الف: تعارف
سومرن جي دور جون ھي چار خصوصيتون، ان کي سنڌ جي تاريخ ۾، ٻين مڙني دورن کان اھم ۽ منفرد بڻائين ٿيون.
الف: اسلام کان پوءِ اھو پھريون مقامي اقتدار جو دور ھو.
ب: سنڌ جي تاريخ ۾، ايڏي طويل زماني تي پکڙيل ٻيو ڪوبه دور نه رھيو آھي.
ج: سنڌ ادب ۽ زبان جون بنيادي روايتون ھن دور ۾ پيدا ٿيون آھن ۽
د: تاريخ جي ٿوري ئي مواد سان اھو دور سنڌ جي شان ۽ آسودگيءَ جو دور ثابت ٿيو. (دودو دلير- شمشيرالحيدري- نئين زندگي جون. جولاءِ 1970ع ص نمبر 177) سنڌ مان، سنڌ جي مورخن جو مقصد سنڌ جي بي نظير ۽ لاثاني تھذيب ۽ ثقافت آھي. جنھن به قوم جي ثقافت گم ٿي وڃي، ته پوءِ اھا قوم، تاريخ جي ورقن ۾ قوم نٿي سڏي سگھجي. قوم جي وجود ۽ بقا لاءِ ان جي تاريخ، تھذيب، ادب ۽ ثقافت کي زندھ رکڻو ٿو پوي. سنڌ جي تھذيب ۽ ثقافت جو بنياد ھيٺين ڳالھين تي آھي: سنڌ جي ڌرتيءَ سان اٿاھ محبت، مھمان نوازي، ڪشاده دلي، دوستي ۽ وفاداري، سخن جي سچائي، غيرت، حجاب، پاڙي جي لڄ، در آئي خون بخشڻ، پسن ۽ پيرن، کٻڙن ۽ کنڀاتن تي فخر، انھن جي ڀيٽ ۾ پٽ پٽيھرن کي تڇ ڀانئڻ وغيره. (اھي ڏينھن اھي شينھن- ڀاڱو پھريون. پير علي محمد راشدي.)
ڏسڻ ۾ ايندو ته سومرن پنھنجي دور ۾، سنڌي قوم جي ھن تھذيب جي جملي اراڪين کي سالم رکڻ لاءِ ڪوششون ڪيون. اھوئي سبب آھي جو، سنڌ جي تاريخ ۾ سومرن جي حڪومت جو دور انفرادي حيثيت جو حامل آھي. ھن زماني ۾ سنڌ جي تھذيب، تمدن، ادب ۽ ڪلچر، جيڪا ترقي ڪئي، اھا تاريخ جي ورقن ۾، سونھري اکرن ۾ لکي ويندي. سنڌ جا رومانوي قصا ۽ رزميه داستان، ھن دور جا لافاني يادگار آھن. عمر مارئي، ليلا چنيسر، مومل راڻو ۽ دودو چنيسر، ھن زماني جا اھي تمدني ۽ ادبي پھلو آھن جن کي سنڌ جي ادبي تاريخ ۾ وڏو مقام حاصل آھي. ھنن ئي قصن ۽ داستانن سنڌ ادب ۾ ھڪ تغير، تبديلي ۽ انقلاب آندو؛ جنھن ڪري سنڌي شاعري رومانوي ۽ رزمي طرح؛ وڏي فضيلت حاصل ڪئي. مقامي حڪمرانن جي مضبوط مرڪز سبب؛ مقامي ماڻھن جو ڌيان ٻين مسئلن طرف وڌيو. امن امان ۽ سک سلامتيءَ جي ڪري؛ مختلف معرڪن ۽ ڪچھرين جو رواج پيو. مقامي راڳ رنگ ۽ شعر و شاعري جو شوق وڌيو. اھڙين ڪچھرين جا سرواڻ سالڪ ۽ سگھڙ ھئا. ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو:
“ھن نِج سنڌي ماحول ۾؛ ماڻھن جو توجه اندروني مسئلن ۽ معاملن طرف وڌيو. ملڪي آزاديءَ سببان، ماڻھن جا ذھن کليا ۽ حاڪمن ۽ سردان جي ڪچھرين ذريعي مقامي قصن، ڪھاڻين، عشقيه داستانن ۽ ٻين خاص واقعن جي پھت پچار شروع ٿي. سنڌ جي عام مقبول ڪھنن قصن ۽ عشقيه داستانن جي عنوان تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته، انھن مان گھڻن جو بنياد سڌو، سومرن جي دور واريءَ سرزمين ۾ لڳل نظر ايندو. (سنڌي ٻوليءَ جي مختصر تاريخ. ص نمبر 54)
ساڳي طرح ھڪ ٻيو تاريخدان ڊاڪٽر غلام علي الانا لکي ٿو ته:
“ھن دور ۾ مسلمانن جي پھرين وطني حڪومت جو بنياد پيو. سياسي مرڪزيت سبب ڏکڻ- اوڀر سنڌ ۽ سنڌ- ڪڇ سرحد، سومرن جي حڪومت جي خاص اثر ۽ طاقت جو مرڪز بڻيون. ۽ انھيءَ ڪري، مرڪزي ايراضيءَ ۾، سنڌي ٻولي پکڙي. عربي ٻوليءَ جو رواج ختم ٿيو ۽ ان جي جاءِ تي فارسي جو بنياد پيو. پر حاڪمن ۽ عام ماڻھن جي ٻولي سنڌي سنڌي ھئي. سنڌي زبان باقائدي لکي ويندي ھئي. ان ڪري سنڌ ادب لاءِ ھي بنيادي دور ھو ۽ ان تي ئي، سنڌ ادب جي پيڙھ ٻڌل آھي. ھن دور جي ھر خصوصيت؛ ھر مضمون، ھن کان پوءِ ايندڙ ھر دور ۾ بنيادي حيثيت رکن ٿا.” (سنڌي ادب سومرن جي دور ۾- ڊاڪٽر غلام علي الانا. نئين زندگي- فيبروري- مارچ 1972ع)
مطلب ته سومرن جو دور تاريخي لحاظ کان، سنڌ جو سونھري دور آھي. محترم راڄ محمد پلي لکي ٿو ته: “سومرا چڱا ديسي حاڪم ھئا. ھيءَ قوم باعزت حڪمران به رھي ۽ حڪومت کان پوءِ به ھيءَ قوم سُکي ۽ ستابي، مالدار ۽ خوشحال، بھادر ۽ چڱين قومن ۾ شمار ٿيندي رھي. وعدي جا پڪا، عزم جا پختا، پھلوان ۽ جوڌا جوان به سومرن مان ٿيا، ته عاشق مزاج ۽ اربيلا، جاھل ۽ ظالم، زورآور ۽ جبرا، وطن دوست ۽ ملڪ دشمن، خود پسند ۽ خدا پسند به سومرن ۾ ٿي گذريا. دودو ۽ چنيسر، خفيف ۽ عمر، ڏونگر ۽ ڀونگر جھڙا ھن قوم جا مشھور ۽ ناليرا بھادر حاڪم ۽ عزم جا پختا، غيرتمند، مجاھد ۽ سورما ٿي گذريا آھن.” (صوفي صادق فقير- راڄ محمد پلي- سه ماھي مھراڻ 1-2/ 1965ع ص نمبر 245) ھن مان صاف ظاھر آھي ته، سومرا خاندان جو ھر فرد پنھنجي مخصوص ڪردار جي ڪري؛ خود سنڌ جي تاريخ جو ھڪ ورق آھي ۽ ان جي ڪارنامن جو اڀياس ڪرڻ، سنڌ جي تاريخ جي مطالعي ڪرڻ جي برابر آھي.