12
عظيم ’مورايا‘ جنهن جي حڪمت گاهه اوڀر طرف هيٺ ويندڙ انهن ڏاڪڻين جي ختم ٿيڻ کان ڪجهه قدمن جي فاصلي تي هئي جيڪي ڏاڪڻيون مهين جي امرائن جي قدمن کي چمندي ڪڏهن نه ٿڪبيون هيون. مهين جا اهي امراءَ جن جي تن تي نيري ململ جا گلدار ڌوتي بوڇڻ نما ڪپڙا اوڍيل هوندا هيا. انهن ڏاڪڻين تان ايندي مورايا جي حڪمت گاهه ۾ پنهنجا پير ضرور گهمائيندا هيا، جتان کين روحاني ۽ بدني شفا جا اهڙا ڪک ملندا هيا جن کي ڦڪڻ سان سندن حياتيون ڊگهيون ۽ جسم سگهارا ٿيندا هيا. ان جا عجيب کوهه جن جون ڳچيون صحرائي اٺن جيان منهن مٿي ڪري ڄڻ انهن غورابن لاءِ واجهائينديون هيون جن کي وئي ورهه گذري چڪا هوندا هيا. اهي ونجهه اهي وڻجارا جن جي ٻيڙن جا سڙهه ڪڏهن نه سُتا، هوائن ۾ انهن جا ڦرڙاٽ ڪوهن تائين ٻڌبا هيا. ململ ۽ نير ۽ غذائي اجناسن سان ڀريل جهونا جهاز جن جا پيرا سمنڊ ڪڏهن ڊاهي نه سگهيو. وڻج انهن جي تجربي ۽ ڄاڻ آڏو ٻانهون ڦهلائي بيٺل هوندو هيو. سپت سنڌو جيڪو مهين جي ڪنارن کي چمندي وهندو هيو، جنهن جي ويڪري پيٽ ۾ غورابن لئي وڏي وٿي سمايل هوندي هئي. اهو اهڙي ازدها جيان هوندو هيو جنهن کي جهلڻ ڪنهن جي وس نه هيو. ان جا گجگوڙ بک کان رانڀون ڪندڙ جهنگ جي شينهن جهڙا هيا. سنڌو مهين جي ساهه جي رڳ هيو. ڪڏهن پاڻيءَ جو قدر رت کان وڌي ويندو آهي.
سمبارا قبيلي جا اهي ڇڙواڳ جوڌا جن جي بستي مهين جي اوڀر ۾ ان مقام تي هئي جو جڏهن سج لهندو هيو ته کوهن جا ڊگها ٿيندڙ پاڇا انهن جي گهٽين مان لنگهي درن تي پهچندا هيا. اهي سمبارا جا ڇڙواڳ خدا جي نانءَ کان وانجهيل ڪافر قبيلا جيڪي مهين کان پري ان جي دامن ۾ گناهن جا کيڏ کيڏندا ها. سندن سرعام چڪلا جن جي درن تي ڪڻڪ رنگيون ناسي نيڻن واريون وئشيائون اوسيئڙي ۾ بيٺل هونديون هيون. جن جي مڌشالن ۾ بدڙي چانورن جي تراشيل هيڊي شراب جون ڪوناريون ڪڏهن نه سڪيون، سانجهيءَ پهر سرنهه جي تيل جي ٻرندڙ ڏيئن جي نارنگي روشنين ۾ عاج جا چوڙا پائي نچندڙ اڌ اگهاڙيءَ ’نيهان‘، جنهن جي نرت تي هڪ هٿ ۾ مڌ ۽ ٻئي ۾ دل کڻي بيٺل جوانن جو تجسس ڪڏهن ختم نه ٿيو.
سمبارا جا اهي سخي جيڪي روڪ رقم ڏئي ويشالي جون اڻ ڇهيل ناريون نوجوانن حوالي ڪرائيندا هيا ته جيئن اهي چيٽي چنڊ جي رات ۾ شهر ٻاهران کين کيتن ۾ سمهاري روان ڪن ته قدرت کي تخم جو احساس ٿئي. زمينون زرخيز ٿين ۽ اناج جي اپت ۾ واڌ اچي. اتي ڪنهن ڏاهي جو قول هيو ته ’هر شيءِ انگ سان سيراب ٿئي ٿي. اپت ڏيڻ کان اڳ ڌرتي ڪنواري نار جيان آهي.‘
سمبارا جا اهي گناهگار جن جي مندر جو شمني ڪاري ڏاڙهيءَ وارو ’بهل‘ هيو. ان ٺڪر جي پاٽ ۾ پاڻيءَ کي اهو رخ ڏنو هيو جو چڙهندڙ ۽ لهندڙ سج جو پاڇو ان تي پوندو هيو ته سوين ڪرڻا ڦٽي نڪرندا هيا. انهن ڪرڻن جي روشنيءَ ۾ انسان جون اکيون کيريون ٿي وينديون هيون. اهڙي طلسم تي سڀني سر جهڪايو ۽ سندس سحر ۾ ڦاسي پيا. ماڻهو انهن عڪسن آڏو ٻَلي چاڙهيندا هيا. نير جي کيتن ۾ ڪم ڪندڙ وانڱڻائي چپن واريون سورج سڙيل سانوريون سنهڙي ڳچيءَ جا چندن هار ’بهل‘ جي جهول ۾ وجهنديون هيون جيئن نير جا کيت آباد رهن. انهن جو رنگ وفادار محبوب جيان سدائين پڪو هجي ۽ ڪپڙن تان نه لهي. مصر جا فرعون ۽ حبش جا غلام انهن کي پنهنجين پوشاڪن تي چاڙهيندا رهن. فينيشيا جون عورتون ان کي ميڻ سان ملائي چپ رنگينديون رهن. بابل ۽ نينوا جون داسيون پنهنجن جسمن تي ملي مندر ۾ نفرت جي ديويءَ اڳيان وات مان ڄڀ ڪڍي مرگهيءَ جي مريض جيان جسم ڏڪائي، شدت سان نچي کيس پيار ۾ تبديل ڪرڻ جا جتن ڪنديون رهن.
وارث واءُ جيان اتي پهتو ته عرشنا جهڙ جيان سندس ساڻ هئي. وارث بهل جي طلمس تي رڪيو. جهڙ جهڙي عرشنا وسي ته بوندن بدران ان ڪڻا بهل جي جهول ۾ ڪريا. بهل نذرانو قبول ڪيو ۽ اداس عرشنا جي جهڙيالن نيڻن ۾ ڏسي کيس ڪا دل جوئي نه ڪري سگهيو.
’اي خوابن ۾ اڏرندڙ اڇکنڀي جهڙيالي مخلوق. تنهنجي سورن جو مدائو مون وٽ نه آهي.‘ ان چيو، ’هيءُ طلسم سمبارا جي ان مخلوق تائين محدود آهي جيڪو ان کي انديشن جو علاج سمجهي ٿو. وس ۾ نه آهي ته تنهنجن زخمن کي ڌوئي صاف ڪيان. تنهنجو مدائو مهين جي مورايا وٽ آهي جنهن جراحيءَ ڪري ڪيترن ئي راجائن جي مغز جا ناپاڪ حصا ڪٽي الڳ ڪيا آهن.‘
وارث وچ ۾ ڳالهايو.
’اي بهل، هن سحر جو ڇا مطلب؟ سورج جا ڪرڻا ڪهڙي ڪم جا؟ ٿي سگهي ٿو منهنجي عرشنا جا ناسور وهم هجن. توهمات هجن. خدشا هجن. خوف هجن. ڪو علاج نه آهي ته ڪو اهڙو سحر ئي صحيح جنهن سان ڪو مدائو ٿي سگهي. ڪنهن گمان جي حقيقت ٿي پوي. ڪنهن خواب جي سچائي ٿي سگهي. ڪنهن ننڊ جو انت ٿي پوي.‘ بهل اٿيو ۽ پاڻيءَ جي پاٽ هاري ڇڏي. ان رات نيهان عاج جون چوڙيون پائي مڌشالي ۾ نه نچي. سندس پير جي لڦن بي چين ڪري وڌو. سمهي ته سندس روح ۾ ڄاڱريءَ ٻير جا ڪنڊا نڪري آيا. جاڳي ته ڇاتيءَ جي پاسن کان ڳاڙها ٻير رکيل هيا.
وارث مايوس ٿي عرشنا سان ان قبي تي لٿو جنهن هيٺ مندر ۾ ستر ديوتائن جا مجسما رکيل هيا. ان رات مينهن وُٺو ۽ مندر ڏي ويندڙ ڏاڪڻ جي هر سر ڳاڙهي ٿي چڪي هئي.
پاڻيءَ جا دٻا پري پري تائين ڦهليل هيا ۽ امرائن جي اوچين عمارتن وچ ۾ وسيع تلاءَ جو پاڻي ايڏو ٿڌو ٿي چڪو هيو جو ترندڙ جسمن کي ڪنهن ڀاڪر جي ضرورت پئي محسوس ٿي.
وارث عرشنا سان گڏ ڏاڪڻ تي آيو ته مينهن ۾ ڀڳل ٻه ڪبوتر ڀڙڪو ڏئي آکيري مان اڏامي ويا ڄڻ انهن جا روح هيا. ڏاڪڻ چڙهي مندر ۾ آيا ته سندن حيرت جي حد نه رهي. انهن ڏٺو اتي ستر مجسمن مان ٻه مجسما انهن جا هيا. ڪبوترن جيان اڏامي ويل ٻه لافاني روح، ڌرتيءَ تي رهجي ويل جسمن جا مجسما جن جي مرڪ ۾ اميد جي لڪير چتائي ڏسجندڙ چنڊ جيان هلڪي هئي. عرشنا ۽ وارث ديوي ۽ ديوتا هيا. جڏهن تاريخ اڃان وک نه وڌي هئي. لفظن کي علامتن ۾ آندو ويو هيو. هرشيءِ مورتن ۾ واضح ڪئي ويندي هئي. سگهاري ڏاند کي بيان ڪرڻ لاءِ سڱ ٺاهيا ويندا هيا. سڪن جي پاسن کان حڪمرانن جي آڱوٺن جا نشان هيا. ڏاند گاڏين جي چيڪاٽن تي لوڪ ڌنيون ترتيب ڏئي تهوارن تي ڳايون وينديون هيون. لوهه کي نفرت سان ڏٺو ويندو هيو ڇو جو اهو هٿيارن جي ڪم ايندو هيو ۽ هڪ بٺيءَ جي مالڪ ’ڀمشيا‘ ٽامو ڳولهي لڌو هيو جنهن تي اهو چئي پابندي وڌي وئي ته اهڙو ڌاتو امن ۽ شانتيءَ جو انت آڻيندو. ان جو بيجا استعمال رحم جو خاتمو آڻي غرور ۾ اضافو ڪندو جيڪو ڪمزور قومن لاءِ قيامت کان گهٽ ڪونه هوندو. مندر جا ناد وڳا ته سمبارا جي هڪ وئشيا مڌ کي چپن تي آڻيندي ائين پري ڪيو جيئن ان کي ڀڳوان روڪيوهجي. اها مڌ ٻڏل نوجوان وئشيا ناد جي پهرين ڏونڪي تي پيالو پري ڪري عقيدت مان اکيون ٻوٽي اڻ ڏٺل جي ياد ۾ گم ٿي ويندي هئي. ان جي اهڙي ادا ڪري ڪنهن کيس سرڳ جي بشارت ڏيندي چيو،
”ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته تنهنجي بدن تي چمين جا بي انت نشان آهن مختلف مردن جي وجود جا بي پناهه داغ آهن، پر تنهنجي ان ادا جي صدقي اهي سڀ ڌوپجي ويندا. سرڳ ۾ سوين غلام تنهنجي تعبيداري ڪندا.“
اهڙي بشارت کانپوءِ اها وئشيا چار ڏينهن جيئري رهي ۽ مرڻ وقت وصيت ڪيائين، ”سندس هيٺين ڪمري ۾ پيل مڌ جا چار ڊرم سمبارا جي لالچي پروهت ’ڪڻڇ‘ جي فصلن ۾ هاريا وڃن جيئن جوَن جو فصل سٺو ٿئي.“
مهين جي اولهيائين سمنڊ ڏي ڊڪندڙ سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي ووڻن جا فصل ائين وڇايل هيا جيئن ٻرندڙ سج مان برف هيٺ ڪري فرلانگن تائين ڦهليل هجي. نظر جي حد کان پري کيتن ۾ اڇي پڳ پائي پرئي مڙس جيان بيٺل ووڻن جا ٻوٽا هلڪي هوا تي ڪنڌ لوڏي پيا پاڻ ۾ ڪچهريون ڪندا هيا. اهو مهين جو صنعتي تجارتي اوج هيو. امرائن جي تلاءَ کان هڪ گهٽي اڳيان جتي بندر هيو ۽ ماڻهن جي اچ وڃ عام هئي ان جي مک در اڳيان مال سان سٿيل ڏاند گاڏين جون قطارون پنهنجي واري جو انتظار ڪنديون هيون. سگهارا مزدور مال ڍوئي غورابن تي رکندا هيا ۽ غوراب پرديسي پرينءَ جيان موڪلائي گجندڙ سنڌوءَ جي بي قرار لهرن مٿان لڏندا روانا ٿيندا هيا. بندر جي ڀر ۾ سرمائيندار ’برهاس‘ جو مشهور سٽ جو ڪارخانو هيو جنهن اندر سوين ناريون ايٽ جي ڦرهي ۾ آڱر وجهي گهمائي ڪتڻ جي ڪرت ڪنديون هيون. سنهڙين آڱرين ۾ جهليل ڪپهه چرخي جي چهنب تي چڙهي ناياب ڌاڳي جي صورت ۾ ويڙهبي ويندي هئي. ان کان اڳتي هڪ وسيع هال ۾ اهي آڏاڻا رکيل هيا جن جي تانيءَ ۾ بابينو گهمائيندڙ مزدورن جا هٿ ڪڏهن نه ٿڪبا هيا. وقت جي نفيس ترين ململ جيڪا هٿ ۾ کڻڻ سان ائين کسڪي ويندي هئي جيئن ڪو پاڇي کي پڪڙڻ جي ڪوشش ڪندو هجي. پرڏيهه اماڻيل غورابن تي سٿيل ناقابل يقين ململ جنهن کي ويڙهڻ سان فرعونن جون مميون اهرامن ۾ دفن ٿيڻ کانپوءِ جاڳي پونديون هيون.
وارث ۽ عرشنا مندر ۾ داخل ٿيا ته پاسي کان پيل ٻن مجسمن مان متاثر ٿيا جن جا نقش انهن سان ملي رهيا هيا. اهي عرشنا ۽ وارث جا مجسما هيا جيڪي تاريخ کان اڳ جا ديوتا هيا، اڃان جڏهن يونان ديوتا ڳولهي رهيو هيو ۽ روم ان آسري ۾ هيو ته ڏاها ڇا ٿا ڳولهين ته هو به عمل ۾ حصيدار ٿين.
وارث ۽ عرشنا پنهنجي عبادت ڪئي. انهن عقيدت مان نيڻ جهڪايا ته کين محسوس ٿيو پاڻ خدا آهن. اهڙا ديوتا آهن جيڪي ڪنهن جنم ۾ چڱايون ڪري اعلى پد تي پهتا آهن. اتي هڪ عرشنا هئي هڪ وارث هيو ۽ اڳيان مهين جي اوچائين تي ٺهيل مندر. اندر ٻه مجسما جن جي پنڊ پهڻ روح ۾ سندن ماضيءَ جو ڪردار هيو. انهن موت کان نجات ۽ حياتيءَ جي درازيءَ جي دعا گهري ته ڄڻ پاڻ آڏو سين هنئي. وارث چيو: ”خدا آدم کي مٽيءَ مان ٺاهيو ۽ آدم خدا کي پٿر مان ٺاهيو. عرشنا ۽ مان پٿر به آهيون ته مٽي به. ڪنهن آڏو سين هڻڻ کان سٺو آهي پاڻ کي ٻاڏائجي. ٻي ڪنهن جي پيڙا کي ڪير محسوس ڪري سگهيو آهي. دل جو سور دل واري کي ئي محسوس ٿيندو. پاڻ کان گهرڻ سان پڪ هوندي ته ڇا ڏئي سگهجي ٿو.“
وارث چپ ڪئي ته عرشنا جو آواز اڀريو جيڪو شڪاريءَ جي چنبي مان ڇڏايل پکيءَ جيان زخمي هيو.
”ڪجهه نه ٿا ڏئي سگهو ته ماٺ جو ڪشڪول ڏيو. پانڌ ۾ خاموشيءَ جا ڪڻا وجهو ته ڪائنات جي نئين سر تخليق ٿئي. اهڙو پولار پيدا ٿئي جنهن ۾ ماٺ مٺيون ڀيڪوڙي گوڏن ۾ منهن لڪائي ويٺل هجي.“
هو مندر ۾ ويا ته مورايا جو پاڇو در وٽ پيو. پاڇي پويان مورايا ائين نڪتو جيئن پاڇو حقيقت ۽ مورايا پاڇو هجي. هن جي هٿ ۾ ٺڪر جي لوح هئي جنهن ۾ آسمانن کان اڳ جي تاريخ جا چتر چٽيل هيا. اها مورتي تحرير جيڪا مورايا جي لوح خاني جو ناياب اثاثو هئي. ان ۾ عرشنا ۽ وارث جو تذڪرو هيو. مورايا اڳتي آيو ۽ سندن ٻاڦ مان ٺهيل شفاف وجودن کي سجدو ڪيو. خوشخبري ڏني.
”اهو توهان جو ٻاويهون جنم آهي.“ هن چيو، ”ان کان اڳ جيڪي جنم وٺي چڪا آهيو اهي دنيا جي مختلف ادوارن ۾ وڃائجي ويل تاريخ جي صفحن اندر قدمن جي ڌوڙ ۾ نقش ٿيل آهن. توهان ئي آهيو جن مهين جي پيڙهه جو پٿر رکيو. جڏهن چنڊ تخليق ٿيو. اها چنڊ جي پهرين چانڊوڪي رات هئي جنهن ۾ عرشنا ’ڪرهل‘ کي جنم ڏنو. مهين جو والي ڪرهل ۽ اوهين ڪرهل جا تخليقڪار. ڪرهل ڌرتيءَ تي آيو ۽ ان حمورابيءَ جهڙا سوين اخلاقيات جا پرچارڪ پيدا ڪيا.“
مورايا انهن کي اها لوح ڏيکاري جنهن تي سمجهه ۾ نه ايندڙ صورتي علامتون اڀريل هيون. مورايا جي وضاحت تي اهي حيران ٿي ويا. انهن کي اها خبر نه هئي ته ڪي ديوتائون به شفا لاءِ ٻاڏائيندا آهن. ڏيڻ واري کي وٺڻ جي ضرورت پوي ته ان کي ڏيڻ وارو ڪير آهي؟ ورهائيندڙ هٿ مجبور ٿين ته اهي ڪنهن آڏو ليلائين؟
وارث ۽ عرشنا اهڙن ئي ويچارن ۾ هيا ته شهر ۾ شور ٿيو. اها انقلاب لاءِ اتهاس جي پهرين بغاوت هئي. گوديءَ ۾ گدامن اندر ڪپهه کي لڳل باهه ڪري ڦهليل دونهي ۾ مخلوق جو ساهه منجهڻ لڳو. چرخا رڪجي ويا ۽ آڏاڻا خاموش ٿي ويا. کيتن جي مالڪ ’وڌاتيا‘ کي ڏينهن جو تارا نظر آيا. هووائڙن جيان ان خيس ۾ منهن لڪائي ڀڳو جيڪو لومڙ جي وارن مان ٺهيل هيو. ان بهل جي اونڌي پيل پاٽ واري مندر ۾ پناهه ورتي جتي جنن ديرا ڪيا هيا ۽ جنڙيون اوچتو هن کي ڏسي ڊڄي ويون. محنت ڪشن عدالت جي ڀتين تي لڳل اهي لوحون ڀڃي ڀورا ڀورا ڪري ڇڏيون جن تي اهڙا استحصالي قانون درج ٿيل هيا جن ۾ پروهتن کي ڏنل ڏن جو بچاءُ ڪندي وسيلن تي قابض قوتن جي پٺڀرائي ڪئي وئي هئي.
اهڙي شورش جو اثر وٺي عمارتساز چندر ان خيالي شهر جي نقش جا اهي سڀ علامتي اکر مٽائي ڇڏيا جيڪي هن چيڪي مٽيءَ سان ڪاٺ جي تختي تي جوڙيا هيا. هن مورايا جي مدد سان حڪمران ڪڻڇ لاءِ هڪ اهڙي مثالي شهر جي رٿابندي ڪئي هئي جنهن ۾ گهڻ مار عمارتن سان گڏ اهڙا غسلخانا هيا جن ۾ پاڻيءَ جو ڳجهو نظام هيو. اهڙا پاخانا ايجاد ڪيا جن مان ڪرفٽيءَ کي ميڙي ٻاهر اڇلائڻ جي ضرورت پيش نه اچي. هن نلڪن لاءِ اهڙو لوهه جوڙيو هيو جنهن کي ڪٽ نه لڳي ۽ شهر جون ناليون ان شرمسار عورت جيان لڪيل هجن جنهن کي ڄڻ ڪنهن غير مرد سان پڪڙيو ويو هجي.
عمارتساز چندر اهڙي منصوبي کي خاڪ ۾ ملائي ڇڏيو. هن کي خبر هئي ته اهڙي رٿابنديءَ سان طبقاتي اثر گهرا ٿيندا ۽ استحصال جا نوان رستا کلي هيٺين طبقي کي تباهه ڪري ڇڏيندا. سرمائيداري پروان چڙهندي ۽ غربت مڙهي ماڻهن کي محتاج بنايو ويندو. مهين جي رٿابندي هن جي ڏاڏي ’گومليا‘ سو سال اڳ ڪئي هئي. ان کان اڳ مهين هڪ پراڻي قسم جو ڳوٺ هيو جنهن جي سرن بٺن جو واس نه ورتو هيو. گومليا ڊگهين چمنين وار بٺا متعارف ڪرايا ۽ پاڻيءَ کي پاڪ رکڻ لاءِ کوهن چوڌاري ڊگهين ديوارن کي مروج ڪرايو. جيئن کوهه محفوظ رهن. انهن ۾ ڪنهن جي ڪرڻ جو خدشو نه هجي. مٽي ۽ گند کان مٿي هجن. ڪنارا ڪوٺن کي ڇهن ۽ مٿين منزل تي بيهي ڏول ڀري سگهجن.
ان بغاوت ۾ امراءَ محفوظ رهيا. کترين جي محلي جو اڌ حصو سڙي رک ٿي ويو ۽ شودرن جي ڪنن ۾ شيهو وڌو ويو. بغاوت کي دغابازيءَ سان ڪچلي ڪجهه اڳواڻ ڀڳڙن لپ تي خريد ڪري پاڻ سان ملايا ويا. سرڪش ’نهروان‘ کي ڳچيءَ کان پڪڙي مندر ڏي ويندڙ مک ڏاڪڻ وٽ هڪ پائي سان ٻڌي مصر مان آيل ڪوڙو تماڪ پيئاري ماريو ويو.
تڏهن مورايا آپگهات ڪيو. مندر ۾ عرشنا ۽ وارث جا بت ڀڄي پيا.