آسمان جا ٺهندڙ ۽ ڊهندڙ عڪس
”نه“ هو چوندو آهي ”سامي هائوس جي مٿين منزل ان کي روڪڻ لاءِ ڪافي آهي“. هڪ اهڙي (Illusionist) سان وقت گذارڻ ڪيترو نه ذهن کي جهنجهوڙيندڙ آهي اهو آئون ٻڌائي سگهان ٿو. آئون ساميءَ کي ان ڳالهه تان ڪڏهن به هٽائي نه سگهندو آهيان ته اهڙين بيڪار ڳالهين تي سوچڻ وقت برباد ڪرڻ کان سواءِ ڪجهه به نه آهي هو ڪڏهن به نه مڙيو آهي. سامي هائوس جيڪو هن جي نالي پويان کيرٿر واهه جي ڪناري ڀرسان ٺهيل آهي هو ان جي ڪمرن جي ڇڻندڙ پراڻي رنگ جي ڪري اڪرجي ويل ڌٻن ۾ اڪثر رات جو بستري تي ليٽي ڪجهه نه ڪجهه ڳولهڻ جي ڪوشش ۾ پيو هيڏانهن هوڏانهن ڪنڌ ڪري ڏسندو آهي. هو ڀتين جي ڇڻيل رنگ وارن ڌٻن مان ويٺو مورتيون ٺاهيندو آهي. ”هو ڏس“ مون کي چوندو آهي ۽ پوءِ ڀت تي لٿل رنگ واري ڪنهن ڌٻي ڏي اشارو ڪندي چوندو آهي ”هو ٻه مٿان ڪن اٿس، پويان پڇ ۽ هيٺان چار ٽنگون..... ڏس بلڪل سهڙ آهي”.
مان ان ڌٻي ڏي غور سان ڏسڻ شروع ڪري ڏيندو آهيان، پهريون ته اهو مون کي غير واضح ۽ عام قسم جو داغ نظر ايندو آهي، پر پوءِ آهستي آهستي ڪا شبيهه ٺهي بيهي رهندي آهي.
”پڇ ٿورو وڏو اٿس“ مان چوندو آهيان ”سهڙ جو پڇ ايڏو وڏو نه هوندو آهي“، هو ٿوري دير وري ڀت ڏانهن چتائي ڏسندو آهي.
”ها پڇ ته واقعي گهوڙي جي منڍي ٿي ڏسڻ ۾ اچي“. هو چوندو آهي، “اهو سهڙ ته ابتي پاسي کان ٿورو ٿورو گهوڙو به پيو ڏسجي“.
پوءِ اسان ٻئي ڌٻي ڏانهن ڏسندا آهيون، اهو ڌٻو جيڪو اسان کي پهريون سهڙ نظر اچي رهيو هيو، ان جي منڍي گهوڙي جو پڇ ٿي پوندي آهي، ان جي ڌڙ هيٺان ساڳين چئن ٽنگين جي پويان ان جو ٿورو ڊگهو ۽ ڇيڙي وٽان ويڪرو پڇ گهوڙي جي منڍي ٿي پوندو آهي.
اهڙا هزارين عڪس هن جي ننڍڙي ذهن ۾ ٺهندا ۽ ڊهندا رهندا آهن جن ۾ هن لاءِ انسانن، وڻن ٻوٽن ۽ استعمال جي هر شيءِ کان وٺي ويندي هر عڪس سمايل هوندو آهي جنهن جو اولڙو دنيا ۾ موجود آهي پر انهن سڀني ۾ وڌيڪ عڪس جانورن ۽ پکين جا هوندا آهن ڇو جو هن کي دنيا ۾ جيترو جانورن ۽ پکين سان پيار آهي ايترو شايد ڪنهن سان هجي، هڪ دفعي هو مون کان ان ڪري رسي ويو ڇو جو مون کپر نانگ کي ماري ٻاهر ڦٽي ڪيو هيو، هو ان جي وڻندڙ چٽڪٻري چمڙي کي ڏسي ڏاڍو رنو هيو، هن وٽ رنگبرنگي طوطن جا پڃرا آهن ۽ ڪجهه وقت اڳ هڪ چيڪو نسل جو ڪتو هيو جنهن کي پاڙي وارن زهر ڏئي ماري ڇڏيو، موسمن مان هن کي مينهن جي موسم وڻندي آهي ۽ مينهن بند ٿي وڃڻ کان پوءِ هن جون اکيون کيرٿر واهه جي ڪڙ تي ست رنگ ريکا انڊلٺ کي ڳولينديون آهن.
ان ڏينهن به مينهن بند ٿي وڃڻ کان پوءِ جڏهن آئون ۽ سامي کيرٿر واهه جي بند تان هلندا سنڌوءَ ڏي وڃي رهيا هياسين ته هن جون اکيون آسمان ۾ رنگن کي ڳولي رهيون هيون پر اتي ڪو به رنگ نه هيو. سواءِ جهڙ جي ٻن ٽن مختلف ۽ غير واضح رنگن کان سواءِ جن ۾ انڊلٺ جهڙي سيبتائي ۽ تسلسل نه هيو، انڊلٺ ريکا ۾ ساميءَ کي مور پکي نظر ايندو هيو، جيڪو ڄڻ ساڌ ٻيلي ۾ ڇٽ هڻي نچندو هجي. ان ڏينهن هن پنهنجي ننڍڙي قد کي ٿورو ڳچي ۽ پيرن کي مٿي ڪري وڏو ڪندي چوطرف نهاريو پر هن کي آسمان ۾ ناچ ڪندڙ مور پکيءَ جا رنگ ڪٿي به نظر نه آيا ۽ هن مايوس ٿي مون ڏانهن نهاريو.
”شايد انڊلٺ جلدي ڊهي وئي“ هن چيو،
”نه اها اڃا نه نڪتي آهي“ مون هن لي دلجاءِ ڏيندي چيو ”لڳي ٿو مينهن اڃا به وسندو“ هن ليڙون ليڙون ٿيندڙ جهڙ ڏانهن نهاريو.
”جهڙ ته وڃي رهيو آهي“، هن جواب ڏنو.
”ان کي بيهڻ ۾ ڪهڙي دير لڳندي“، مون هن جو حوصلو وڌائيندي چيو، هو خوشيءَ مان کلڻ لڳو.
”الله سائين مينهن وساءِ، گوڏي جيڏي گپ ڪراءِ“ هو چوندو، مستيءَ ۾ جهومندو هلندو رهيو.
بئريج ٽپي جڏهن اسان لبي مهراڻ ۾ داخل ٿياسون ته هرطرف ڏينهن جي روشنيءَ ۾ چمڪندڙ سائو گاهه ڦهليل هيو ۽ هوا تي لڏندڙ وڻن مان پاڻي پئي ڇڻيو، سنڌو ڪنهن اڌ وهيءَ جي شخص جيان ڪنهن به جذبي ۽ جوش کان عاري پئي ڏٺو، بهار جي مند ۾ ان جي چال ۾ هڪ نرمتا ۽ ماٺ ڇانيل هوندي آهي جيڪا گرمين جي مند شروع ٿيڻ سان سانوڻ جي گجگوڙن وانگر پنهنجو رويو هڪدم تبديل ڪري دهشتناڪ ٿي پوندي آهي ۽ رات جو سنڌوءَ جون رانڀون پري کان پوڙهي شينهن جي گاج جهڙيون ٻڌڻ ۾ اينديون آهن.
مان ۽ سامي سنڌوءَ جي ڪناري سائي گاهه مٿان رکيل بينچ تي ويهي هيڏانهن هوڏانهن نهارڻ لڳاسون، سنڌوءَ جي پاڻيءَ ۾ آسمان ۾ ٽڪرا ٽڪرا ٿي بيٺل جهڙ جو عڪس لهرن ۾ لڏي رهيو هيو. ساميءَ اوچتو مٿي نهاريو، جهڙ جي هيٺان آڙين جو ولر ٻوليندو، هڪ شور مچائيندو قطار ۾ لنگهي ويو هن جون نظرون ڪنهن حد تائين آڙين جي ولر پويان انهن جي ڪڍ ويون ۽ پوءِ اهي ٽڪ ٻڌي آسمان ۾ بيهي رهيون. سامي گهڻي دير جهڙ جي انهن ٽڪرن ڏانهن نهاريندو رهيو جيڪي هوا جي سمنڊ ۾ آهستي آهستي ترندا پئي ويا.
”هو ڏس گهوڙو“ هن چيو ۽ پوءِ آسمان ڏانهن اشارو ڪندي جهڙ جي هڪ ٽڪري ڏانهن ڏسندي چيو، ”اڳيان منڊي، چار ٽنگون ۽ پڇ“.
مون هن جي آڱر جي سڌ ۾ بيٺل ان جهڙ جي ٽڪر ڏانهن نهاريو، جيڪو آهستي آهستي اتر کان ڏکڻ ڏانهن اڏامندو پئي ويو، مونکي ان جهڙ جي ٽڪري جي بيهڪ ڪنهن حد تائين گهوڙي سان مشابهه ضرور نظر آئي پر ٿوري ئي دير ۾ اڃا نهاريو ئي پئي ته جهڙ جو اهو گهوڙو پٺيءَ وٺان ڊگهو ٿيندو عجيب و غريب شڪل ۾ تبديل ٿي ويو.
”هاڻي ڏس گهوڙي جي پٺيءَ تي ماڻهو ويٺل اٿئي“ ساميءَ چيو.
”نه“ مون چيو، ”ان ماڻهوءَ جي ٺهڻ کان پوءِ گهوڙي جي شڪل تبديل ٿي ڪنهن سنهڙي ٻڪر جهڙي ٿي وئي آهي“.
ساميءَ ان عڪس کي غور سان ڏٺو ۽ کلي پيو.
”ها واقعي ئي ائين پيو لڳي جيئن ماڻهو سنهڙي ٻڪر کي سڱن کان وٺي ڪهڻ لاءِ دسيندو هجي“. هن چيو ۽ پوءِ جهڙ جي ٻين ٽڪرن ڏانهن ڏسڻ لڳو. سمورو آسمان جهڙ جي انهن ننڍن وڏن ٽڪرن سان سٿيو پيو هيو، جيڪي بهار جي مينهن کان پوءِ لڳندڙ هير ۽ هڪ ٻئي پويان قافلو ٺاهي آسمان جي ڪنواس تان ايندا ۽ ويندا پئي ويا. جيئن آسمان هڪ لامحدود پردو هيو، جنهن تي هڪڙي عڪس کان پوءِ ٻيو عڪس چٽجي نروار پئي ٿيو.
”هو ڏس ڪنهن فقير وانگر آهي“ ساميءَ جهڙ جي هڪڙي ٽڪري ڏانهن اشارو ڪندي چيو، جيڪو هڪ ڊگهو ۽ هڪ پاسي کان بي ترتيب جهڙ جو ٽڪر هيو، بي ترتيبيءَ واري پاسي کان ائين ٿي لڳو جيئن اهي ڪنهن جا ڊگها وار آهن ۽ هيِٺان منهن، ان جي ڊگهي کاڏي ڪنهن جي وڌيل ڏاڙهيءَ وانگر ٿي ڏٺي، ان جا هٿ اڳتي وڌيل هڪ ڪشڪول جهڙي ٽيڏ کاڌل نشان ۽ ٻئي ۾ ڏنگي ڦڏي لٺ، باقي هيٺ هڪ جهڙو وڌيل جهڙ جو ٽڪرو جيئن ان فقير کي پيرن تائين الفي پاتل هجي. ٿوري دير ۾ هوا جي زور تي اهو فقير ڳچيءَ وٽان ڊگهو ۽ سنهڙو ٿيندو بلڪل ڪنگ پکيءَ جهڙو ٿي ويو ۽ ان جي لٺ وڻ جي لام وانگر ٿي وئي جنهن تي ڄڻ ڪنگ پکي ويٺو هجي ۽ پوءِ ان ڪنگ پکيءَ جا پر کلي ويا ۽ ان جي اڏام کان اڳ اهي هن جي جسم کان الڳ الڳ ٿي هوا ۾ تحليل ٿي ويا. ننڍڙي ساميءَ جي اهڙين (Illusionist) حرڪتن تي منهن جو ذهن مڪمل طرح انهن جهڙ جي ترندڙ بي ترتيب ٽڪرن ڏانهن مائل ٿي ويو. مان غور سان ٻاڦ جي انهن پاڇن ڏانهن نهارڻ لڳس.
”هيءُ اٿئي غار ۾ رهندڙ ننگو انسان“. مون هن کي جهڙ جي هڪڙي ٽڪري ڏانهن اشارو ڪندي چيو، هو ڏس ان جي هٿ ۾ پٿر جو هڪ هٿيار آهي جنهن سان هو هڪ ڍڳي تي حملو ڪري ان جو شڪار ڪري رهيو آهي ۽هو ڏس ڪيترائي انسان گڏجي ڍڳي کي پچائڻ کان پوءِ گڏجي کائي رهيا آهن”. ساميءَ هڪ ٻئي پويان ڪيترن ئي جهڙ جي ٽڪرن کي ڏسندي ڪنڌ کي ها ۾ لوڏيو. سامي اڃا انهن کي ڏسي ئي رهيو هيو ته تيز هوا ۾ جهڙ جا ڪي ٽڪرا ڊگها ٿي ويا ته ڪي ويڪرا، ڪي سسندا ننڍا ٿي ويا. ڪي عڪس ڪائنات جي پهرين هستي، مادر ڪائنات وانگر اسان آڏو بيهي رهيا. اموي دور جي مورتين جهڙا جن جي فرجن Vulva مان ٻوٽا ڦٽي رهيا هيا، ڌرتيءَ تي حڪمراني ڪندڙ عورتن جا عڪس جيڪي ڌرتيءَ تي ٻج پوکڻ ۾ رڌل هيا ۽ ڪن عڪسن جا گرڀ ٻاهر نڪتل هيا، ڪائنات جي عظيم مادر ارض جا عڪس جيڪي ان جي ويم کان پهريون جي عڪسن سان مشابهه هيا، جڏهن مرد سست ۽ ڪم چور هوندو هيو ان لاءِ شڪار ۽ عورت سان همبستري کان سواءِ ڪو به ڪم نه هوندو هيو.
هوا جي جهوٽن تي اڏامندڙ نوان عڪس جن ۾ مرد جي طاقت جو ظهور ۽ عورت جو زوال سمايل هيو، شڪار ڪندڙ طاقتور مرد جي جسم هيٺان وڏن سڱن وارو ڦاڙهو اکيون ٻاهر ڪڍي هن کي نهاري رهيو هيو ۽ پوءِ طاقتور مرد جي وحشي هٿن ۾ سمايل انيڪ جانورن جون تصويرون جن کي هو ڌڻ جي شڪل ۾ ڪاهيندو ڪنهن چراگاهه جي ڳولا ۾ سرگردان پئي نظر آيو. پهاڙن ۽ غارين مان نڪري سرسبز وادين جو رخ ڪري هلندڙ عڪس ۽ پوءِ وادين ۾ وسندڙ پراڻين قومن جو نون آيل سان ٽڪراءَ جا منظر، ڪجهه تيزيءَ سان ڀڄندڙ عڪس ڊهندڙ عڪس ۽ نون آيل ماڻهن جي تهذيب جو آغاز، ڌرتيءَ جي نجي ملڪيت جو دور ۽ ان تي زراعت جي ابتدا.
سامي هڪ ٻئي پويان جهڙ جا سمورا عڪس ڏسندو ويو، مون هن جي اکين ۾ نهاريو جهڙ هن جي اکين جي ماڻڪين ۾ نظر اچي رهيو هيو پر جهڙ جا ٽڪرا هن جي ننڍڙين اکين ۾ هڪٻئي کان الڳ نه هيا. شايد هن جي ننڍڙين ماڻڪين ۾ ايتري وسعت نه هئي جو اهي جهڙ کي ٽولين جي صورت ۾ ظاهر ڪري سگهن. اهي جهڙ جون ٽوليون هڪ نڪتي جيان هن جي اکين ۾ سمايل هيون .جهڙ جا ٽڪرا پاڻ م ملي ڪجهه وڏا ٿي ويا ۽ اهي ديو وانگر سج کي ڍڪيندا اسان جي مٿان ٿئي لنگهيا.
”اهي تاريخ جا ديوتا اٿئي“ مون ساميءَ کي چيو ۽ سامي حيرت مان مون ڏانهن نهاريو. اهي ڀڳوان (ڀاڱيوان) جيڪي وستيءَ ۾ ٿيندڙ روز آمدنيءَ کان چاهي اها شڪار جي صورت ۾ هجي يا اناج جي صورت ۾ سڀ هڪ جيترو ڀاڱو ڏيڻ وارا. يونان جي ڏند ڪٿائن جا هيرو طاقتور ۽ ڀرپور عڪس ۽ هو ڏس ديوتائن جي ياد ۾ ٺهيل مندر ۽ انهن جا پروهت، خوبصورت ديوداسيون ۽ خراج ڏيندڙ هيڻن انسانن جا هڏائن پڃرن جهڙا وجود، پروهتن ۽ شهنشاهن جي تسلط جا عڪس، هنر مندن جي هيڻائي جا عڪس ۽ سڀ کان پوءِ لاتعداد غلامن جا سلسلا.
”هو ڇا آهي؟“ ساميءَ جهڙ جي ٽڪرن جي هڪ مجموعي ڏانهن اشارو ڪندي چيو، مون غور سان اوڏانهن نهاريو.
”اهو وقت جي ڏاهي سقراط جو لاش آهي جيڪو ان جي شاگردن جي ڪلهن تي رکيل آهي، ڏس جهڙ جو ٽڪر هن جي منهن هيٺان هوا ۾ سندس ڏاڙهيءَ جيان لهرائي رهيو آهي ۽ سج جي ڪرڻن ان عڪس کي ڪجهه ڳاڙهسرو ڪري ڇڏيو آهي، جيئن زهر پيئڻ کان پوءِ ان رت جي الٽي ڪئي هجي، اهو تاريخ جو زهر اٿئي جنهن ان جي ورقن کي ڌوئي ڪورو ڪري ڇڏيو آهي“.
”۽ هو ڇا آهي؟“ ساميءَ هڪ ٻئي جهڙ جي ننڍن وڏن ٽڪرن جي مجموعي ڏانهن اشارو ڪندي چيو.
”اهو وقت جي جابر نمرود جو عڪس آهي، هو ڏس ان پنهنجي تخت تي ويهي ان جي چئن پاسن کان گوشت جا ٽڪر اٽڪائي تخت کي ڳجهن جي جسم سان ٻڌي ڇڏيو آهي. ڳجهون ان جي تخت کي اڏارينديون پيون وڃن ۽ اهو خدائيءَ جو دعويدار مرڪندو پنهنجي تخت تي ويهي هيٺ ماڻهن ڏانهن حقارت ڀريل نظرن سان نهاري رهيو آهي“.
پوءِ نمرود جي حصي کان به وڏو هڪ عڪس آسمان ۾ ڦهلجي ويو، جنهن کي ڄڻ باهه جي سمنڊ ۾ اڇلائڻ جون تياريون ٿينديون هجن پوءِ ڪجهه ننڍا وڏا سفيد رنگ جي جهڙ جا ٽڪرا مقدس پيغمبرن جيان قطارن ۾ هڪ طرف کان ٻئي طرف ويندا رهيا ۽ فنا ٿيندڙ فرعونن جا اهرام ڪروڙين انسانن جي ڪلهن تي رکيل پٿرن مان نروار ٿيندا ويا. دنيا جي پهرين قانون جي ڪچيءَ مٽيءَ مان ٺهيل لوح خداوند مُردڪ جي هٿن مان ڇڏائجي هيٺ بابل شهر جي مٿان ڪرندي ڄڻ ڌرتيءَ جي سون تهن هيٺان دٻجي ختم ٿي وئي ۽ جهڙ جو هڪ ٽڪرو حضرت نوح جي ٻيڙيءَ جيان ترندو هڪ پاسي ڏانهن هليو ويو.
اڀ جي وسعتن مان ڄڻ ڪيترن ئي انسانن جون آهون اٿنديون هرطرف ڦهلجنديون ويون، ڪيترن ئي طوفانن، سيلابن ۽ زلزلن جو قهر وقت به وقت انسانن کي چيچلائيندو رهيو، گهوڙن جي سنبن جا آواز، تير ڪمانين، تلوارن ۽ وڍجندڙ انسانن جي آهن جا آواز، هر دور ۽ لنگهيندڙ هر عڪس ۾ مٿين طبقي جي ظلم ۽ ڏاڍ کان پيسجندڙ عام انسانن جون رڙيون هرطرف اڀ ۾ گاج جيان سمائجڻ لڳيون، جهڙ جا ڪجهه ٽڪر پرامن قومن جي نقشن جيان ترندا پئيا ويا ۽ انهن پويان ظالم قومن جا ٻيڙا ترندا انهن کي ڳوليندا پئي ويا.طبقاتي، لساني، علائقائي ۽ مذهبي دهشتگردن جا ٽولا پنهجن نيزن تي انساني کوپڙيون چاڙهي رمندا پئي ويا. سرعام غلامن جي نيلام کان پوءِ پورين قومن جي غلاميءَ جا سلسلا اڀ ۾ هرطرف مظلوم انسانن جي وجودن جهڙا ڏنگا ڦڏا ۽ غير واضح دربدر گهمندڙ جهڙ جا عڪس جيڪي وحدانيت جي آواز سان اڀ ڦاڙي روئڻ لڳا ۽ ساميءَ جي اکين جا گهيرا ويڪرا ٿي ويا، هن حيرت ۽ پريشانيءَ ۾ مون ڏانهن نهاريو.
”هيءُ ڇا؟ ساميءَ چيو ”ڪيترا نه تيز آواز آهن“.
مون ڏور سنڌوءَ جي پريان وار کولي ماتم ڪندڙ کجين جي جهنڊن ڏانهن نهاريو انهن کان گهڻو تمام پري گاج ڪندا، وڄ جي باهه ڪڍندا ڪيترائي گهاٽا بادل بلند ٿي رهيا هيا ۽ پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي اهي چئني پاسن کان ڦرندا مٿي کڄندا ويا.
”ڏس“ ساميءَ چيو ”اهي بند ٿيل مُٺ جي ٻانهن جهڙا آهن“ پوءِ هن ڪيترن دونهي جهڙن اڀرندڙ ڪارن بادلن ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”اهي ٻانهون بلند رهيون آهن، انهن ٻانهن جي بند ٿيل مٺين ۾ ڏاٽا آهن، هٿوڙا آهن، پانا، ٽيڪم ۽ هر آهن“.
بادل تيز هوا ۾ گجگوڙ ڪندا مٿي ٿيندا بلڪل اسان جي مٿان اچي ويا ۽ وڄ تيزيءَ سان چمڪڻ لڳي.
”هو ڏس“ ساميءَ آسمان جي وچ ۾ بيٺل جهڙ جي ننڍن ٽڪرن ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”اهي هٿ انهن عڪسن ڏانهن وڌي رهيا آهن، اهي انهن کي مٽائي ڇڏيندا“.
”ها مون چيو“ اهي هٿ تاريخ جي جابر جي وجود کي ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏيندا.”
وڌندڙ جهڙ هرطرف ڦهلجي انهن عڪسن مٿان بيٺو.
”انهن جو وجود وڍجي رهيو آهي“ مون رڙ ڪئي ”ڏس خون انهن جي جسمن مان رسجي هيٺ ڪرڻ وارو آهي“.
ساميءَ مٿي نهاريو ته هن جو منهن آسمان مان ڪرندڙ بوندن ڪري آلو ٿي ويو، انهن عڪسن جو رت گاج ۽ طوفان ۾ هيٺ ڪرندو هرطرف ڦهلجي ويو. مان ۽ ساميءَ سنڌوءَ جي ڪناري تان ڊوڙي وڃي تيز هوا ۾ جهولندڙ گلمور جي وڻ هيٺان پناهه ورتي.