10
”زندگيءَ کي ڪٿي ڳولهي رهيو آهين؟ انهن راهن تي جتي ديوتا جي جهول موت جي خزاني سان ڀريل آهي. هو موت ورهائي ٿو. ايندڙ ويندڙ هن اڳيان هٿ جهلي مٺ ۾ موت وٺي راه اجل ۾ اکين کان اوجهل ٿي وڃي ٿو. ڇا ائين ته نه آهي. ڄار مان فرار ٿيل پکيءَ کي ماريءَ جون اکيون ڳولهين ٿيون. هر حربو ڦاسائڻ لاءِ آهي. جاندار جي فرار جي جدوجهد زندگي آهي. انسان جٽادار نه آهي سندس تخليق ۾ ڪوتاهيون آهن. فطرت جي پيمانن تي پورو نه آهي.“ وارث يهودا پهتو ته هن ڏٺو هيڪل سليمانيءَ ۾ سوئر ٻڌل هيا. انطيوگوس جو پٽ اپيفانس انهن کي چميون ڏئي رهيو هيو. هڪ ڏينهن هن ڏهه سوئر قربان ڪري انهن يهودين کي کارايا جن ’يانوس‘ ديوتا جي مندر ڏي ويندڙ جلوس ۾ شرڪت کان انڪار ڪيو هيو. هجوم جنهن ۾ هر ڪنهن کي مٿن تي ڳاڙها رومال ويڙهيل هوندا هيا، ٿالهه ۾ ايويءَ جا گل کڻي ديوتا ڏي ويندا هيا.
”اي يهوديو! ياد رکجو.“ اپيفانس چيو، ”ايويءَ جا گل فرعون جي ان داسيءَ کان خوبصورت آهن، جنهن جا انگ نظر نه ايندڙ ڪپڙي سان ڍڪيل آهن. انهن گلن ۾ شفا آهي ’يابچوس‘ ديوي خلقڻهار جي شر کان محفوظ رکي ٿي جنهن موت تخليق ڪيو.“
وارث ان هجوم ۾ شامل هيو جن جي مٿن تي ايويءَ جا گل رکيل هيا. ڳاڙهن رومالن وارو جلوس جن جي رهنمائي ترين تي ناپاڪ چرٻيءَ مان رجيل تيل جا ڏيئا کڻي هلندڙ اڌ اگهاڙيون عورتون ڪري رهيون هيون. اهي يهودي به شامل هيا جن منع ٿيل گوشت کائڻ کان پٿر آڏو سر جهڪائڻ کي ترجيح ڏني هئي.
وارث اهي گل چوري ڪرڻ چاهيا. يابچوس ديوي سندس اڳيان ائين هئي جيئن سينا جي نخلستان ۾ کجيءَ جي ڪنڊن ۾ وچڙيل ڪانءُ. بدصورت ديوي. هن مٿي تي رکيل ٿالهه ۾ هٿ وجهي گل چورايو. اهو گل ڪنڊا هيو. اهي ان ڌرتيءَ جي پيداوار هيا جنهن ڌرتيءَ تي اڃا ڪنهن پيغمبر جي پيرن جا نشان نه هيا. ’موون‘ جي ريگستانن ۾ ايويءَ جا گل اهڙي ٿوهر تي پيدا ٿيندا هيا جيڪو ست منهين نانگڻ جيان هوندو هيو.
ميڊيٽرينين جي گهميل هوا انهن سان گسي مرليءَ جيان وڄندي هئي. ايويءَ جي ٿوهرن جون ست ڦڻيون لامون لهر ڪري هڪ ٻئي کي ڏنگي وجهنديون هيون. گل جن وارث کي ڏنگي وڌو. وارث هٿ وات سان چوسيو، ٿڪ اڇلائي ته اها يابچوس ديويءَ جي منهن ۾ لڳي، کيس سزا طور هيڪل سليمانيءَ جي ان ڀت سان لڙڪايو ويو جتي ٻه عورتون اڳ لڙڪي رهي هيون. انهن عورتن جي چيلهه سان ٻار ٻڌل هيا جن جي طهر مان رت ڦڙا هيٺ ٺوڙهي اونياس جي مٿي تي ڳڙي رهيا هيا، جيڪو يهودين لاءِ فڪرمند هيو. انهن ٻن عورتن کي ان ڪري سزا ڏني وئي ته پنهنجن ٻارن جا طهر ڪرايا هيا. رومن قانون موجب يهودا ۾ طهر تي بندش هئي.
رومي حڪمران اپيفانس اڇا ڪپڙا پائي فارس جي ’اليماٽس‘ جو تيز شراب پي رستي تي آيو ۽ اتان لنگهيندڙ هر يهوديءَ کي پٿر هنيا. پوءِ نصيحت ڪندي چيو: ”اي وحدانيت جي خوابن ۾ ڇرڪ ڀريندڙ قوم. اڻ ڏٺل کي ٻاڏائيندڙ انڌن جي قوم. ديوتائن انساني انگ کي پردي سان نوازيو. توهان ان جي بي پردگي ڪئي. تخليق مان غلطيون ڪڍڻ جو اختيار توهان وٽ نه آهي.“
پوءِ هن يهودين کي ٻارنهن سال پراڻو قصو ٻڌايو. جڏهن سندس پيءٌ انطيگوس جنگين ۾ مصروف هيو. هن چيو،
”استاد ’اڪيليوديو‘ جي سرپرستيءَ ۾ فتح جي ديويءَ جو مجسمو تيار ڪيو ويو. جڏهن مڪمل ٿيو ته هن ڇيڻي کڻي مجسمي جي پيشانيءَ وٽ ڪا ترميم ڪرڻ چاهي. مون ڌڪ هڻي اڪليو ديو جو نڪ ڀڃي وڌو ۽ چيو، ’فتح جو تصور بادشاهن کان وڌيڪ ڪنهن وٽ ٿي سگهي ٿو. تون هڪ پگهاردار آهين. توکي ان ترميم جو اختيار نه آهي.‘ هاڻي ٻڌايو جڏهن انسان جو اهڙو حال آهي جو اصلاح برداشت نه ٿو ڪري ته ڇا خدا اهڙي ترميم تي توهان مان خوش هوندو.“
هن هيڪل سليمانيءَ کي جيوپيٽر ديوتا جو درجو ڏئي طهرن جي هاريل رت کي سوئر جي شوروي سان ڌوئي صاف ڪيو. يهودي اونياس کي ڀائرن هٿان مارائي بت پرستيءَ کي فروغ ڏنو. هيڪل سليمانيءَ ۾ زيوس ديوتا جو مجسمو نسب ڪري، يهودين کي چيو،
”ان سامهون مشت زنيءَ جي مشق ڪن.“
هارون جي ستين پيڙهيءَ جي هڪ جوڌي مٿاٽياس رومين خلاف بغاوت ڪئي. ڪجهه ساٿين سان صيهون جي پهاڙن تي چڙهي ويو. هن چيو.
”صيهون جي جبلن تي ڦٽندڙ گلابن جون پنکڙيون توريت جا ورق آهن. سوئر جي بوءِ کان بچو. گلابن مان توهان کي وحدانيت جي خوشبوءِ ايندي.“ مٿاٽياس کي ٽي پٽ هيا. هن جي ڌيءَ اوياس جي ڪنن ۾ لڙڪندڙ واليون ڄڻ واليون نه هيون، روح چوڌاري وريل گهيرا هيا. انهن گهيرن جي ڳولائين ۾ روح قيد هيا. انهن والين ۾ عرشنا جو روح محفوظ هيو. وارث ٻرندڙ جبلن جي لاوي مان هٿوڙو ٺاهي مٿاٽياس جي ننڍي پٽ ’يهودا‘ کي ڏنو. يهودا هٿوڙي سان رومين جا مٿا چٿي وڌا. فتحياب ٿيو ۽ کيس مڪانيوس (هٿوڙي وارو) جي لقب سان ياد ڪيو ويو. هن خوش ٿي وارث کي چيو: ”اي مووان جي حرم ۾ اپسراجي چيلهه هيٺان پيل وهاڻي کان نرم لوهار، تنهنجو ٺاهيل هٿوڙو جاهل روميءَ جي دماغ کان سخت آهي. ڇا اهو تون ڪنهن ظالم جي دل مان ٺاهيو آهي؟“
وارث جيڪو ٺهندڙ ۽ ڊهندڙ جهڙ هيو، ان جي چهري جا روپ نروار ٿيا. ڪنڌ نوائي چيو: ”ڌرتي رڙ ڪندي آهي ته جبلن جو سينو ڦاٽي پوندو آهي. اهو هٿوڙو نه جبلن جو روڳ آهي. زخمي پهاڙن جي بدلي جي باهه آهي. مان لوهار نه تاريخدان آهيان. تاريخ جا لفظ ڪڙيون بنجي وجود کي ويڙهي ويا آهن. حياتيءَ جو متلاشي آهيان. عرشنا جو چوڪيدار آهيان جيڪو خوابن ۾ سندس روح جي نگهباني ڪري ٿو.“
يهودا کان کل نڪري وئي.
”اي وديشي.“ هن چيو، ”ان کان وڏي بيوقوفي ڪهڙي آهي جو نگهبان جاڳڻ بدران ننڊون ڪري حفاظت جا خواب ڏسن؟“
وارث تي سندس طنز جو ڪو اثر نه ٿيو.
”اهو نه وسار يهودا ته روح خواب جو حصو آهن. اوجاڳا انسان کي پاڻ تائين محروم ڪن ٿا. اڏام اوچائي عطا ڪري ٿي ۽ اوچائي نظرن جي پهچ کان پري آهي. تنهنجي محل ۾ مون عرشنا جو روح ڏٺو آهي.“
”ڪٿي؟“ يهودا پڇيو.
”اوياس جي پاتل والين جي گهيرن ۾.“ وارث جواب ڏنو. هن جي جواب تي يهودا سوچ ۾ ٻڏي ويو.
”ڇا عرشنا اوياس جي همشڪل آهي؟ وري پڇيو.
”روحن کي شڪليون نه هونديون آهن. اهي خوابناڪ آهن.لکيل ميساريل بوندن ۾ مليل رنگ. تراشيل ڀڳل مجسما.“
يهودا سوچيو وديشي لوهار پورهيي جو صلو گهرڻ چاهي ٿو.
”تون بيشڪ چڱائي ڪئي.“ هن چيو، ”مون هٿوڙي سان منافقن جو مٿو چٿيو. شڪست ڏني ۽ فتح سان همڪنار ٿيس پر صلو اهڙو نه گهرجانءِ جيڪو ڏئي نه سگهان.“
وارث هيٺ ڪنڌ ڪري ويهي رهيو.
”مونکي عرشنا جو روح ڏي.“ هن چيو، ”اهو اويناس جي والين ۾ محفوظ آهي.“
”ناممڪن.“ يهودا چيو ۽ هٿوڙو پري ڦٽي ڪيو جيڪو فرش سان گسندو چڻگون ڪڍندو ڀت سان ٽڪرائجي چپ ٿي ويو.
”اويناس جون واليون هٿوڙي کان ڳريون آهن.“ يهودا چيو.
واقعي جي ڇهن مهينن کانپوءِ يهودا کي شڪست آئي. مئو ته وچون ڀاءُ جونيٿن آيو. وڏي ڀاءُ شمعون ترار هڻي سندس سر قلم ڪري وڌو. ڪنعان ۾ سڀ بت پرست ٿي ويا. وحدانيت اڃايل اٺ جيان پاڻيءَ لاءِ ٻاڏائڻ لڳي. آئيسس ديوتا جو مندر ٺاهيو ويو. اتي مصر جا فرعون آيا ۽ ٻليون قربان ڪيون.
رومي بدمست هاٿي هيا. دنيا جهنگ هئي. جهنگ جي شينهن گاهه کائڻ کان موت کي ترجيح ڏني. جڏهن يونان فتح ٿيو ته هر سال ٻنين جو اڌ ان ۽ ايڪيلس جي خاندان جون ٻه عورتون خراجِ مقرر ٿيو. يونانين جا ڪنڌ هيٺ جهڪي ويا. اڌ دنيا تي حڪومت ڪندڙ يوناني بي وس هيا. انهن جا منهن شڪست کاڌل حڪمران پريوموس جي تلوار جيان چٻا هيا. پريوموس ڏک ۾ ورتل هيو. پيڊوا جي ميدان ۾ ڪٺل يونانين جي ڍانچن ۾ جهنگ جي گدڙن گهر ٺاهيا.
اها چوڏهينءَ جي رات هئي. ڪورنٿ جي گهٽين ۾ چانڊوڪي ماتمي لباس پائي گهمي رهي هئي. وارث ختم ٿيندڙ تيل جي ڏيئي تي ’اعضا المجروح‘ پڙهي رهيو هيو. اها ڪورنٿ جي سڀ کان وڏي لئبريري هئي جنهن ۾ تاريخ جي ڪتابن ۾ قتل جا قصا اهڙي جام جيان ترهيا جنهن ۾ قطري جي گنجائش نه هئي. اتي ويٺل يوناني مطالعي ۾ مشغول نه هيا پر سندن ڪنڌ شرم کان ڪتابن تي جهڪيل هيا. انهن ۾ اکيون ملائڻ جي همت نه هئي. ڪيل ڪارنامن جي تاريخ پڙهندي انهن تي مرگهيءَ جيان بهادريءَ جو دورو ٿي پيو. اهي بيوس هيا. آخر اها بي وسي بغاوت ۾ بدلجي وئي. يوناني ٽٽل دل جهڙيون ڀڳل تلوارون کڻي ميدان ۾ آيا. فتح هڪ دفعو وري انهن سان بيوفائي ڪئي. رومي سپهه سالار موميوس جوانن کي غلام بڻايو. عورتن کي ڪنيز، ٻارن کي ڪٺو ۽ پوڙهن کي جيئري زمين دوز ڪري ڇڏيو. هن باهه ڏني. اهو عجائب گهر جهڙو شهر سڙي خاڪ ٿي ويو. ان جون عظيم مورتون، تراشيل مجسما. طلسمي محلات. اڏرندڙ قالين. چمڪندڙ حوض ۽ قلمي نسخا سڙي هڪ ٿي ويا. ان سڄي سڙيل مواد مان هڪ نئون ڌاتو ٺهيو جنهن کي ’ڪورنٿي‘ ڪوٺيو ويو. ڪورنٿيءَ جي مواد مان روم جي چوراهن تي مجسما ٺاهيا ويا. مجسمن ۾ يوناني ديوتائن جي اڌ اگهاڙي اولاد مٿان سيٽيل جسمن وارا رومي سٿر سڌا ڪري بيٺل هيا.
ڪورنٿ مان لٽ مار ڪندي جيڪي مورتيون ۽ عجائبات رومين کي هٿ لڳا اهي ٻيڙي تي چاڙهندي سپهه سالار موميوس چيو،
”خبردار! احتياط سان. ڪابه شيءِ ڀڳي يا ضايع ٿي ته ڏنڊ ۾ ان جهڙي ڀرائي ورتي ويندي.“
سندس ڳالهه تي پريان چانڊوڪيءَ ۾ ڪتاب پڙهندڙ وارث جو ٽهڪ نڪري ويو. اهو بچيل آخري ڪتاب هيو جيڪو وارث جي هٿن ۾ هيو ۽ هو سڙيل لئبريريءَ جي ڪاري دڪي تي ويهي پڙهي رهيو هيو. ٽهڪ تي ٻيڙي ۾ عجائبات چاڙهيندي موميوس جي نظر سمنڊ ڪناري تان ڊڪندي ان تائين پهتي. هن ڏٺو هڪ غير واضح ڏٻرو ناسي ڪمبل ۾ ويڙهيل شخص اطمينان سان مطالعي ۾ مشغول هيو. ميميوس وڌي هن وٽ آيو ۽ مٿان بيٺو.
”تون ڪير آهين ٽهڪ ڇو ڏنو؟“ هن سوال ڏنو.
وارث منهن مٿي ڪندي نرڙ تان ڪمبل هٽايو. جهڙ جهڙي پيشاني ڏسي ميميوس پوئتي سري ويو.
”مون ٽهڪ ان ڪري ڏنو ته ڇا اهو ممڪن آهي انسان جي قتل کانپوءِ قاتل کان ساڳيو انسان ڏنڊ ۾ ڀرائجي؟“
ميميوس تنقيد تي باهه تي ويو.
”توکي هتي ويهڻ جي اجازت ڪنهن ڏني آهي.“ هن پڇيو، ”اهو ڪتاب مون حوالي ڪر نه ته تلوار هڻي توکي به ٻه اڌ ڪري ڇڏيندس.“
وارث ڪتاب نه ڏنو ۽ چيو،
”اي ميميوس مون تنهنجي شڪل ۾ موت ڏٺو ۽ جهليل ڪتاب ۾ حياتيءَ کي ڳولهي لڌو. اهو معجزو آهي ته هڪ ئي رات ۾ ڪو زندگيءَ جا ٻه رک پسي. جڏهن حياتي ۽ موت هڪ وقت طاري ٿين ته پاڻ ۾ ٽڪرائجي زائل ٿين ٿا. وجود جٽادار ٿي امرتا ماڻي ٿو. تون حقيقت آهين. مان خواب ۽ خواب مرندا نه آهن.“
ميميوس سپاهين کي سڏ ڪيو جن وارث کي ٻانهن کي جهليو. وارث جون ٻانهون ڪمبل جون هيون ۽ پير ڦاٽل جورابن جا. هن جا هوا جهڙا ڪمزور هٿ ڪتاب جهلي نه سگهيا اهو هيٺ ڪريو. ميموس ڪتاب کنيو ۽ ڏسي ورق ورايا، انهن ۾ مجروح انسانن جون تصويرون هيون جيڪي جانورن جيان ڪٻا هيا، سندن پٺيءَ تي ناسورن جا نشان ڌرتيءَ تي جيتن جي سوراخن جهڙا هيا. اهي مجروح انسان مرڪي رهيا هيا ۽ مرڪ ۾ نرمتا هئي. جيئن موت ماءُ جيان هجي ۽ کين هنج ۾ سمهاري حياتيءَ جي لولي ڏيندو هجي. ڪتاب ڏسي هن وارث کان پڇيو،
”هن ۾ ڇا ڳولهي رهيو آهين؟“
وارث سپاهين کان ڪمبل جهڙيون ٻانهون ڇڏايون ۽ چيو،
”عرشنا جي زندگي. عرشنا آخري پساهن ۾ آهي. اهڙي موت جي ڳولها ۾ آهي جيڪو هن کي حياتي ڏئي. ان ڪتاب ۾ حياتيءَ جا راز سمايل آهن. اهڙا طريقا درج ٿيل آهن جن سان زندگيءَ کي راضي ڪري سگهجي ٿو. ڪتاب واپس ڪر. اهو ڪورنٿ جو آخري ڪتاب آهي جنهن ۾ خدا جا هٿ اکر آهن.“
ميميوس ڪنڌ کڻي چنڊ کي ڏٺو، پوءِ هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي چيو،
”رات ڏاڍي سرد آهي. ڪٿي ڪو مچ نه آهي. هٿ سيڪڻ لاءِ هيءُ بهانو سٺو آهي.“
هن ڪتاب کولي ورق ڦاڙيو. ڪورنٿ جي سڙيل پٿر تي تلوار هنئي ته چڻنگون بلند ٿيون. ورق اڳتي وڌايو. باهه ورق کي ائين وچڙي وئي جيئن کيس پيار هيو. هن ورق پويان ورق ڦاڙي باهه ۾ ساڙيو ۽ مزي سان هٿ سيڪڻ لڳو. گرمائش محسوس ڪئي ته چيو،
”اي ڀٽڪيل ان کان وڌيڪ زندگيءَ جو ڪهڙو احساس ٿي سگهي ٿو ته ٻرندڙ باهه جسم جي سرديءَ کي شڪست ڏي. حرارت حياتي آهي ۽ ٻرندڙ ڪتاب يونانين جو موت.“
ڪتاب سڙي ويو. موميوس واپس ڪناري ڏانهن موٽندي ڪنڌ ورائي سپاهين کي چيو،
”هن ڀٽڪيل کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏيو. پويان اچو. عجائبن جا انبار انتظار ڪري رهيا آهن.“
ويا ته وارث ورقن تي ڳوڙها ڳاڙڻ لڳو. سندس ڳوڙهن جون آڱريون سڙيل ورقن کي ڇهڻ لڳيون، ائين جيئن عرشنا جا ناسور ڇهنديون هجن.