَ اڄ ڏينهن تائين ٻني واري علائقي ۾ موجود آهن. مطلب ته اوڏن سان سڱ ڪرڻ ۽ پنهنجي غريب پروريءَ جو مثال قائم ڪرڻ ۾ لاکو پنهنجو مٽ پاڻ ٿيو. ڀٽائي صاحب چوي ٿو ته:
لاکا لک هئا، پر ڦلاڻيءَ ڦير ٻيو،
آجــا اوڏ ٿيا، پلئه لڳي جنهن جي .
[b]لاکو ۽ ريٻاري:
[/b] ريٻارين جي وڏي قوم ڪڇ ۽ سنڌ جي سرحد تي آباد هئي ۽ اڃا تائين سنڌ ۾ بدين ۽ ڏيپلي تعلقن جي ڏکڻ ۾ آباد آهي. ريٻاري اصل کان مالوند ماڻهو ۽ وس چرندڙ جهانگي وانڍن ۾ رهندڙ هئا، پر پنهنجا مال متاع سکيا ستابا هئا. سمن کان سندن قومي حيثيت جدا هئي، پر جنگ جهيڙي ۾ سمن جا ساٿي هئا. جڏهن ڄام گڙ راهو جي پٽ سومري کي ڪونريجن ماريو، تڏهن سمن سان گڏ ريٻارين به سوءِ ڪئي ۽ زالن نٿون بولا لاهي ڇڏيا. وقت گذري ويو پر سمن مان ڪنهن به ريٻارين جي سوءَ ڪانه لهرائي ۽ اڄ تائين انهيءَ سوءَ سببان سندن زالون سهاڳ وارا ڳهه ڪپڙا ڪين ڪن. ڀانئجي ٿو ته ريٻارين کي انهيءَ ڳالهه جو رنج رهجي ويو ۽ هنن به ڪڇ واري طرف سمن سردارن جي ڪاڻ ڪڍڻ ڇڏي ڏني. ريٻارين مان ڪن وڃي ڄام لاکي جي ساٿين جسي ۽ جسراج جا ماڻهو ماريا، جن جو وير ريٻارين تي رهجي ويو، پر لاکو هاڻي راڄ ڌڻي هو، تنهن جنگ جي بدلي صلح جون سٽائون ڪيون. ان وقت ڪڇ جو وڏو راءِ کنگهار هو جو پڻ جاڙيجن سمن جي ٻئي خاندان مان ۽ راءِ لاکي جو مامو هو. راءِ کنگهار انصاف جي بدران ريٻارين جو طرف وٺڻ لڳو. حقيقت هيءَ هئي ته راءِ کنگهار جو هڪ ريٻارڻ سان رستو هو، جنهن جي شروع ۾ ته ڪنهن کي ئي ڪل ڪانه هئي. لاکي کي جڏهن خبر پئي تڏهن راءِ کنگهار جي اها روش کيس نه وڻي.
کيڙي هيٺ ڪٽڪ جي، کوٽي ڪـي کنگهار،
جــو وانـڍن ۾ واپـار، سـو لاکـي لـِــک نـه لـيکيو.
(خانزئي)
راڻي راءِ کنگهار هاڻي کلم کلايو ريٻارڻ سان رستو رکيو ۽ ريٻارڻ به پنهنجي قوم جي حمايت خاطر راءِ کنگهار کي لاکي ۽ سندس ساٿين جسي ۽ جسراج خلاف چورڻ شروع ڪيو. لاکي، راءِ کنگهار کي چتاءُ ڏنو ته هن وقت ريٻاري سمن جا سڄڻ ڪين آهن، هو رڳو منهن جي هڪل ۽ هيبت کان ڊنا ويٺا آهن. تون جي انهن جي پاران اسان جي ماڻهن ۽ راڄن کي هيسيندين ته ريٻاري زور وٺندا ۽ منهنجي مئي پڄاڻا توکي به تخت ڇڏائيندا. انهيءَ چتاءَ هوندي به راءِ کنگهار ريٻارين جي پٺڀرائي ڪئي. اتي لاکو به اچي ڪاوڙيو ۽ ڄڻ ستل شينهن جاڳي اٿيو. پنهنجي گهوڙي "لکي" تي وري لوڙهين خاطر لانگ ورايائين. قصد ڪيائين ته هاڻي پنهنجي ساٿين جسي ۽ جسراج جو پوريءَ طرح وير وٺندس. هن تياريءَ تي سڄي ڪڇ ۾ ڪوڪٽ پئجي ويو ته لاکو وري لوڙائو ٿيو آهي. هيڏانهن هيءُ مرد مٿير به سنگت سنباهي چڙهيو.
ڀـڄـئان ڀلي نڱيو، ڏيئي پاکـوڙي پــيـر،
جـســـي ۽ جـسراج جو، مٿي وانـڍين وير،
ڪڇ رهندو ڪير، جيئن لاکو لوڙائو ٿيو.
(شاهه)
اول ئي سندس ساٿي جسراڄ کي وير وٺڻ واري جا رٿ ڀرجي آئي، انهيءَ کي پورو ڪيائين.
وانڍيون ويون ويهي، ڪاڇن ڪاڇو ڇانئيـو،
جـڙي جـا جـسـراڄ کي، تڪـيائـون تيهي،
پـــراڙان پـيـهـــي، لاکـو لکـــي آئــيـــا.
(خانزئي)
بس، لاکي جيئن لکيءَ تي لانگ ورائي ته وري لٿو ڪونه ۽ جيڪڏهن لٿو ٿي ته به هني مان هٿ نٿي ڪڍيائين:
هــنــي مـــان هـٿـــڙا لاکــو نه لاهـــــي،
گـهـڻيريان گهير ڪـري، اڀـو ئـي آهـــي،
وڃيو سي ڪاهي، جي کيڙي هيٺ کنگهار جي.
پوءِ اول ئي انهن جاڙيجن سان جنگ جوٽيائين، جن لاکي راءِ کان منهن موڙي، کنگهار جي بيجا طرفداري ڪئي هئي:
راءِ سـيـن رٺـا جـي، تـن جاڙيجن جـاڙ ڪئـي،
ڪيئن ماڻيندا سي، چوڏهن چارو ڪڇڙو.
(شاهه)
جاڙيجن کي سندن ماڻهن سجاڳ ڪيو ته:
جاڳو جاڙيجا، سما سک مَ سمهو،
پسو آن پارا، لاکو ٿو لوڙيون هڻي.
(شاهه)
هوڏانهن:
"وائوران" وري، لاکو لوڙائو ٿيـو،
اها ڳالهه ڳري، لڳي لهاڻـن کي.
(خانزئي)
"ڏاڏوران" ٿي ڏور، ڪرڳل "ڪيري" رسيو،
"ٻـٻـرئــان" ٻــاٻــور، هـلي هاڃورن جي.
جيڪي به کنگهار جي زور تي ڪڏيا، تن جا هاڻي ڇيهه ڇڄي پيا ۽ سڀ ڪو ئي پيو چوي:
وٽان تن لڏيج، جي کيڙي هيٺ کنگهار جي
(خانزئي)
لوڻي مٿان لوڪ، لما سڀ لڏي ويا
(خانزئي)
گرڙي مٿان گس، لاکي لوڙائن جو
ڄڻ هرڪو پيو ٻئي کي چوي ته:
وٽان تن لڏيج، جي کيڙي هيٺ کنگهار جي
(خانزئي)
۽
لـڏين تان لڏ، صحيءَ سنگهارن لـڏيــو،
متان ويهين ويسـره، "گرڙيءَ" لاڳو گڏ،
مانجهل مٿان "مڏ" ڦلوءِ پوٽو آئـيو.
(خانزئي)
بس راءِ کنگهار جي صلاحڪارن ساٿين ۽ ريٻارين جي طرفدارن کي سٽي پوءِ لاکو واڳڙ جي ٽڪرين وٽان وري اچي ريٻارين مٿان ڪڙڪيو:
"واڳر" مٿان واڳ، واري راءَ ريون ڪـري،
ريٻاري رڃـــن ۾، سانجهي صبح سجاڳ،
ڀٽارن جو ڀاڳ، لاکـي لـــــک لـڏائـيـو.
(خانزئي)
ريٻارين جا رڇ، رائي پاس رهي ويا
(خانزئي)
۽ پوءِ هنن ڀٽون ڇڏي ڀڄي وڃي رڃ واري رڻ ۾ پاڻ کي لڪايو. هاڻي راءِ کنگهار جي سينڌي ريٻارڻ به پڇتايو ۽ لاکي کي منٿون ڪرڻ شروع ڪيائين ته هاڻ مڙي وڃ:
ريٻارڻ ريجهاءِ، لاکو لولاٽن سين
(شاهه)
پر:
ريٻارڻ سين رس،ڪڏهن تان ڪونه ٿيو
(خانزئي)
سڄي هيءَ باهه دکايل ئي هن ريٻارڻ جي هئي، سو لاکو هاڻي اچي خود سندس مائٽن مٿان ڪڙڪيو:
رڙي ريـٻـارڻ روءِ، اڀــي ڍنـگــهــر ڍار،
وڃن اڄ وڳ هنيو، سئم جـي سـوار،
ڪاڇي ٻنهي پار، ڌاڪو هن جو دسئين.
•
ريـٻـارڻ روئــي، واڙي وڌا وڇــڙا،
سمورا سوئي، هڻي ساٿ هيڪلي.
(شاهه)
اتي ريٻارڻ هاڻي مٿو اگهاڙو ڪري اچي راءِ کنگهار کي طعنا ۽ مهڻا ڏيڻ لڳي ته لاکو توکان ڪونه جهليو ٿيو، تون نڪمو ۽ ڪمزور آهين:
ريـــٻارڻ ٿــي روءِ، مـٿي ڌريو هٿڙا،
کــرا ويـڻ کـنـگهار کي، چنچل اڀي چوءِ،
واڙي وڇ نه ڪــوءِ، جو لاکو لوڙائن سين.
چون ٿا ته ريٻارڻ، راءِ کنگهار کي چيو ته زور ۽ طاقت سان تون لاکي کي نٿو جهلي سگهين ته تون هيٺاهين وٺي، محبت وچان پيغام موڪلينس، هو تنهنجو ڀاڻيجو آهي ۽ چئينس ته تو سڀ بدلا ورتا، مون توکي بخش ڪيو. هاڻي تون مون وٽ اچ. پوءِ جڏهين اچي ته مارائينس جو هن منهنجي قوم ۽ ڪٽنب کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي. پوءِ راءِ کنگهار، لاکي ڏانهن اهڙو پيغام موڪليو. قرب ۾ لاکو سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ تيار هو، تنهن اعلان ڪيو ته مون لوڙيون هڻڻ ڇڏيون:
لاکي لوڙيون ڇڏيون، سرها ٿيا سنگهار،
چٽائي چؤڌار، وانـڍيون وک چرنديون.
(شاهه)
پنهنجي مامي جو محبت ڀريو پيغام ٻڌي، پنهنجون ٻانهون ٻڌرائي اچي پيش پيو. جيئن لاکو اندر آيو ته ٻاهران سندس گهوڙي لکيءَ کي ماري وڌائون ۽ جيئن لاکو پاڻ اچي راءِ کنگهار جي آڏو بيٺو ته هن ڪمزور ۽ ڪم عقل راءِ ترار هڻي کيس ماري وڌو . لاکي جي مرڻ تي حالي ڪڇ تان ڪرڳل لهي پيو ۽ امن ٿي ويو ۽ ريٻاري به اچي پنهنجي اصلوڪن ماڳن تي رهي پيا:
لکي ۽ لاکو ٻئــي مئا ٻاجـهه ٿـي،
قـادر لاٿـوڪـڇ تــان، اديون اولاڪو،
وانڍين ۾ واڪو، ريـٻاري رهـي ويـا.
لاکي جي مرڻ کان پوءِ چون ٿا ته ريٻارين گڏجي خود راءِ کنگهار کان انهيءَ ڳالهه جو بدلو ورتو، جو هن سندن ذات واري ريٻارڻ کي پنهنجي سريت بنايو هو ۽ کيس گاديءَ تان ٿڏي ڇڏيائون. ٻئي طرف لاکي جي مرڻ کان پوءِ سندس ڀائٽيو "پونئرو" سردار ٿيو. چيائونس ته:
لاکي خرچي لک، "ڪيرو ڪوٽ" اڏائيو،
تـون پـڻ ڪـري خـرچ، پـٿر نه اڏائين پونئرا.
پر پونئري ۾ لاکي واري طاقت ڪانه هئي ۽ خود پنهنجون ڪي جايون به جوڙائي نه سگهيو. بس ڦل جي اولاد مان لاکو ٿي گذريو.
لاکا لک سـڄـن، پـر ڦـلاڻيءَ ڦـيـر ٻيو،
جنهن ڀر راڻا راڄيا، ڪوٽن ڌڻي ڪنبن،
جـــنـهـن جو جـاڙيـجن، ستي سونچو نه لهي.
[b]("لاکو ڦلاڻي"، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، سنڌي مجلس، شعبه سنڌي، سنڌ يونيورسٽي حيدرآباد، 1958ع ۽ پڻ ڏسجي، مشهور سنڌي قصا: سنڌ جا عشقيه داستان -1، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد 1963ع)
[/b]
1 ڪن روايتن ۾ "اوڍار پٽ نيت پٽ نوتيار" ڄاڻايل آهي. ان کان مٿي جو شجرو هڪڙن روايتن ۾ پنهنجي ظن ۽ گمان موجب رام ۽ دسرت سان ملايو ويو آهي ته ٻين "ابولهب" سان.
2 ڏسو امپيريل گزيٽيئر آف انڊيا، جلد 11، ص 48 (Cutch) سنه 1540ع ۾ ڄام راءِ کنگهار احمد آباد جي سلطانن جي مدد سان ڪڇ تي پنهنجي حڪومت قائم ڪئي.
3 قلمي نسخو "متحف برطانيه" (No.ADD19366) ڏسو ان جي فهرست جلد 1 ص 290.
4 "ٻني" جنهن کي ڏاڏي آدم جي ٻني به ڪري چون، سو "پڇم" کان ڏکڻ اولهه طرف هڪ وڏي شاهي چراگاهه، اٽڪل 5 - 6 ميل ڊگهو آهي، جتي ڀاڳيا وس چرن. "لوڻو" سنڌ مان ڪڇ ڏانهن ويندي رڻ جي پرئين ڪناري تي گس واري ليڪ آهي.
5 هڪ ٻي روايت ۾ "پراڻ" جي وڻن کي ڍڪائڻ واري سخا، وڏي "ڄام لاکي پٽ لاکيار" طرف منسوب ٿيل آهي.
6 ٻي روايت ۾ "لاکو لاکاڻي" آهي ۽ اها نسبت وڏي "ڄام لاکي پٽ لاکيار" سان لاڳو آهي.
7 سنڌ جي ٻيءَ هڪ روايت موجب "لاکي ۽ اوڏڻ" جو قصو هن طرح به مشهور آهي ته رتن پال راٺوڙ جي راڻي "جسمان" تي راجا جئسنگ عاشق ٿيو ۽ زبردستي کيس کڻڻ تي هو جو رتن پال اوڏڪو ويس ڪري لڏي نڪتو ۽ ڀڄي اچي سنڌ ۾ پهتو. اتي "ڪانهيري ڪوٽ" (ٽنڊو غلام علي طرف) اڏڻ وقت، ڄام تماچي جو ڀائيٽيو سندس زال "جسمان" تي عاشق ٿيو.
8 ٻيءَ روايت موجب چون ٿا ته لاکي کي بڊاماڻي پنري مارايو. اسان جي خيال ۾ اهو ٻيو سنڌ جو لاکو سردار هو ۽ نه لاکو ڦلاڻي.
9