17
منهنجو وجود سراپا درد جي تصوير بڻجي ويو آهي، ان درد جي ڪٿارسس لاءِ مون ڪي ڪتاب پڙهي جيئڻ لاءِ جتن ڪيا آهن. هيءُ آئون جيڪي ڪجهه لکي رهي آهيان ان جو وڏو حصو منهنجي زندگيءَ جو مشاهدو ۽ ڪجهه حصو منهنجي ڪتابن مان ورتل آهي. درد ڇا آهي؟ اهو مون پل پل محسوس ڪيو آهي، زخم ڇا آهي اهو مون ڄاڻي ورتو آهي. ڪنهن درست لکيو هو ته جهڙي طرح سان ڪائنات جا رنگ روپ ٻن حصن ۾ ورهايل آهن، هر شيءِ ٻن ابتڙن جو ميلاپ آهي. اهڙي طرح ڏک ۽ سک به زندگي جا ٻه ڍنگ، ٻه رويا آهن. ڏک آهي ڇا؟ اسان ٿورن لفظن ۾ چونداسين ته ڏک اها ڪيفيت آهي، جيڪا جيوت سگهه ۾ رڪاوٽ پيدا ڪري ٿي ۽ وجودي واردات سان همڪنار ڪري ٿي. ڏک هڪ فطرت جو چئلينج آهي. جنهن کي انسان قبول ڪري سک لاءِ جستجو ڪري ٿو. انسان ۾ جبلي طور ٻه رويا هوندا آهن. هڪ جبلت جيوت (جيئڻ جي جبلت) ۽ ٻي جبلت مرگ (مرڻ جي جبلت) جڏهن انسان ۾ جيوت جي جبلت وڌيڪ هوندي آهي، هو مثبت سوچ رکندو آهي ۽ ڏکن کي سهڻ جي منجهس طاقت هوندي آهي. پر جڏهن منجهس جبلت، مرگ يا مرڻ جي جبلت اڀريندي آهي. هو مايوس ٿي ويندو آهي ۽ هٿيار ڦٽا ڪري ڏک ۾ لڙهي ويندو آهي ۽ ڏکندو انسان ۾ جڏهن وجودي وارداتون اڀاريندو آهي ته ان وقت انسان ٻن لاڙن جو شڪار ٿيندو آهي. هڪ ڊپريشن، ذهني دٻاءُ ۾ هليو وڃي ۽ آپگهات جي ڪوشش يا تمنا ڪري ۽ هر رويي ۾ مايوس ٿي جدوجهد ڪرڻ ڇڏي ڏي يا وري ٻئي لاڙي ڏانهن وڌي يعني وجودي وارداتن جي شڪار ٿيڻ کانپوءِ سوچ، ويچار ۽ فڪري گهرائيءَ جو مٿس وجدان ٿئي ۽ ڪائنات جي مابعد الطبيعاتي رازن ۽ اسرارن کي پرورڻ جي ڪوشش ڪري ۽ پنهنجي رويي ۾ صوفي بڻجي وڃي ۽ انهي مان ثابت ٿئي ٿو ته درد ۽ صوفي مت جو پاڻ ۾ وڏو تعلق آهي. بلڪه اسان ائين چئي سگهون ٿا ته درد کان سواءِ صوفي ٿيڻ ناممڪن آهي.
درد جي تاريخ زندگي جي شروع ٿيڻ سان ٿئي ٿي، اهو ئي سبب آهي جو دنيا جي پراڻي فڪر ۽ مذهبن ۾ ڏک جو باقاعدا ذڪر اچي ٿو. هندو فڪر ۾ اها ڳالهه عام آهي ته زندگي جنم جنم جو عذاب آهي. ڏک تيستائين رهندو جيستائين اسان جنم جنم جي چڪر مان مڪتي حاصل نه ٿا ڪريون. يعني پيدا ٿيڻ ئي ڏک جو سبب آهي. ٻي معنيٰ ۾ چئجي ته زندگي ڏک جو سبب آهي يا زندگي آهي ئي ڏک.
۽ ٻڌ به اها ڳالهه ڪئي ته ”سروم دکم دکم“ پيرن کان وٺي مٿي تائين ڏک ئي ڏک آهي. ڏک انهي ڪري آهي ته زندگي مادي خواهشن سان وابسته آهي. جيستائين خواهش رهندي، تيستائين ڏک آهي. تنهن ڪري مادي خواهشن کان نجات حاصل ڪري دنيا سان دل نه لڳائجي، ٻي معنيٰ ۾ زندگي جي مادي پهلوءَ کان هار کائي الڳ ٿي وڃجي. ڏک کانپوءِ به نجات نه ملندي ڇو ته موت به هڪ ڏک آهي. مطلب ته ساهه هڪ ڏک آهي. انهي جي ردعمل طور يورپ جي فلسفي، اپيڪيورس ۽ هندستان جي چارواڪ لذت جو فلسفو ڏنو. هنن جو مطلب هو ته ڏک خلاف وڙهجي، سماجي طور پابندين ۽ رسمن کي ٽوڙي مادي لذتون حاصل ڪجن ۽ زندگيءَ جي معنيٰ آهي لذت حاصل ڪرڻ. پر ٻڌ جو خيال هو ته لذت به هڪ ڏک آهي. مطلب ته لذت به ڏک جو هڪ روپ آهي ڇو ته اها ڪيفيت ئي آهي جنهن جي پيٽ مان ڏک جي ڌارا ڦٽي نڪري ٿي ٻيو ته لذت جا لمحا هٿ اچڻ جا ناهن. لمحا گذري ويندا آهن ڇائنجي ويندو آهي هڪ ابدي ڏک.
ڇا ڏک آخري ڪيفيت آهي ۽ ڏک خلاف وڙهي نٿو سگهجي يا ڏک کان نجات ممڪن آهي.
سارتر چيو هو، No Exit يعني ڪو ڇوٽڪارو ناهي، اهڙي ئي ڳالهه هائيڊگر ڪئي ته موت جي خوف ۽ وحشت کان انسان آجو ٿي نٿو سگهي، ايتري قدر جو موت کان ڀڄندو ڀڄندو وري موت ۾ ئي پناهه وٺندو آهي.
هي سڄو سفر هيءَ سڄي لوڙ ۽ ڳولا ساڃهه کان پوءِ جي آهي. پر انهي درد ۽ سور جي خبر هجي ته ماڻهو ڏاهو ئي نه ٿئي پر ڏاهي ٿيڻ کانپوءِ ڇا آهي؟ پوءِ پنهنجي وجود جي ڪثرتي جز جو احساس آهي. وڇوڙي جو احساس آهي ۽ محبوب سان ملڻ لاءِ سور جو هجڻ لازمي آهي. ڇو ته عشق جي راهه ۾ وصال جي خواهش سور ۽ درد کان سواءِ اڌوري آهي.
ڏک جي گهرائي ڇا آهي؟ لطيف ان کي ڪيئن ٿو محسوس ڪري هن شعر کي ڏسو:
اڏ تراڇا آهڙا، ڏونگر کي ڏارون،
هينئڙو هيرڻ پن جيئن، ڦٽي ٿيو ڦارون،
ڪنهن کي ڏيکاريون ڪونهي سوداگر سور جو.
انهيءَ لاءِ فرائيد جواب ڏنو هو ته ”اذيت پسندي زندگي جو جبلي ۽ لازمي حصو آهي، جيڪو جنسي عمل ۾ به ظاهر ٿيندو آهي.“ محبوب ۾ ضم ٿي وڃڻ پنهنجي ذات کي ارپي ڇڏڻ يا سرينڊر ڪرڻ پنهنجو پاڻ کي ڪين چوڻ ۽ خوديءَ کي، وجود کي مٽائڻ اذيت پسندي جو هڪ حصو آهي پر اها اذيت پسندي ارسطو وٽ هڪ ڪيٿارسزم جو عمل آهي. جنهن ۾ ڏک ڏکن کي ختم ڪن ٿا ۽ ماڻهو هلڪو آرام ده (Relax) ٿي وڃي ٿو پر لطيف وٽ اذيت پسندي ڪا الڳ ٿلڳ ۽ وجود ڪائنات کان ڪٽيل ناهي نه وري اها سماجي آهي بلڪه اهي سڀ شيون هڪڙي وحدت جو حصو آهن ۽ وحدت ماڻڻ لاءِ ڏک ته ڇا پر جان به ڪا معنيٰ نٿي رکي.
هاڻي ڳالهه چٽي ٿي وڃي ته ڏک، سور اذيت محبوب جي عشق اڳيان ڪا معنيٰ نٿا رکن، بلڪه ڏک هڪ راهه آهي جيڪا آگهي کانپوءِ ملي ٿي. جنهن تي هلي محبوب جووصال ٿئي ٿو. مسئلو اهو آهي ته آخر ساڃاهه آگهي، علم ڏک و سبب ڇو ٿي بڻجي، انهي جي باري ۾ مختلف عالمن جا مختلف رايا آهن.
سائنسي طور تي جيڪڏهن اسان ڏسنداسين ته مادو ۽ شعور ٻه الڳ شيون آهن. ٻئي تبديل ٿيندڙ شيون آهن پر ٻنهي جي رفتار ساڳي ناهي. مادو هڪ خاص حد ۾ سفر ڪري سگهي ٿو انهي کانپوءِ انرجي يا سگهه ۾ تبديل ٿي ويندو، پر انرجي لا محدود يعني گهٽ ۾ گهٽ 186000 هزار ميل في سيڪنڊ سفر ڪري سگهي ٿي ۽ انسان جو شعور به ائين لامحدود وسعتن ۾ جسم جو پابند آهي. تنهن ڪري جيئن جيئن شعور جي رفتار وڌندي آهي تيئن جسم ۽ شعور جو مسئلو به وڌندو آهي، ڇو ته جسم زمان و مڪان، حواسن جو پابند آهي پر شعور انهن پابندين کان آزاد آهي. شعور جي ڪا به حد ناهي، ڪيترن ئي زمانن کان اڳتي نڪري سگهي ٿو، يعني جيترو شعور متحرڪ هوندو اوترو ٽرئجڊي وڌيڪ ٿيندي. ايتري قدر جو هڪ ڏينهن جسم ساٿ نه ڏيندو معذور ٿيندو ويندو پر شعور وڌيڪ جوان ۽ متحرڪ ٿيندو ويندو. نتيجو اهو نڪرندو جو ماڻهو بي وسي ۽ اذيت محسوس ڪندو. انهي ڪري صوفي چون ٿا ته روح کي مادي سهولتن سان نه پر روح سان ئي سڃاڻو، ٻيو ته مايا سان دل نه لڳايو، مايا اچڻي وڃڻي شي آهي. پر درد کان پوءِ به بچي نه ٿو سگهجي. ساڃهه وند شعور ۽ آگهي وارو ماڻهو هن مابعد الطبعياتي پراسرار ڪائنات ۾ هڪ راز ۽ ڳجهه بڻجي رهجي وڃي ٿو. سندس علم انهي حيراني واري سطح تي پهچي وڃي ٿو. جتان اڳتي ڪجهه به سمجهه ۾ نه ٿو اچي.
واٽون ويهه ٿيون ڪوهه ڄاڻان ڪيئي ويا
انهي مان ظاهر ٿئي ٿو ته انسان آزاد ناهي، بلڪه جبريت جو شڪار آهي. سندس آزادي هڪ خاص حد تائين آهي. انهي کانپوءِ پابندي ۽ آزادي جي ڪشمڪش هڪ درد کي جنم ڏئي ٿي.
ڪنهن چيو هو ڏک جون ٽي منزلون آهن. پهرين منزل اها آهي ته ڏک کان بغير زندگي بي معنيٰ آهي يعني ڏک زندگي لاءِ ضروري آهي ڇو ته ڏک راهه ڏيکاري ٿو. جاڳائي ٿو، جستجو ڪرڻ لاءِ اڀاري ٿو. ڏک جي ٻي منزل انهي ڪثرتي جز جي ساڃاهه آهي جيڪو وحدت ۾ ضم ٿيڻ لاءِ تڙپي ٿو. انهي ڏک سان ڪائنات جي پراسرار رازن جو وجدان ٿئي ٿو ۽ ٽين منزل آهي ڏکن مان بيزاري، ڇو ته ڏک اڏوهي وانگر جندڙي کائي ٿا وڃن. ڏکن مان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ وري هن مادي دنيا ۾ موٽ کائڻي پوي ٿي، پر اها ڪيستائين ممڪن آهي، انهي لاءِ ڪجهه چئي نٿو سگهجي، ڇو ته ڏک ٻڌڻ يا محسوس ڪرڻ سان سمجهه ۾ نه ٿو اچي ڏک ڀوڳڻ جو آهي جن ڀوڳيو آهي انهن کي خبر هوندي. مون پل پل ڏک ڀوڳيو آهي، ڏاڏي امان جي وڇوڙي جو ڏک، بابا جي انتقال جو ڏک ۽ جنهن دل ۾ چاهت جي چڻنگ جاڳائي ان جي چرئي ٿي وڃڻ جو ڏک. آئون سوچيان ٿي ڏک هڪ سمنڊ آهي جنهن ۾ آئون لڳاتار غوتا کائي رهي آهيان.
****