لاکو ڦلاڻي : حافظ ارشد انڍڙ
شاهه لطيف سائين پنهنجي ڪلام جي ذريعي جن تاريخي قصن ۽ ڪهاڻين کي ڳايو آهي ۽ اسان تائين پهچايو آهي، انهن قصن ۾ "لاکي ڦلاڻي" جو قصو به آهي، جيڪو ڀٽائي رحمت الله عليه سر ڏهر ۾ بيان ڪيو آهي. ان قصي جو تفصيل هن طرح آهي ته "لاکو ڦلاڻي" هڪ وڏو سنڌ جو سورهيه ۽ سرويچ انسان هو. هو تقريبن 866ع ڌاري ڄائو هو ۽ لڳ ڀت 955ع ۾ وفات ڪري ويو. هن جو نالو لاکو هو، لاکو پٽ لاکيار پٽ اوڍو پٽ اوڍار. ڪن وري لکيو آهي ته هن جو نسب هن طرح سان آهي: لاکو پٽ ڦل پٽ ساهڙ پٽ مهڙ. ٻين وري هن جو خاندان هن طرح سان ڳڻايو آهي لاکو پٽ ڦل پٽ ساهڙ پٽ مهڙ پٽ لاکو پٽ ويرو پٽ ساند پٽ پلي پٽ رائڌڻ (راءِ ڌڻي يا رادڻ) پٽ ڪاڪو، پٽ سمون پٽ انڙ پٽ لاکو پٽ لاکيار پٽ اوڍو پٽ اوڍار پٽ نوتيار پٽ نيت.
هو سما خاندان جي جاڙيجن (ڄام جاڙي جي اولاد کي جاڙيجا سڏيو وڃي ٿو) جي نک مان هو. لاکي ڦلاڻيءَ جي مامي راءِ کنگهار 1540ع ڌاري احمد آباد جي سلطانن جي مدد سان ڪڇ ۾ حڪومت قائم ڪئي هئي. ڪڇ جا جاڙيجا سما به ڄام لاکي جي اولاد مان هئا، جيڪو لاکي ڦلاڻيءَ جو ڏاڏو هو.
لاکو ڦلاڻي ڪڇ ملڪ ۾ چاوڙن راجپوتن جي حڪومت جي زماني ۾ ڄائو هو. لاکي ڦلاڻيءَ جي ڄم ۽ موت جي باري ۾ پڪ سان ته ڪجهه نه ٿو چئي سگهجي، پر اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته هن جو زمانو 1200ع کان 1350ع تائين آهي. ان زماني جي ريت رسم موجب لاکي ۾ اهي مڙئي خوبيون هڪ ٿري ٻولي جي شعر ۾ لاکي ڦلاڻي بابت لکيل آهي ته هو ڪتي مهيني جي ٻارهين تاريخ جي ڏينهن تي سن 976ع ۾ ڄائو هو ۽ اها تٿ ٻيج هئي.
لاڇــــان لاکـو جـــنــمــــئــو، ڄـارس ري ٻـڌوار
لاکو پوت سمـونـد ڪــو، ڦــول گــهــر اوتــار
سنبت نو سو ڇاهتر، ٻيج تٿ ڪاتڪ ماس
جس دن لاکو جنمئو، سورج جوت پرڪاش
"ڦلاڻي" هن کي سندس پيءُ جي نالي ڪري سڏيو ويو آهي. جڏهن لاکي جي پيءُ ڦل وفات ڪئي، تڏهن لاکي کي ڪنهن اهو سنيهو هنن لفظن ۾ ڏنو ته تنهنجو پيءُ ڦل مري چڪو آهي:
هـڪـڙا ڦل پسجن واڙئـيـن، ٻيـا جي بٺين ڌاڃ،
لاکـا آءُ مـــهــراڻ، تــو ريءُ ســڃــو ڪــاڇــڙو.
لاکي ۾ اهي سڀ وصفون هيون، جيڪي ڪنهن مڙس ماڻهوءَ لاءِ ضروري هيون. هو مهڙئين زماني ۾ سرڪش ۽ ڏنگو انسان هو. جواني ۾ ارڏائي سان گڏ سورهيائي ۾ به پنهنجو مٽ پاڻ هو. پڇاڙيءَ ۾ سخا ۽ ڏاتار جي گڻن سان سينگاريل هو. راءِ کنگهار جي چالاڪين، مڪارين ۽ مڪرن لاکي کي هڪ "هاڻو" جو روپ وٺرايو. قصو هيئن هو جو لاکي جي ٻن جيڏن سرتن ۽ وزيرن جيسر ۽ جيسراج سان ريٻارين جي چرچ تي راءِ کنگهار هلان ڪئي ۽ هنن جا ڪي ماڻهو مارايا ته ڪي گهائل ڪيا. لاکو يارن جو يار هو، هن کان جيسر ۽ جيسراج جي مظلوميت برداشت نه ٿي سگهي، تنهنڪري هن پڪو پهه ڪيو ته هو پنهنجي يارن جي بي عزتي جو پلاند ڪندو (هونئن به سنڌي ماڻهو پلاند ڪرڻ ۽ ذاتي بي عزتي جي پلاند وٺڻ ۾ ڇيهه ڪري ڇڏيندا آهن)، ان ڪري لاکي ڦلاڻي شروع ۾ راءِ کنگهار حڪمران کان انصاف جي گهر ڪئي ۽ مظلوم دوستن جي فرياد رسي جي درخواست جي گهر ڪئي، پر جڏهن ڪجهه نه ورندو ڏٺائين، اٽلندو انصاف جي مالڪ کي ڌر محسوس ڪيائين، تڏهن اهو فيصلو ڪيائين ته هو مظلومن جي جهولي ۾ انصاف پنهنجي هٿن سان وجهندو ۽ ڏاڍي کي به اهڙي سيکت ڏيندو، جو هو ڏيهن کي ڏس ڏيندو.
لاکو ڌاڙيل بڻجي ويو، هن جا ويري مالوند ماڻهو هئا. لاکي هنن جا وڳ هڻڻ شروع ڪيا. هو ٻني (حضرت آدم عليه السلام واري ٻني) ۽ لوڻي مان ريٻارن ۽ جاڙيجن جا ڌڻ هڻندو هو. ريٻارن جي راءِ کنگهار هن جي ڪري طرفداري ڪئي هئي جو راءِ هڪ ريٻارڻ زال تي موهت هو ۽ راجا جو هن زال سان ڪو ڳجهه ڳوهه جو ناتو هو. راءِ کنگهار جيئن ته جاڙيجو هو، تنهنڪري مڙئي "جاڙيجا" به راءِ کنگهار جي ڌر هئا. ريٻارن ۽ جاڙيجن گڏجي ڪري لاکن جو ماڻهو ماريو هو. لاکي، جيسر، جيسراج ۽ لاکن جي پلاند ۾ ريٻارن سان اهڙي جٺ ڪئي، جو هنن جي در تي هڪ به جانور نه ڇڏيائين. ريٻارڻ خالي واڙن ۾ ڍينگهرن جي ڀر سان هن طرح سان ٿي رهي:
رڙي ريـٻـارڻ روءِ، اڀــي ڍيــنــگـــهــــر ڍار،
وڃـن اڄ وڳ هنـيـو، ســئــم جـي ســـوار،
ڪاڇي ٻنهي پار، ڌاڪو هن جو دسئين.
لاکي ۽ ان جي سوارن دسيون لتاڙي ڪاڇي جي ٻنهي پاسن کان جاڙيجن ۽ ريٻارن جا لاهه ڪڍي ڇڏيا. ڪاڇي جي مڙني رستن کي بلاڪ ڪري ڇڏيائين. ريٻارڻ جو روئاڄ ڀٽائي سائين هن طرح بيان ڪيو آهي:
رڙي ريـٻـارڻ روءِ، اڀـي ڍيـنـگـهـر جهـل،
ڀري هتان ڀل، ڪيترون ڪاهي ويا.
ريٻارڻ جي ڏاڍ ۽ هلان کي روڪائڻ لاءِ راءِ کنگهار وٽ دانهن کڻي فريادڻ ٿي وڃي پهتي. راءِ کنگهار ان هلان کي روڪڻ جا مڙئي جتن ڪيا، پر ڪي به ڪين وريو. لاکي ڦلاڻيءَ جو ڏاڍ راءِ کنگهار ۽ ان جي حڪومت روڪي ڪين سگهي. اتي ڪاوڙ ۾ اچي ريٻارڻ، راءِ کنگهار کي طعنا ڏنا ته تون به ڪو مرد آهين يا پاڻ کي حڪمران سمجهين جو هڪ "هاڻو" جي هلان کي نه ٿو روڪي سگهين.
ريـٻــارڻ ٿــي روءِ، مــٿــي ڌريــو هــٿــڙا،
کـرا ويـڻ کـنگهار کي، چنچل اڀي چوءِ،
واڙي وڇ نه ڪو”، لاکو لوڙائن ســيـن.
ماڻهن جي نظر ۾ لاکي جي ان ايتري هلان جي باوجود به ريٻارا ۽ جاڙيجا مظلوم نه بڻجي سگهيا، پر الٽو ڪڇ جي عوام ريٻارن کي ئي ڏوهي ٿي سمجهيو، تنهن ڪري ڪڇ وارن لاکي ڦلاڻيءَ جي مڙني مخالفن کي مشورو ڏنائون ته هو وڃي لاکي ڦلاڻيءَ کي پرچائين ۽ کانئس معافي وٺن.
راءِ سين رٺا جي، تن جاڙيجن جاڙ ڪئــي،
ڪيئن ماڻيندا سي، چوڏهن چارو ڪڇڙو.
•
ريٻارڻ ريجهاءِ، لاکـو لــولاٽـيـن ســيــن،
سائون مان سندياءِ، ٺٺ مٽائي ٺاڪرو.
آخر ڪي به ڪين وريو. لاکو هر روز پيو هلان ڪندو هو. هو چوويهه ڪلاڪ دشمنن جا گهٽ گهيڙ جهليو بيٺو هوندو هو. ڀٽائي صاحب فرمايو:
ٽـاٽـوڪيـن پلاڻ، سدا هـــڻـــن کــوکــرا،
لاکي لـوڙائــن جــا، اهـــڙائـي اهــــڃـــاڻ،
ڏيئي تنگن تاڻ، ڪوڪاريندا ڪڇڙي.
شاهه سائين جي ڪن بيتن مان لاکي جي تاريخ جو به پتو ۽ پروڙ پوي ٿي. مثلا "ڀڄ" جو رهاڪـو هــو.
ڀڄيــان ڀلي پير، وڌو راءِ رڪـاب ۾،
ڪڇ رهندو ڪير، لاکو لوڙائن سين.
لاکي جي شهرت پيءُ جي نالي پٺيان مشهور ٿي هئي. لطيف سائين فرمايو:
لاکـا لـک سـجـهــن، پـر ڦـــلاڻــيءَ ڦــيــر ٻيو،
جنهن ڀر راڻا راڄيا، ڪوٽن منجهه ڪنبن،
جـنـهـن جـو جاڙيـجن، ستي سؤنچو نه لــهـي.
آخر جڏهن لاکي جي هلان هڻي ڇيهه ڪيو، جاڙيجا ۽ ريٻارا مقابلي جو ست نه ساري سگهيا، حڪومت به هنن کي تحفظ نه ڏئي سگهي، تڏهن هنن اتان لـڏڻ شـــروع ڪــيــو.
ڪاڇي پئي ڪوڪ، سچ ڪِ سنگهارن لڏيو،
مــــادر اوءِ مـــــلــوڪ، اوٺــــي ويــــڙا اڪــري.
•
ڪاڇي ڪاهيائون، سچ ڪِ سنگهارن لڏيو،
مـان تـن مـاريون، پـاڻان وجـهـي گــونــدريــون.
هاڻي ان ڏاڍمڙسيءَ ۾ ۽ هڻ هڻان ۾ لاکو ڦلاڻي ڏيهان ڏيهه مشهور ٿي ويو، جن کان سڄو ملڪ ڪنبڻ لڳو. وڏا وڏا سورهيه ۽ متارا به هن جي ڏهڪاءَ کان ڊڄي ٿي ويا ۽ جيڪي وڳ هن ٿي هنيا، تن جي پٺيان ڪا پيرن جي واهر به ڪانه ٿي لڳي. لاکو هر وقت ان ڪرت ۾ مشغول هو ۽ وڏن وڏن وريامن جون ڌڻيون سڃيون ڪري ڇڏيون هئائين.
لاکـو لــوڙائــن سـيـن، چـــوڏس لــڙ چــڙهـــي،
وڙهــــيــو وريــامــن جــا، ڌڻــيـــو ڌڻ هـــڻــي،
پسين جي پري، سي واهر ڪنهن نه وارئيا.
هو هر وقت ڌڻ ورائڻ جي ڪرت ۾ رڌل هو، لکي تان هني لاهڻ لاءِ تيار ئي نه هو. هاڻي هو وڏن وڏن وريامن کان ڏاڍو ٿي راءِ کنگهار جي مالن ۾ به ڪاهي پيو هو ۽ ان جا ڌڻ به نٿي ڇڏيائين. حضرت لطيف سائين فرمايو:
هــــنـــــي مـــــٿـــــــان هــــــٿــــــڙا لاکـو نه لاهــي،
کــڙيــئــــريـــا کـــــيـــل ڪـري، اڀــوئــــي آهـــــي،
وڃيو سي ڪاهي، جي کيڙي هيٺ کنگهار جي.
هن هيبت ۽ دٻدٻو پيدا ڪري سنڌ کان ڪڇ ويندڙ مڙيئي رستا به بند ڪري ڇڏيا هئا. ڪوبه ڪيڏانهن وڃي نه ٿي سگهيو.
ڪڇ کان سنڌ ايندڙ چوڏهن چارا پيٿاپور کان جليلي وٽان، ٻلهياري وٽان، آڌي گام کان راحمڪي بازار وٽان، مطلب ته مڙيئي رستا جن جو لطيف سائينءَ هيٺين بيت ۾ ذڪر ڪيو آهي، سي سڀ لاکي بلاڪ ڪري ڇڏيا هئا.
راءِ سـيـن رٺـا جـي، تـن جاڙيجن جاڙ ڪئــي،
ڪيئن ماڻيندا سي، چوڏهن چارو ڪڇڙو.
ڪو زمانو اهڙو به آيو جو بهادري ۽ سورهيائي لاکي ڦلاڻي جي لازمي صفت بنجي وئي ۽ هن جو نالو ملڪان ملڪ مشهور ٿي ويو ۽ ان جي دهشت کان هر ننڍو وڏو ظالم ڪنبڻ لڳو. ٻيا ته ٺهيو، پر حڪمران ۽ تختن جا ڌڻي به ڪؤ کائڻ لڳا. هاڻي هو هاڻو ۽ ڌاڙيل مان قومي سورمو سڏجڻ لڳو. قومي رنگ جي ان نئين پهراڻ ۾ هو غريبن جو طرفدار، ويرين جو ويري ۽ ڏاڍ لاءِ ڏهڪاءُ بنجي چڪو هو. لاکي جي اها بهادري حضرت ڀٽ ڌڻي کي به وڻي آهي. فرمائين ٿا:
لاکا لـک ســجــهــن، ڦـــلاڻــي ڦــيــر ٻــيـــو،
جنهن ڀر راڻا راڄيا، ڪوٽن منجهه ڪنبن،
جـنـهـن جـو جـاڙيجن، ستي سؤنچو نه لـهــي.
انهيءَ ڏاڍمڙسيءَ جي زماني ۾ لاکي ڦلاڻيءَ جو پيءُ ڦل وفات ڪري ويو. لاکو لوڙائن جي ساٿ سان گڏ هو جو هن کي ڪنهن پيءُ جي مرڻ جي خبر ٻڌائي، بنهه ائين جو هن جي وفات جو ذڪر فقط مام پروڙڻ وارو ئي ٿي سمجهي سگهيو. هن جو پيءُ لکين مڻ مٽي هيٺان بٺي ۾ دفن ٿي چڪو هو. شاعر چيو:
هڪڙا ڦل پسن واڙئين، ٻيا جي بٺين ڌاڃ،
لاکا آءُ مـهــراڻ، تــو ري ســڃــو ڪـاڇـڙو.
لاکي جي نازڪ دل تي پيءُ جي مرڻ جي گهاءَ ڪاري ڌڪ هنيو ۽ هو قدرت جي ان اڻ ٽر عمل جي مقابلي لاءِ خانداني ذميدارين سنڀالڻ لاءِ بلڪل تيار ٿي بيٺو. هن ڀڄ تعلقي ۾ ڪانهيرو نالي هڪ عظيم الشان ڪوٽ اوڏن کان ٺهرايو ۽ "ڪانهيرو ڪوٽ" يا "ڪيرا ڪوٽ" ۾ مستقل سڪونت اختيار ڪيائين. غريب غربي، آئي وئي ۽ ڪمزورن لاءِ هڪ آٿت بنجڻ جو وچن ڪيائين ۽ سخا جا درياهه وهائي ڇڏيائين. ڀٽائي سائينءَ سندس ان ڪيفيت ۽ حالت جو ذڪر هنن بيتن ۾ ڪيو آهي:
لاکي لوڙيون ڇڏيون، سرها ٿيا سنگـهـار،
چٽائي چوڌار، وانڍيـون وک چـرنـديــون.
هن سخا ۾ ڇيهه ڪري ڇڏيا ۽ سنڌ جي ستن سورهين ۽ ڏهن ڏاتارن ۾ شامل ٿي ويو. ماڻهو هن کي اوتار سمجهڻ لڳا. ڪنهن شاعر چيو:
لاڇان لاکو جنمــئـو، ڄـارس ري ٻـڌوار،
لاکو پوت سموند ڪو، ڦول گهر اوتار.
جڏهن لاکو ڦلاڻي، ڪيرو ڪوٽ اوڏن کان ٺهرائي رهيو هو، تڏهن هو هڪ حسين اوڏڻ هٿان دل وڃائي ويٺو. "بيلي اوڏ" جي ڌيءَ جيڪا حسن جمال ۾ تخت راڻين کان ڪنهن به صورت ۾ موچاري ڪانه هئي، تنهن سان هن شادي به ڪئي ۽ سنڌ جي غريب نواز بادشاهه ڄام تماچي وانگر هڪ ميري مهاڻي جيان هڪ اوڏڻ سان ناتو ڳنڍيائين. ڀٽائي صاحب فرمايو:
لاکــا لــڄ سـنـديـاءِ، اوڏ اگلي آهيـان،
پکا سي پرتا”، جي اجهي تنهنجي اڏيا.
•
لاکـي لـــڄ کـنـئــي، اسان اوڏڻين جي،
ڪندو ڪانه ٻي، اڳ وسوڙي آهـيان.
ڪڏهن ڪڏهن ڄام لاکو، جڏهن ڪيراڪوٽ جوڙائي رهيو هو، تڏهن اوڏن وٽ اچي ڪري انهن سان ليکا چوکا ۽ ڪچهريون به ڪندو هو. ڀٽائي صاحب دعائيه انداز ۾ فرمايو:
اڏيو جو اوڏن، سو ڍينگهــر ڍلــو نــه ٿـــئــي،
جنهن ڀر ويهي ڪن، ليکو لاکي ڄام سين.
هن اوڏن کي اجهو به ڏنو ته سام به جهلي. هو لاکي ڄام جي "ڪيرا ڪوٽ" جي ڀر سان پنهنجا جهڳا اڏي ويهي رهيا. غريب اوڏ، لاکي جي پناهه ۾ هر ڪنهن ڏاڍي جي ڏاڍ کان بلڪل آجا ٿي نظر آيا. ڪنهن چيو:
لاکا لک هئا، پر ڦلاڻيءَ ڦير ٻـيـو،
آجا اوڏ ٿيا، پلئه لڳي جنهن جي.
لاکي غريب انسانن توڙي ساهوارن جي لاءِ ٿر ۾ ٻه تلاءَ به ٺهرايا هئا. هڪ تلاءُ پنهنجي نالي سان "لاکا راءِ تلاءُ" ۽ ٻيو پنهنجي پياري زال اوڏڻ جي پيءُ بيلي اوڏ جي نالي پٺيان "بيلي راءِ تلا”" ٺهرايا هئائين. مٿين نالن وارا تلاءَ اڄ سوڌو ڪڇ ڀڄ ۾ موجود آهن. چوندا آهن ته اوڏڻ کان اڳ ۾ يا اوڏڻ جي وفات کان پوءِ هن هڪ شهزادي مهر راڻي سان به شادي رچائي هئي، جيڪا ڪرن راجا جي ڌيءَ هئي. لاکي هن کي ڏاج ۾ لک بخشيا هئا ۽ وڏا ڏن ڏنا هئا. ڪنهن شاعر چيو:
لاکي لک بخشيا، ڪرن بخشي ڪروڙ
پر پوءِ مهر راڻي، لاکي سان بيوفائي ڪئي، جنهن ڳالهه جي خبر لاکي ڦلاڻي کي هن جي وزير "گل ڦل" ٻڌائي. بس پوءِ ڇا ٿيو، لاکي جو انسان ذات تان اعتماد ختم ٿي ويو ۽ هن ڪيترا سال اڳ جنهن ڏاڍي مڙس ۽ پنهنجي من جي ازگر کي لوليون ڏيئي ننڊ سمهاريو هو، سو هڪ ڀيرو وري جاڳي پيو. پوءِ هي مڇريل لاکو ڦلاڻي هو ۽ ريٻارا.
لاکي وري ساڳي ڪرت شروع ڪري ڏني. اهي ئي لوڙيون، اهيئي ڌاڙا. لاکو، لکي ۽ ڪڇ جا مسڪين ماڻهو هن جي ڏاڍ جي زد ۾ هئا. صبح ۽ شام ماڻهو هن جي ڏمر هيٺ هئا. ڀٽائي صاحب فرمايو:
لاکــو لـکــي تـي چڙهــي، لـکـي لاکي هيٺ،
سونهاريون سـر ڪـيــو، ڀيـڙي ٻـڌي بــيــٺ،
ڪندو ڏمر ڏيٺ، صباح ساڻ سڀ ڪنهـين.
جڏهن لاکي جا ظلم وڌي ويا ۽ هن جون ارڏايون اڻ جهل ٿي ويون، تڏهن مظلوم ۽ ڇڙوڇڙ ٿيل ماڻهن سوچيو ته لاکو ڇو ٿو لوڙيون هڻي، هن جي ڪري ته هو ستل آهن، بيخبر آهن ۽ غافل آهن. هنن کي ٻڌي ۽ ايڪو رکڻ گهرجي. ان صورت سان ئي هو هاڻن جو مقابلو ڪري سگهن ٿا ۽ پاڻ تان لوڙيون ختم ڪري سگهن ٿا:
جاڳو جاڙيجا، سما سک مَ سـمـهـــو،
پسيو آن پارا، لاکو ٿو لوڙيون ڪري.
پوءِ شايد حضرت لطيف سائين پنهنجي سر پاڻ ڪڇ پهچي جاڙيجن، ريٻارن ۽ مڙني ماڻهن لاءِ هڪ نئون نسخو ساڻ کڻي ويو ۽ اتفاق ۽ ايڪو ئي هر لاکي ڦلاڻي جو مقابلو ڪري سگهي ٿو ۽ ساٿ ۾ رهي ڪري ئي انسان سلامت رهي سگهي ٿو. ڀٽائي صاحب فرمايو:
جـي ڀـانـئـيـن وس چران ته سنگهارن سين لـــڏ،
ته هاڃي سندي هڏ، ڪوڪ نه سڻي ڪڏهين.
•
جي ڀانئين وس چران ته سنگهارن سين گهار،
جنيـن سـندي واڙ، چــور نــه اچـي ڪـڏهــن.
ڀٽائي صاحب هي به پيغام ڏنو ته پنهنجي ٻني ۽ وني جي حفاظت پاڻ ڪجي ۽ ڌڻ ڌاري ڌار نه رهڻ گهرجي، نه ته ٻي صورت ۾ گرگ ۽ گرگ زادا ڌڻ کي چيري ڦاڙي کائي ڇڏيندا. ٻيو هي به پيغام ڏنائون ته هاڻو، ڌاڙيل ۽ لوڙائو ڪنهن جا به مٽ نه ٿيندا آهن. ظالم جو ڪوبه مائٽ وياءَ ۽ سڱ نه هوندو آهي. هن جو ڪو مذهب، عقيدو ۽ ايمان به نه ٿيندو آهي. سوين سال گذري ويا آهن، لاکو لکي ۽ لطيف سائين سڀ لڏي ويا آهن، پر سنڌ ۾ اڄ به ساڳي صورتحال آهي. ڌاڙيل اڄ به ڪنهن جا مٽ نه آهن. هو سنڌ ڄايا آهن ۽ سنڌين جا ئي ويري آهن. هنن جي ظلمن، ڏاڍ ۽ لٽ ڦر جو نشانو اڄ به ساڳيائي سنڌ واسي آهن.
ڀٽائي صاحب ڌاڙيلن ۽ هاڻن جي ان اک ٻوٽ روش کي ننديندي فرمايو:
ڌڻ ڌارڻ ڌار رهــــڻ اي نـــه سـگــهــارن ســـٽ،
ڪـاهـي ايـنـدا ڪــڏهــن مـٿـي وانـڍ وهـٽ،
جي هاڻو هونئي مٽ، ته به اوڊر لاهه مَ ان جو.
[b]لاکي جو موت:
[/b] ڳاهن ڳالهه ڪئي ته پوءِ لاکي ڦلاڻيءَ کي سندس مامي راءِ کنگهار دعوت ڪري پاڻ وٽ گهرايو، وڏا طعام تيار ڪرايائين ۽ وڏا ڀال ڀلائڻ جا ٺاهه ٺاهيائين، پر من ۾ مير رکي دولاب ڪري راءِ لاکي ڦلاڻي کي مارائي ڇڏيائين. لاکي جي موت جي باري ۾ شاهه صاحب ماڻهن جون ٻن قسمن جون رايون بيان ڪيون آهن. هڪ راءِ موجب ماڻهو لاکي جي موت تي خوش ٿيا آهن، ملڪ مان ڏولائو لهي ويو آهي ۽ بدامني ختم ٿي ويئي آهي. شاهه صاحب فرمايو:
لکي ۽ لاکــو، ٻـئــــي مـئــا ٻـاجهه ٿي،
قـادر لاٿو ڪڇ تـان، اديون اولاڪو،
وانڍن ۾ واڪـو، ريـٻـاري رهـي ويـا.
ٻي راءِ موجب، لاکو سنڌ جو سورهيه هو. هن ظالمن جي ظلمن کان خلق کي نجات ڏياري ۽ ظالم حڪمران راءِ کنگهار لاءِ وڏيون انتظامي مشڪلاتون پيدا ڪيائين.
شاهه سائينءَ جي نظر ۾ لاکو ڦلاڻي سدا سهڻپ پهريل ۽ پوشاڪيل هڪ گهوٽ هو. هو سنڌ جو گهوٽ هو، هن جون ونيون ته مهر راڻي ۽ اوڏڻ هيون، پر هو پنهنجي بهادري جي ڪارنامن سبب سدا جوان ۽ گهوٽ اڻ موٽ هو. ڀٽائي صاحب افسوس ۽ ارمان جي انداز ۾ ۽ دنيا جي بيوفائي جو ذڪر ڪندي فرمايو:
ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽ، ڪڏهن مڙهه مقام ۾،
واري ســـنــدو ڪـــــوٽ، اڏي اڏبــو ڪــيـتــرو.
منهنجي راءِ موجب شاهه سائين لاکي ڦلاڻي جو قصو هيٺين ٽن سببن جي ڪري بيان ڪيو آهي:
1. سنڌ جي تاريخي قصن ۽ ڪهاڻين کي جيڪي سنڌ جي تهذيب ۽ ثقافت جا صحيح سرچشما آهن، ماڻهن کي ٻڌائڻ ۽ انهن کي پنهنجي سپوتن کان واقف ڪرڻ، ڇو ته قومون پنهنجي شاندار ماضي کي سامهون رکي ڪري ئي مستقبل جي عمارت تعمير ڪنديون آهن.
2. سنڌ جي تمام گهڻن بهادرن ۽ سورمن کي ٻاهران آيل ماڻهن سنڌ جي اڻ پڙهيل عوام جي آڏو منفي انداز ۾ پيش ٿي ڪيو ۽ هر بهادر کي ڌاڙيل ڪوٺي ڪري، سنڌ جي مجموعي بهادري جي صفت کي تخريبي عمل سڏيندي پنهنجي اچڻ جو جواز ٿي پيش ڪيائون. ڪوڙ لکندڙ مؤرخين سنڌ جي بهادر سومري بادشاهه دلوراءِ جي ڪردار کي مسخ ڪيو ۽ سنڌ جي هر شخص جي زوال جي پٺيان دلوراءِ جو هڪ گناهن تي ٻڌل قصو ئي پيش ڪيو. محمود غزنوي جي منصوره کي برباد ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ديندار هباري بادشاهن لاءِ اهو مشهور ڪيو ويو ته اهي "قرمطي" بنجي ويا هئا. مظهر شاهه جهاني جي مصنف ميرڪ يوسف سنڌ جي بهادر ذاتين، چانڊين، سميجن، انڙن، لاکن، جتوئين، ڌاريجن ۽ پنهورن کي ڌاڙيل ڪوٺيو آهي. شاهه بيگ ارغون آڏو بکر شهر ۾ قاضي قاضن ڌاريجن جي باري ۾ اهو مشورو ڏنو هو ته "اهي ڪانڊيرا" آهن، انهن کي صاف ڪرڻ بهتر آهي، ته مخدوم بلاول کي ٻاهران آيل حڪمرانن جي طرفدار عالمن ڪافر جي فتويٰ صادرڪري ئي قتل ڪرايو هو. مٿين ڳالهين ۽ مڙني تاريخي واقعن کي ذهن ۾ رکندي حضرت لطيف سائين لاکي ڦلاڻي جو سچو قصو سمورن حقيقتن سوڌو اسان جي آڏو رکيو، ان ۾ لاکي ڦلاڻي جي بشري ڪمزورين جو به ذڪر ڪيو اٿن ته ان جي سخا سورهيائي ۽ سرويچي جي به تعريف ڪئي اٿائون.
3. ٽين ڳالهه جيڪا شاهه صاحب، لاکي ڦلاڻيءَ جي قصي کي تمثيل طور پيش ڪري، اسان کي چوڻ گهري آهي، اها آهي ته قومن جو، فردن جو، قبيلن جو ۽ معاشرن جو بچاءُ گڏ رهڻ ۽ ايڪي ۾ ئي آهي. قومون تيستائين پنهنجي ۽ پنهنجي معاشري جي حفاظت نه ٿيون ڪري سگهن، جيستائين انهن ۾ ايڪو ۽ ٻڌي نه آهي. اتفاق جي ذريعي ئي گهوڙن وارن ۽ مسلح ڌاڙيلن سان جنگ جوٽي سگهجي ٿي. جيڪڏهن پنهنجي "ڪاڇي جي چوڏهن چارن" (سنڌ کان ڪڇ ڏانهن ان سمي ۾ چوڏهن رستا ويندا هئا) وانڍن، واڙن ۽ لوڙهن جي حفاظت ڪرڻي آهي ته پوءِ هن بيت جي پيغام کي دل سان هنڍائي ان تي عمل ڪرڻو پوندو:
جاڳو جاڙيجا، سما سک مَ سـمـهـــو،
پسيو آن پارا، لاکو ٿو لوڙيون ڪري.
[b](سر ڏهر، مرتب: ڊاڪٽر نواز علي شوق، شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثــقــافــتــي مــرڪــز ڀــٽ شـــاهــه، ســــال 1989ع)
[/b]