(الف) تعارف
مورخ سنڌ جي شهرن جي رتصوير هن طرح چٽين ٿاته ” هن شهر ۾ هر طرف سک ۽ سانت ۽ امن امان آهي. هتي ڪوبه طاقتور ڪنهن ڪمزور کي ڪو اهنج رسائي نه ٿو سگهي. هتي ڪوبه پوڙهو نٿو سڏائي ۽ ڪابه پوڙهي زال پوڙهي نه چوائي. هتي جون نينگريون گهٽين ۾ گندو پاڻي به نه ٿيون هارين. هتي ڪوبه يتيم ٻار يا ڪابه بيواهه زال نه آهي.هتي ڪو به شخص بيمار نٿو گذاري ، هتي ڪنهن کي به مٿي جو سور يا اکين جو آزار نه ٿو ٿئي. هيءَ زمين بهشت جي سرزمين آهي. “
ڊاڪٽر ايس ڪريم جو چوڻ آهي ته ” هتي ماڻهو وڏن پڪن گهرن ۾ رهندا هئا ۽ شهر جو نظام نهايت ئي سڌريل هو ( سنڌي ) پنهنجي هم عمر ۽ مصرين کان وڌيڪ سڌريل ۽ تمدن هئا. “ سنڌ جي ئي هڪ عالم اونيسس خليج فارس پار ڪري ، سمرين کي لکڻ، پڙهڻ ، ترڻ، تير هڻڻ، ٻيڙيون جوڙڻ، ٻيڻيون هلائڻ، ٿانو ٿپا تيار ڪرڻ، ڪپڙو اُڻڻ، اڇو اجرو اوڍڻ ۽ سکي زندگي گهارڻ لاءِ، شهر اڏڻ جي سکيا ڏني.“ اهي ثبوت سامهون رکي ، آرنلڊ ولسن چيو ته ” بابل جي شهرت ۽ عظمت صرف سنڌ جي ڪري ئي آهي.“ ۽ نارمن برائون لکيو ته ” مصر، فونيقيه ۽ عراق جون تهذيبون، سنڌ جي ڪري ئي ترقي جي راهه تي رسيون.“ ( اڳوڻين سنڌ جو پرڏيهي واپار – دادا سنڌي ۽ سنڌ جي طبعي تاريخ – نياز همايوني صفحو نمبر 5 ۽ 6).
هيءَ سرزمين ، جيڪا مورخن جي لفظن ۾ ” بهت برين“ ۽ ” جنت الفردوس“ آهي، سا صرف پنهنجي تمدني ترقي، زرعي زرخيزي، دولت جي فراواني ۽ اعلى ڪلچر جي ڪري ٻاهرين جي لالچي ۽ حريصانه نگاهن جو مرڪز رهي ۽ ان ڪري ئي هي ڌرتي جي سيني تي ڪيترن ئي عالمي لٽيرن ۽ ڦورن، پنهنجن لشڪري گهوڙن جي سنبن سان ، هي متبرڪ سر زمين کي زتوويت ڪيو. تاريخ جو ورق ادب ۽ ڪلچر جو هڪ هڪ پنو گواهه آهي ته، سنڌ جي ٻچي ٻچي پنهنجي هن ڌرتي ماتا، جي پاڪ ۽ پوتر خاڪ تي ، پنهنجا ڪنڌ ڪٽايا، پر پنهنجي جيئري هن سرزمين جو هڪ انچ به ڌارين جي حوالي نه ڪيو. هتان جو حڪمران طبقو ، جيڪو مقامي ۽ پنهنجو هو، تنهن عوام کي پاڻ کڻي سنڌ جي اميري، شاهوڪاري ۽ سالميت لاءِ ڪوششون ڪيون. سنڌ جا سومرا حڪمران به هن ئي ڌرتي جا سپوت ( سن آف سوئل) هئا، تن سنڌ جي سالميت، آزادي ۽ خودمختياري جي لاءِ جيڪي قربانيون ڏنيون، تن کين تاريخ ۾ منفرد مقام ڏيارو آهي. ڇا بزم ۾ ، ڇا رزم ۾ ، ڇا ادب ۾ ، ڇا شاعري ، ڇا ميدان جنگ ۾، ڇا قلم ۾، هتي جي هر مرد ۽ عورت ، ٻار ۽ ٻڍي ، پنهنجي ملڪ ۽ ملت لاءِ قربانيون ڏنيون. سومرا حڪومت جو باني امير سومرو پهريون سردار هو، جنهن پنهنجي بهادري ۽ انتظامي صلاحيت سان حڪومت قائم ڪئي ۽ پوءِ هن جي پٺيان ايندڙ هر حڪمران ، پنهنجي خانداني روايتن کي قائم رکندي، ٻني ۽ وني، ننگ ۽ وطن کي سڀ کان اعلى رکندي، هر قدم تي ان جي حفاظت ڪئي. سومرن جي انهن اعلى ڪارنامن جو رڪارڊ ” دودي چنيسر“ وارو عظيم رزميه داستان آهي. جنهن کي سامهون رکندي اسان هن دور جي اعلى تاريخ ۽ تمدن تي فخر ڪري سگهون ٿا. ايندڙ صفحن ۾ هي داستان جي باريڪ تاريخي پهلوئن تي روشني وجهڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي.