نوجوان پوڙهو
هن پنهنجي ڪمري جي چوگرد نظر ڦيرائي هر شيءِ کي ڏٺو، الماڙي ۽ انهن جي مٿان رکيل بي ترتيب ڪتابن جا ٿها، ڀتين جو لٿل پلستر جنهن ڇڻيل چوني واري رنگ کي ناهموار بڻائي ڇڏيو هيو. هر شيءِ ائين هئي جيئن ڌوڙ ۾ شام جو ڪم ڪري موٽندڙ مزدور جي پيشاني، خاص ڪري پراڻي گهڙيال هيٺان ٽنگيل هن جي زال جو فوٽو جيڪو زماني گذرڻ کان پوءِ به ائين ئي جوان هيو، هن سوچيو جيڪر حياتي به هڪ حد تي پهچي ڪئمرا جي اک ۾ سمائجي ان حد کي وڌيڪ نه اورانگهي سگهي، جيڪر اها سدا جوان هجي، هن جي زال جيان، ان جي فوٽوءَ جيان شيشي جي خولن ۾ بند ۽ عذابناڪ تجربن جي بي انتها عذاب کي سهڻ جي احساس کان ڏور پر هو خاموش ٿي ويو، زندگيءَ جي وڌندڙ مرحلن هن کي گهڻو ڪجهه سيکاريو هيو، گذريل ڏکن ۽ ڏاکڙن هن جي ماضيءَ جي ڪجهه گهڙين کي هڪ عذابناڪ تجربي جي صورت ۾ آڻي هن آڏو بيهاريو هيو، هڪ پڇتاءُ هيو، اندر ۾ هڪ اونهو خال هيو جنهن کي هو شايد ڪڏهن به پر نه ڪري سگهيو. هڪ شرم جو احساس هيو جنهن هن جي سموري حياتي جي نچوڙ کي ڇڊو ڪري ڇڏيو هيو.
اڄ کان ٺيڪ چاليهه سال اڳ هن پنهنجي ماضي تي نظر ڊوڙائي، هن کان هڪ وڏي آهه نڪري وئي.
”راهب“ خاموش ريگستان ۾ هڪ پڙاڏو ٿيو. ”ٻڌ تون جيڪي ڪجهه ڪري رهيو آهين، توکي ان جو انت ڏاڍو ڏکيو ڀوڳڻو پوندو، تون جوان آهين، جوان جسم جي نسن ۾ هڪ خاص قوت هوندي آهي جيڪا عقل جي ٿڌ کي پاڻ ۾ سمائي ان گرمائش کي وقت کان پهريون ڪڏهن به ٿڌو ٿيڻ نه ڏيندي آهي، جنهن تپش جو تون ۽ تنهنجي جواني حقدار آهن، تون پنهنجي سوچ مطابق صحيح هوندين پر هڪ ڳالهه ياد رک اهو عمل اهو نه آهي، جنهن جو هڪ انسان تي واجب هجڻ ضروري آهي. مان عقل ۽ تجربي جي بنياد تي اها حامي ڀرڻ لاءِ تيار آهيان ته تنهنجو هر ڪرتوت صحيح نتيجن جي طرف نه وڃي رهيو آهي، اهو سڀ توکي وقت ٻڌائيندو، منهنجين ڳالهين کي شايد تون هڪ پوڙهي جو وڦلڻ سمجهين نه پٽ ائين نه آهي جيڪڏهن تون منهنجي تجربن جي بنياد تي عمل جي ابتدا ڪرين ته شايد منهنجي حياتي ۾ شامل ٿي وڃي ۽ ائين تون دنيا جو هڪ وڏي عمر ۽ وڏي ڏاهپ وارو شخص بنجي وڃين، پر منهنجا ٻچا شايد تنهنجو ذهن انهن تجربن تي عمل ڪرڻ کان ان ڪري به نابري واري ويهي ته تنهنجي منهنجي عرصي جي تقاضائن ۽ تجربن جي تخليقن ۾ ماڪ ۽ مينهن جيڏو تفاوت آهي، تنهنجو ذهن جيستائين ارتقائي منزلون ملي ڪري منهنجي بلندين کي نه پهچندو ايستائين تون منهنجن تجربن تان عمل جي راهه نه ٺاهي سگهندين. منهنجن ڇڏيل پيرن جي نشانن کي اڳتي چٽڻ جي آرزو تنهنجي من ۾ ڪا به هلچل نه مچائي سگهندي، پر راهب ياد رک منهنجيون نصيحتون وري به تو لاءِ مشعل راهه اٿئي“.
راهب هن جون ڳالهيون ٻڌيون ۽ هو بيزار ٿي ويو. تڏهن هو جوان هيو، سوچڻ هن لاءِ دوزخ جي باهه هيو. هو آزاد ويرانين جي وسندڙ بستي هيو، هو هڪ پورو شهر هيو جنهن جون بازارون سموري رات روشن هيون. هو اڀرندڙ جوان سورج جيان هيو جنهن مان ڪي به تخليق ۽ سوچ جا ڪرڻا نه ٿي ڦٽا ان ۾ صرف جوانيءَ جي لالاڻ هئي. پوڙهي پيءُ هن لاءِ آزار ڪري ڏنو هيو، هن جي نصيحتن ڄڻ وايو منڊل ۾ بي ڊپو ٿي گهمندڙ هن جي احساسن کي جڪڙڻ لاءِ فضائن ۾ ڦندا ڦهلائي ڇڏيا هيا. هن جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو هيو، هو ان عذاب مان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ لاءِ اندر ئي اندر ۾ ڀڄرندو رهيو هن پنهنجي پيءُ جي عزت ڪرڻ چاهي پر هن محسوس ڪيو اها عزت به هن پوڙهي جي جسم اندر موجود روح جيان هن وٽ مهمان هئي، هو سڀ سهڻ جي باوجود به خاموش هيو. ”هڪ ڳالهه ٻڌ راهب“ هڪ دفعو وري آواز واچوڙي جيان هن جي ذهن ۾ پيدا ٿي مٿي اڀرندو پنهنجي گهيري کي ويڪرو ڪندو هن جي مغز جي ٽڪڙن کي اڏائيندو هر طرف ڦهلجي ويو ”مون هر ڳالهه جو انت ڳولي لڌو آهي، آءُ هاڻي زندگي ۽ تجربن جي نچوڙ جي سهاري توکي اهو ٻڌائي سگهان ٿو ته انسان پنهنجي ازواجي ۽ گهريلو زندگي ڪيئن ڀرپور ۽ ڪامياب نموني گذاري سگهي ٿو. آءُ ڄاڻان ٿو ته مذهب ۽ خدا جي حقيقت ڇا آهي. زندگيءَ کي برقرار رکڻ لاءِ سٺو روزگار ڪيئن حاصل ڪري سگهجي ٿو. پيار جو اظهار ڪيئن ڪجي جو ان مان سچائيءَ جي نور جون جهلڪيون نظر اچن، مان وٽ حسن کي پرکڻ واريون اکيون آهن، مان وٽ اهي احساس جاڳي پيا آهن ته سونهن رتل چپن جي جهونگار جو حض ڪيئن وٺجي، فضا کي ذرا ذرا ڪري ان مان خوشبوءِ کي الڳ ڪيئن محسوس ڪجي، ذائقن جو لطف ڇا ٿيڻ کپي، ڪهڙي واٽ وٺي اوڏانهن تيزي سان ڊوڙڻ گهرجي، ڏيڻ يا وٺڻ واري آڏو هٿ ڪيئن ڦهلائجي، جنس کي ڪيئن مطمئن ڪجي.
راهب! منهنجا پٽ راهب! مون پنهنجي سموري زندگي پنهنجي تجربن جي تربت جي چانٺ تي آڻي بيهاري آهي، آءُ ڏسان ٿو موت منهنجي پٺ کان بري نيت سان بيٺو آهي، آءُ ڪجهه گهڙين جو مهمان آهيان، ڪجهه ماڻڻ چاهيان ٿو. آءُ جنس جو حض وٺڻ چاهيان ٿو، سونهن رتل چپن جي جهونگار جو مزو وٺڻ چاهيان ٿو، فضا کي ذرا ذرا ڪري ان جي هر خوشبوءَ کي محسوس ڪرڻ چاهيان ٿو، آءُ هر حواس کي استعمال ڪرڻ چاهيان ٿو، راهب ڇا تون منهنجي مدد نه ڪندين“. هن جي پوڙهي پيءُ نماڻي آواز ۾ چيو ۽ پوءِ آسمان ڏي ڪنڌ کڻي خدا کان حياتيءَ جي مهلت وٺڻ لاءِ واجهايائين پر هو ٻنهي پاسن کان مايوس ٿيو، راهب به خدا جيان هن آڏو ڪنڌ هيٺ ڪيو بيٺو هيو. پوڙهو مايوس ٿي ويو ۽ هو نظرين جي تربت ۾ کوٽيل حسرتن ۽ آرزوئن جي قبر ۾ ڄنگهون لڙڪائي ويهي رهيو، ڪنهن هن کي پويان ڌڪو ڏنو ۽ هو ڌو وڃي هڪ اونهي کڏ ۾ ڪريو. راهب ٿڌو ساهه کنيو ۽ پنهنجي هٿن کي ڇنڊيندي هڪ وڏي اطمينان سان هڪ طرف هليو ويو.
وقت به وڏي ظالم شيءِ آهي، هن جي هر گهڙي موت آهي، اهڙو موت جو جيئڻ جي شدت کي اڃا به تيز ڪيو ڇڏي، تن ڏينهن راهب جوان هيو ڪجهه ڏينهن گذريا ته هن جي شادي ٿي، هن هڪ نئين زندگي جو آغاز ڪيو. هڪ نئين تجربي جي راهه کولي هن کي گهڻو اولاد ٿيو، ٽي پٽ ٻه نياڻيون. هن ازواجي زندگيءَ جي هر سڪون تلاش ڪرڻ لاءِ وڏي جدوجهد ڪئي. هن کي اولاد جي حياتي لاءِ مختلف ڪاروباري معاملن مان گذرڻو پيو، هن محسوس ڪيو جيئن هو ماءُ هٿان تازو ڄاول ٻار هجي، هر شيءِ ڄاڻ سڄاڻ جي باوجود به نئي هجي، هن ڪنوارپ تائين ڏٺو ئي ڇا هيو، رڳو پنهنجي پيءُ جي اڇي ڏاڙهيءَ ۾ لڙڪندڙ تجربن جا ڳوڙها يا زندگيءَ جي پڇتاءَ تي وڦلندڙ چپ يا ڪجهه به نه.... پر دنيا جي جهنم جي باهه هن پهريون دفعو محسوس ڪئي، عذابن ۽ هن جي وچ ۾ ڀت جيان بيٺل غم جيڪي هن جي پوڙهي پيءُ جي مرڻ کان پوءِ واسينگن جيان هن آڏو ڪر کڻي بيهي رهيا، هن جي جوان جسم ۾ جنس ڇڙيون هڻي ٻاهر نڪرڻ لاءِ دروازا کڙڪائڻ لڳي پر هو پنهنجي روح کي مطمئن نه ڪري سگهيو، هن چاهيو ته هو چپن سان گسندڙ چپن جي ڇهاءَ کي روح جي گهرائين سان محسوس ڪري پر جوانيءَ جي جلد بازي ۽ ناتجربي ڪاريءَ هن جي احساس کي هن کان دور رکيو. هن پهريون دفعو ماڻهن سان ڪاروباري معاملن تي وابستا رهي انهن جي رويي کي جاچيو، هن کي انسان اهي انسان نظر نه آيا جن جا بت هن جي بي عمل تخليقن سان ٺهيل خيالن ۾ سمايل هيا، هر انسان نفسا نفسي ۽ زندگيءَ کي برقرار رکڻ جي اهڙي جدوجهد ۾ نظر آيو جنهن جي اثر هيٺ هو شايد ٻئي انسان جو ماس کائڻ ۾ به دير نه ڪندو. وقت گذرندو ويو ۽ راهب جا ڏينهن به هڪ هڪ ٿي موت جي اڏيءَ تي ڪنڌ نوائيندا ويا، هو هڪ هڪ ڏينهن ٿي مرندو رهيو، انسان به ڄمڻ سان مرڻ شروع ڪري ٿو، هن جي شخصيت ماضي حال ۽ مستقبل جي ڪائنات ۾ گهڙين گهڙين جي ڪهڪشائن ۾ ذرا ذرا ٿي سمايل آهي. هر ويندڙ گهڙي موت آهي ۽ هر شخصيت آهستي آهستي ذرا ذرا ٿي هڪ ڏينهن ختم ٿي ويندڙ هستي. راهب جي شخصيت به ڪجهه حصا وڃي بچي هئي، هو ڪجهه مري چڪو هيو ۽ ڪجهه مري رهيو هيو. هن جي ڏاڙهي جا وار اڇا پئي ٿيندا ويا، منهن جي چمڙي روڳ جيان آهستي آهستي هيٺ ڪري رهي هئي، انت جي خوف کان هن جو انگ انگ ڏڪي رهيو هيو، دنيا جو رنگ پراڻو ٿي ويو هيو الائي هن جي نظر گهٽ؟ ماڻهن جون زبانون بس ٿي ويون هيون يا هن جا ڪن ٻوڙا؟ ڌرتي هن جي بار کي سهي سهي بخيل ٿي پئي، جنهن پنهنجي هٿن سان هر هر راهب جي ڄنگهن کي روڪيو ٿي، راهب ڌرتيءَ جي جذبن کي ڀانئي ويو، هلڻ هن کان محال ٿي ويو، هو هڪ هنڌ ڪريو ٿي ته وري هن ۾ اٿڻ جي آرزو ئي نه ٿي.
زندگيءَ هن کي گهڻو ڪجهه ڏنو هيو. هن ماضيءَ مان گهڻو ڪجهه پرايو، هن چاهيو پئي ته هو جيڪر پنهنجي زال سان جنهن کي مئي ڪافي ورهيه گذري چڪا هيا هاڻي پنهنجي زندگي مطمئن طريقي سان گذاري پئي سگهيو. انسان جن جي ڏندن کان هو پنهنجو ماس لڪائي جيئندو رهيو، ان جي بچاءَ جا طريقا هن ڳولي لڌا هيا، هن انهن واٽن جو نقشو ٺاهي تيار ڪيو هيو جيڪي ڪاميابين ۽ ناڪامين جي منزلن طرف وڃي رهيون هيون، هن ٻڌڻ جي معنا سمجهي هئي ۽ ڳالهائڻ جو مفهوم سمجهيو هيو، ذائقن جو معيار مقرر ڪيو هيو ۽ صحيح ڏسڻ جي خواهش پيدا ڪئي هئي. زندگيءَ تندرستيءَ جي رشوت جي صلي ۾ هن کي گهڻو ڪجهه ڏنو هيو، هن وٽ جواني نه هئي تجربن جا انبار ضرور هيا، هن تجربن جي بنياد تي هڪ دفعو وري جيئڻ جي آس پيدا ڪري ڪامياب زندگيءَ جي ابتدا ڪرڻ چاهي، هن وٽ حياتي جو مڪمل نقشو هيو ۽ ڪائنات جي بي انت بحر جي ڪناري تي ٻڌل زندگيءَ جو اجڙيل ٻيڙو جنهن تي چڙهي هن کي سمنڊ جي سدا جوان ڇولين جو مقابلو ڪري هڪ مڪمل حياتي جي ابتدا ڪرڻي هئي. هن ٻيهر ٻيڙيءَ کي نوان سڙهه ٻڌڻ لاءِ هٿ ڊگهيڙيا، هن جي ٻانهن ۾ قوت نه هئي، هن حياتيءَ جي مڪمل نقشي تي نظر گهمائي، ان کي گهورڻ چاهيو نقشو مڪمل هوندي به هن جي بي نور اکين ۾ پورو عڪس ٺاهي نه سگهيو، هن ڪائنات جي بي انت بحر جي ڇولين کي ٻڌڻ لاءِ ڪنائڻ شروع ڪيو. هن کي ڪجهه ٻڌڻ ۾ نه آيو. ٻه ڳوڙها هن جي بي نور اکين مان ڦٽي نڪتا ۽ هن جي ناهموار منهن تان رڙهندا هن جي چپن مٿان لڙڪي گم ٿي ويا، هن کي انهن جي نمڪيني به محسوس نه ٿي، هو رنو هيو پر هن محسوس ڪيو هو رنو نه آهي.
رات ٿي ته هن رڙيون ڪري پنهنجي اولاد کي سڏ ڪيو سڀ هن جي بي حس جسم مٿان پهتا، راهب انهن کي ائين ڏٺو جيئن هن جي اولاد جوان هوندي به ننڍي ٻار جيان آهي.
”منهنجا ٻچڙئو“ راهب جو آواز سمنڊ جي وير جيان وسيع ٿيندو ويو، ”مان پنهنجي پوري زندگي خرچ ڪري هڪ وڏو خزانو جمع ڪيو آهي“ هن چيو ۽ هن جي جوان اولاد جي اکين ۾ چمڪ اچي وئي، انهن ۾ وڌيڪ ٻڌڻ جو اشتياق وڌي ويو ”منهنجي هٿن ۾ هڪ نقشو آهي، حياتيءَ جي مڪمل جزيري جو نقشو، جنهن کي مون سڄي عمر زندگيءَ جي ٻيڙيءَ تي چڙهي ڳولي لڌو آهي، مون پنهنجي سموري حياتي اوهان لاءِ وقف ڪئي آهي، اچو مون کان اها امانت وٺو ۽ جستجو ڪري ان جزيري تي پنهنجا گهر ٺاهي مڪمل زندگيءَ جي ابتدا ڪريو.”
پوڙهو راهب ڳالهائيندو ويو ۽ هن جي اولاد هن مان نااميد ٿي وئي هر ڪنهن جو نااميدي وچان منهن لهي ويو.
”هڪ ڳالهه ٻڌو منهنجا ٻچئو“ راهب ڳالهائيندو ويو. ”مون هر ڳالهه جو انت ڳولي لڌو آهي، آءُ زندگي جي نچوڙ جي سهاري اوهان کي ٻڌائي سگهان ٿو ته توهان پنهنجي ازواجي ۽ گهريلو زندگي ڪيئن ڀرپور ڪامياب نموني گذاري سگهو ٿا، آءُ ڄاڻان ٿو ته مذهب ۽ خدا جي حقيقت ڇا آهي، زندگي برقرار رکڻ لاءِ سٺو روزگار ڪيئن حاصل ڪري سگهجي ٿو، پيار جو اظهار ڪيئن ڪجي جو ان مان سچائي جي نور جون جهلڪيون نظر اچن. مون وٽ حسن کي پرکڻ واريون اکيون آهن، مون وٽ اهي احساس آهن ته سونهن ڀريل چپن جي جهونگار جو حض ڪيئن وٺجي، فضائن کي ذرا ذرا ڪري ان مان هر خوشبوءَ کي الڳ ڪيئن محسوس ڪجي، ذائقن جو لطف ڇا هجڻ گهرجي، ڪهڙي واٽ وٺي اوڏانهن تيزيءَ سان ڊوڙڻ کپي، ڏيڻ يا وٺڻ واري آڏو هٿ ڪيئن ڦهلائجي“، منهنجا ٻچئو ”مون پنهنجي زندگي پنهنجي تجربن جي تربت ۾ کوٽيل حسرتن جي قبر جي چانٺ تي آڻي بيهاري آهي، آءُ ڏسان ٿو ته موت منهنجي پٺ کان بري نيت سان بيٺو آهي، آءُ ڪجهه گهڙين جو مهمان آهيان، آءُ چاهيان ٿو ستر ورهين جي عمر ۾ جڏهن آءُ مڪمل ٿيو آهيان ڪجهه ماڻڻ چاهيان ٿو، آءُ حسن جو حض وٺڻ چاهيان ٿو پر ..... فضا کي ذرا ذرا ڪري ان جي هر خوشبوءَ کي محسوس ڪرڻ چاهيان ٿو پر .... آءُ پنهنجي هر تجربي تي عمل ڪرڻ چاهيان ٿو پر ..... پوڙهو راهب پنهنجي لاچار زبان سان هر لفظ کٽڻ کان پوءِ ڄڻ مايوس ٿيندو ويو. ڳوڙها لار ڪري هن جي ڳلن تان وهي رهيا هيا، هن زندگيءَ جي پڪل ڦل جو مزو وٺڻ پئي چاهيو پر هن جي چٻاڙڻ جي قوت محال ٿي وئي هئي هو نه پيو چاهي ته ايتري محنت کان پوءِ حاصل ڪيل شيءِ ائين ئي ضايع ٿي وڃي. هن حسرت ۽ اميد ڀريل نگاهن سان پنهنجي اولاد ڏانهن نهاريو، ”منهنجا ٻچئو توهان منهنجي مدد ڪري سگهو ٿا.“ هن چيو ۽ پوءِ عرش ڏانهن منهن ڪري خدا کان زندگي ۽ جواني ٻيهر ماڻڻ جي دعا گهري. پر هو مايوس ٿي ويو هن ڪاوڙ مان رڙ ڪئي ”وٺو هي حياتيءَ جي جزيري جو نقشو ۽ پنهنجي زندگيءَ جي نئين جهاز جا سڙهه کولي ڇڏيو، وڃو ۽ منهنجي راهه تي پنهنجي مضبوط قدمن سان ڊوڙندا هڪ سٺي زندگي جو آغاز ڪريو“ هن چيو ۽ پوءِ اکيون بند ڪري ڇڏيون. هن جا پٽ ۽ ڌيئر هن مٿان ڪجهه دير بيٺا ۽ ڪاوڙ مان هن جي منحوس منهن کي ڏسندا هڪ پاسي ڏانهن هليا ويا.
پوڙهي راهب ڏٺو هن جا نوجوان پٽ ۽ ڌيئر هن ڏانهن وڌي رهيا آهن، هاڻي هو سمنڊ جي ڪناري تي آهي. نوجوان ڪلها آهن جن تي هن جو جسم رکيل آهي، سمنڊ جي هوا ۾ هن جي ڏاڙهيءَ جا وار اڏامي رهيا آهن، هن جو وجود سمنڊ ڏي وڌي رهيو آهي، نوجوان ڪلها هن کي اڳتي ڌڪي رهيا آهن، هن سمجهيو ته شايد هن جي تجربن جي نچوڙ تي عمل ٿي رهيو آهي پر هو مايوس ٿي ويو، هن ڪجهه گهڙين کان پوءِ ٿيندڙ وحشتناڪ انجام تي سوچيو، نوجوان ڪلها گهري سمنڊ وٽ اچي رڪجي ويا، هو هاڻي ڪجهه گهڙين جو مهمان هيو. هن ڪنڌ کڻي نيري سمنڊ کي ڏٺو ۽ پوءِ پنهنجي اولاد کي چيو ”اتي نه“
”ڇو؟“ انهن مان هڪ پڇيو.
”او هوڏانهن“ راهب ٿورو اڳتي سمنڊ طرف اشارو ڏيندي چيو.
”پر ڇو؟“ وري انهن مان ڪنهن پڇيو.
راهب جو ذهن اڄ کان پنجويهه سال پوئتي هليو ويو، هڪ لاش هن کي سمنڊ جي لهرن ۾ هيٺ مٿي ٿيندو نظر آيو. تڏهن هن چيو ”ان ۾ به هڪ راز آهي!“
نوجوان ڪلها ڪجهه اڳتي ٿيا ۽ سمنڊ ۾ هڪ ڇٻڙڪو پيدا ٿيو، پوڙهي راهب جو جسم پاڻيءَ ۾ آلو ٿي ويو، هو لهرن ۾ هيٺ مٿي ٿيندو تري ۾ لهندو ويو ساهه کڻڻ سان گڏ پاڻي هن جي ڦڦڙن ۾ داخل ٿيندو ويو، ڪنن ۾ سيٽيون وڄڻ لڳيون ۽ ٿڌ جو احساس جهڪو ٿيندو ويو. صبح ٿيو ته راهب جو لاش ان ساڳي ڪمري ۾ پيو هيو جتي هن جو اولاد رات جو نصيحت ٻڌڻ کان پوءِ ڇڏي ويو هيو، نه هن جو جسم آلو هيو ۽ نه ڦڦڙن ۾ پاڻي. هن جي اڇي ڏاڙهي حياتيءَ جيان خشڪ هئي.