4
آئون ڏاڏي سان گهڻو اٽيچ هئڻ سبب ڪتابن جي تمام گهڻو ويجهي رهي هيس.
ڪتابن سان منهنجي چاهت ڏينهون ڏينهن وڌندي وئي. جڏهن جڏهن به مونکي ڏاڏي جي ياد ايندي هئي آئون ڪتاب کولي پڙهندي هيس. تمام ٿوري وقت ۾ مون تمام گهڻا ڪتاب پڙهي ورتا هئا. بابا کي منهنجي اها عادت وڻندي هئي. امان کي به ڪتاب سٺا لڳندا هئا. پر صرف انگريزي ۽ اردو. امان کي سنڌي ڪتابن ۽ سنڌي اديبن کان چڙ هئي. مونکي بابا ٻڌايو هو ته شروع ۾ امان کي سنڌي ڪتاب وڻندا هئا. هوءَ مختلف ادبي پروگرامن ۾ به ويندي هئي ۽ ڪافي اديبن سان سندس ويجهڙائي به هئي. پوءَ خبر ناهي ته اچانڪ ڇا ٿيو. امان کي سنڌي ڪتابن ۽ سنڌي اديبن کان نفرت ٿيندي هئي ۽ سنڌي ڪتابن توڙي اديبن جي ذڪر تي به چڙ لڳندي هئي.
مونکي لڳندو هو ڪتابن سان منهنجي چاهت تمام پراڻي آهي شايد منهنجي ان چاهت جو داستان صدين تي محيط هجي. مونکي ائين لڳندو هو ته ڄڻ ته آئون هن ڌرتيءَ تي سوين سالن کان موجود رهي آهيان. مون سوين سال پيرين پنڌ سفر ڪيو آهي. ڏاڏي جي گذاري وڃڻ کانپوءِ مون جهڙوڪر ڪتابن سان عشق شروع ڪيو هو. جيڪي ڪتاب مونکي گهڻا وڻيا هئا انهن ۾ ابن انشا جا ڪتاب پڻ شامل هئا. پڙهندي پڙهندي مون محسوس ڪيو ته ابن انشا منهنجي تمام گهڻو ويجهڙو اچي ويو آهي آئون ساڻس ننڊ توڙي جاڳ ۾ ڪچهريون ڪندي هيس. اها منهنجي عادت يا ڪمزوري هئي يا آهي ته اڄ به جڏهن ڪو ڪتاب پڙهندي آهيان ان ڪتاب جا لفظ ۽ ورق مونسان ننڊ توڙي جاڳ ۾ گڏ هوندا آهن. ابن انشا جي “ٻي دفعي جي ڳالهه” مونکي ڏاڍي وڻندي هئي. آئون پيٽ تي هٿ رکي کلي هيس جڏهن مون پڙهيو ته ته ٻي دفعي جي ڳالهه آهي ته هڪ اڃاري ڪانو کي مٽ جي تري ۾ ڪجهه پاڻي نظر آيو ۽ هن ان ۾ پٿريون وجهي وجهي پاڻي مٿي آڻڻ لاءِ جتن ڪيا. پر جڏهن ڪانو ڏٺو ته سڀ پاڻي ته پٿريون چوسي ويون هيون ۽ مٽ پٿرين سان ڀريو پيو هو ته ان سياڻي ڪانو مٽ سان مٿو هڻي خودڪشي ڪري ڇڏي... منهنجي اندر جي بي چيني ۽ وحشت مونکي پروين شاڪر جي شاعريءَ جي ويجهو آندو. آئون پروين شاڪر کي جهڙو ڪر پنهنجي ساهيڙي سمجهڻ لڳي هيس. ڪيڏو پيارو لڳو هو پروين جو اهو شعر ته،
“گناھ جي لذت خاطر جنهن آدم کي جنت مان تڙيو ويو، مون ۾ به ته ان جو ئي رت شامل آهي.”
آئون مسلسل ٽٽندي جڙندي رهي آهيان. بي ڪيف زندگي، بي ڪيف حالتون، بيچيني، بي سڪوني ۽ وحشتون منهنجي ذات جو جهڙو ڪر حصو ٿي ويون هجن. ڏاڏيءَ جي ڪتابن ۾مونکي “اڇن جي ديس ۾ اسين ڪارا” الطاف شيخ جو سفر نامو به ملي ويو. هو. آئون ساڻس گڏ رلڻ لڳس. سموري سفر نامي ۾ آئون ڄڻ ته ساڻس همسفر ٿي وئي هجان. ڪڏهن ڪڏهن پاڻ کي پٿر ته ڪڏهن ڪڏهن پاڻ کي ڪتابن جا پنا ٿيندي محسوس ڪندي هيس. سفرنامي ۾ موجود هر ڪراڙي عورت مونکي منهنجي ڳوٺ جي پيرسن عورتن جهڙي لڳندي هئي. مون آخر اهو سفر نامو ويڙهي کڻي ڪٻٽ ۾ رکيو. هڪ دفعو ٻيهر آئون اڪيلي ٿي ويس. . ڪجهه ڏينهن لاءِ ڪتاب بيزار ڪرڻ لڳا. ائين ئي هڪ ڏينهن بيزاري ۾ ڪتاب اٿلائيندي منٽو جا افسانا مليا. منٽو بابت ڏاڏي ٻڌائيندي هئي ته هو عاشق مزاج هو ۽ عصمت چغتائي ڪٿي لکيو هو ته هو “بلا جو گاريال” به هو. منٽو جي اهڙي عادت بابت ٻڌڻ تي مونکي ڪيترائي سنڌي اديب ياد اچي ويا. جن مان گهڻن لاء امان چوندي هئي ته اهي “بد اخلاق ۽ بد ڪردار آهن” پر سنڌي اديبن جي ڀيٽ ۾ مون منٽو کي الاهي معصوم ڏٺو اهڙو معصوم جيڪو تازو ڪو گناھ ڪري اچي پوءِ به سندس منهن تي ڪو گناھ نه ٺهڪي بيهي. ڏينهن رات منٽو جا ڪردارا مونسان گڏ پئي هليا، جهڙوڪر آئون پاڻ سندس ڪو ڪردار ٿي وئي هجان. “کول دو”، “شڪاري عورتين”، “ڪالي شلوار”، “ٺنڊا گوشت”، “نيا قانون” ۽ ٻيا الائي ڪيترا افسانا مونکي برزباني ياد ٿي ويا هئا. عصمت چغتائي چيو هو منٽو جا پير ڏاڍا سهڻا ۽ نفيس هئا. ها واقعي مونکي ج ع منگهاڻي جي ناول “رڃ” واري جان بيبي جا پير ياد اچي ويا جنهن لاءِ چيو ويو هو ته هن جا پير ‘سفيد ڪبوترن’ جهڙا هئا. پهريون ماڻهو هو جنهن جا پيرن جي تعريف ٻڌي هئم. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ مون منٽو کي پڙهڻ ڇڏي ڏنو. يا شايد مون سندس سڀيئي افسانا پڙهي ورتا هئا.
مونکي پنهنجن ڪتابن ۾ امر جليل جي ڪهاڻين جا به ڪافي ڪتاب مليا. مون “ٽيون وجود” ۽ “نيٺ گونگي ڳالهايو” سميت سندس ڪافي ڪتاب پڙهيا. امر جليل جون ڪجهه ڪهاڻيون ۽ سندس ناول مونکي شروع ۾ متاثر ڪيو. پر ‘ري ريڊنگ’ وقت امر جليل مونکي ‘بيڊلي بور’ ڪيو. ساڳيا ڪردار، ساڳي صورتحال، ساڳيون ڪيفيتون، ساڳي نفسيات. مونکي لڳو امر جليل وٽ جو ڪجهه هيو اهو وٽنس کپي ويو هو. هاڻي صرف ڳالهيون. ڳالهيون به اهي جن ۾ زندگي نه هئي، بس مئل ۽ نٻل. جيڪڏهن ڪنهن سنڌي ڪهاڻيڪار جا ڪردار مونکي جيئرا ۽ جاندار لڳا هئا ته انهن ۾ هڪ هو جمال ابڙو ٻيو هو نسيم کرل. واقعي به سندن ڪردار خوبصورت ۽ زندگي سان ڀرپور هئا.
انکان اڳ آئون نورالهديٰ شاھ، ماڻڪ، خير النساء جعفري، عبدالقادر جوڻيجي ۽ نسيم کرل سان وڙهي چڪي هيس. نسيم کرل سان منهنجو جهِڙو رڳو انڪري ٿيو جو هن چڱي ڀلي مذهبي ڇوڪري کان ڪمري جا “چارئي بلب” ٻاريا ۽ “پهرين مراد” ۾ شريف ڇوڪري کان چوري ڪرايائين. ڀلا ائين به ٿيندو آهي ڇا؟ ها انڪل جمال ابڙي سان به منهنجو جهِيڙو ٿيو هو. خبر اٿو ڇا تي. هن سٺ رپين ۾ پيراڻي جو سڱ کپارايو هو ان تي. بس پوءِ سنڌي ڪهاڻيڪارن تان ارواح کڄي ويو. ها ان وچ ۾ طارق اشرف اشراف ماڻهو ٿي مليو ۽ ٻيو هو “رهجي ويل منظر” وارو چاچُو ڇا نالو هئس؟ ها ياد آيو طارق عالم ابڙو. ان سان به منهنجي ڪٽي ٿي وئي. ڀلا سنجها کي هڪڙي لور کان ڌار ڪري مڪينڪ سان ڇو پرڻايائين... ها ته مون وٽ عبدالله حسين آيو. آئون کيس پاڻ سان گڏ ڪاليج وٺي ويس. مون وٽ وقت ئي ڪو نه هوندو هو، پر پوءِ به عبدالله حسين مونسا گڏ. “ نادار لوگ”، “فريب” پڙهي مونکي لڳو ته اهڙي سازش ۽ سياست ته منهنجي ڪاليج ۾ به ٿيندي آهي. پر هڪڙي ڳالهه هئي مونکي هن محبت جا لازوال سبق ياد ڪرايا. هن مونکي ٻڌايو هو ته محبت جو رنگ نسل ته ڪونهي ڪو نه پر محبت جيئن چوندا آهن ته انڌي ٿيندي آهي، ائين ناهي. شيخ اياز به چيو هو نه ته “محبت کي نو لک نيڻ ٿيندا آهن”. محبتن جو نئون درس اڃا مس پاريو هئم ته منهنجا سدا ملوڪ محبوب “ڀٽائي” پاڻ پهريان خواب ۾ آيو. پوءِ مونکي ڀٽ شاھ تي گهرايائين، ڀٽائي جي پيرانديءَ کان ويهندي مون پنهنجي صدين جي سفر جو ٿڪ به ڀڳو هو ته صدين جي سفر ۾ پيش آيل مشڪلاتن جي دانهن به ڏني هئي. ڀٽائي مونکي ڳراٽڙي پائي چيو هو، تان ڪي ساڻن اور جان آهن اوطاقن ۾ ڏھ ڏھ ڀيرا ڏينهن ۾ پاڻ مٿائين گهور ويا جي هنگلور، ته ڪر م ملندئي ڪاپڙي... الا! ڀٽائي منهنجي وجود تي هڪ ڇانو جيان ڇائنجي ويو. منهنجو سمورو وجود خوشبو خوشبوءِ ٿي ويو. عقيدت ڇا آهي؟ عشق ڇا آهي؟ بي لوث محبت ڇا آهي؟ مودت ڇا آهي؟ تڙپ ڇا آهي؟ بيچيني ڇا آهي؟ بي ڪيفي ڇا آهي؟ انهن سڀني سوالن جا جواب ڀٽائيء مونکي پاڻ مرادو ڏئي ڇڏيا
... وَٽِنِ ويٺِي آهِيان، ڏِسِيو ڪِينَ ڏِسان؛ جَنهِن جِهوئِي ناهِ ڪِي، سا ڪا سُونهَن سَندِيانِ؛ پَسِيو ڪِينَ پَسانِ، آءٌ نه جِئَندِي اُنِ ري.
*****