انتساب : ٽنڊو سومرو جي رئيس امداد علي خان نظاماڻي نالي
ڪتاب اڪثر دوستن، مائٽن ۽ ڪلاس ميٽن کي منسوب ڪيا وڃن ٿا .... امداد نظاماڻيءَ سان 2015 ۾ پهريون دفعو ملڻ کان اڳ تائين، ساڻس منهنجو ڪو اهڙو رشتو ناتو نه هو ۽ مون کي پڪ آهي ته مون وانگر ڪيترائي ماڻهو ٽنڊو سومرو ڳوٺ کان به واقف نه هوندا.... آخر هجن به ڇو؟ ٽنڊو سومرو جهڙا سنڌ ۾ سوين ڳوٺ آهن ۽ اسان جي ملڪ جا ڳوٺ خاص ڪري سنڌ جي ڳوٺن جي ڪهڙي خاص ڳالهه يا اهميت آهي جا ماڻهن کي متاثر ڪري!؟ وڏن وڏن پيرن، سياستدانن، وزيرن ۽ سرڪاري ڪامورن جي سرپرستي ۽ نالن سان منسوب هوندي به اسانجا ڳوٺ بنيادي سهولتن کان خالي آهن... نه انهن ۾ امن امان آهي نه تعليمي سهولتون، نه دوا درمل جو بندوبست نه پيئڻ لاءِ صاف پاڻي. اسان جا ڳوٺ ته ڇا پر شهر به گند جا ڍير ٿيندا وڃن.... نه آهن کيڏڻ لاءِ ميدان ۽ نه آهي نج خوراڪ جو وڪرو.... کير پير جهڙي شيءِ ۾ به ملاوت هڪ عام ڳالهه ٿي پئي آهي. اتي هن سينياريو ۽ هن دور ۾ ٽنڊو سومرو ڳوٺ ڏسي حيرت ٿي ٿئي.... صفائي سٿرائيءَ ۽ امن امان ۾ توڙي اخلاقي قدرن ۾ هي ڳوٺ ۽ ان جا ماڻهو گهڻن کان نرالا آهن ۽ ان انقلاب يا تبديليءَ پويان توهان کي هر هڪ اهو ئي ٻڌائيندو ته امداد نظاماڻيءَ جون اڻٿڪ ڪوششون ۽ جذبا آهن. ڪاش اهڙا ماڻهو، اهڙا وڏيرا رئيس، اهڙا زميندار اسان جي سنڌ جي هر ڳوٺ ۾ پئدا ٿين ته اسانجي سنڌ جنهن سماجي ۽ معاشي عذاب ۾ پيڙجي رهي آهي ان مان اها ٻاهر نڪري اچي. آئون هن نوجوان (امداد) جي خذمتن کي ساراهڻ ۽ سندس همٿ افزائيءَ ڪارڻ ٻيو ڪجهه ته نه پر هي ڪتاب هن کي ارپڻ چاهيان ٿو جو هن شخص کي انسانذات لاءِ همدردي آهي.... هو پنهنجي چوڌاري رهندڙ ماڻهن جي منهن تي مرڪ ڏسڻ ٿو چاهي، هو هنن ۾ خوشيون ورهائڻ ٿو چاهي..... هن لاءِ ڳوٺ جو امير توڙي غريب هڪ برابر آهي.... هن لاءِ اوچي ذات وارو توڙي ننڍي ذات وارو خدا جي مخلوق آهي. ۽ هن کي ڳوٺ جو هر ماڻهو سيد قريشي کان باگڙي ڀيل تائين، دعا ٿو ڏئي جو هن نيڪ نيتيءَ سان ماڻهن کي سمجهاڻيون ڏئي هنن جون سوچون ئي بدلائي ڇڏيون آهن.... پاڻ عملي طرح ڏينهن رات جي محنتن جا مثال ڏئي پنهنجي اوسي پاسي ۾ پوک جا ئي طريقا بدلائي ڇڏيا آهن .... اڄ نه فقط پري پري جا زميندار مختلف ميون ۽ ڀاڄين (خاص ڪري انبن، ڪيلن، بصرن، مرچن ۽ ڪريلن) پوکڻ جا طريقا ڏسڻ لاءِ هتي اچن ٿا پر ملڪي زرعي يونيورسٽين جا شاگرد ۽ پرڏيهه جا پروفيسر پڻ امداد جي اسٽائيل کي اسٽڊي ڪن ٿا جنهن ۾ نه فقط ٻج، ڀاڻ ۽ زمين کيڙڻ تي ڌيان ڌريو وڃي ٿو پر هارين ۽ ڏهاڙي تي ڪم ڪندڙ پورهيتن ۽ ٽيڪنيشنن کي مهيا ڪيل سُک، سڪون ۽ سهولت کي به اهميت ڏني وڃي ٿي ۽ اهو ئي احساس ڏياريو وڃي ٿو ته اهي به انسان آهن.
آئون ملائيشيا جي سفرنامن ۾ ڪيترائي دفعا اتي جي وڏيري ۽ سنڌ جي وڏيري ۾ موجود فرق بابت لکي چڪو آهيان ته وڏيرڪو نظام (فيوڊلزم) اسان کان وڌيڪ ملائيشيا ۽ جپان ۾ آهي پر اتي جا وڏيرا اسان جي رئيس امداد وانگر هر وقت اهو چاهين ٿا ته سندن ڳوٺ جو هر ماڻهو خوشحال رهي، هو پنهنجي پنهنجي ڳوٺ ۾ ڪارخانا ۽ فئڪٽريون هڻن ٿا جيئن هر ڳوٺاڻو روزگار کي لڳل هجي، ڳوٺ ۾ اسڪولن ۽ اسپتالن جا اعليٰ معيار قائم ڪن ٿا ـــــ ڇو جو هو چاهين ٿا ته هنن جا ٻار به اتي ڳوٺ جي اسڪول ۾ پڙهن ۽ هو پنهنجو علاج به پنهنجي ڳوٺ جي اسپتال ۾ ڪرائين ٿا.
آئون پنهنجن سڃاڻن پيرن، وڏيرن، سياستدانن، وزيرن ۽ سرڪاري ڪامورن جي ٻارن کي امداد جا مثال ڏيڻ لڳو آهيان ته ماڻهن يعني عوام طرفان عزت، پيار ۽ دعائون انهن لاءِ ڀلو ڪرڻ تي ملن ٿيون ۽ نه علائقي جو ايم پي اي، ايم اين اي يا وزير مشير ٿي پنهنجي پجيرو تي جهنڊو ڦڙڪائڻ تي. ڪو زمانو هو جڏهن مئٽرڪ پاس واري کي به انگريزي اسڪول ۾ ماستري ملي ويندي هئي. چار درجا سنڌيءَ جا پڙهي انگريزي اسڪول ۾ ويس ته سواءِ هيڊ ماستر سائين غلام رضا ڀٽو صاحب جي سڀ ٽيچر فقط مئٽرڪ پاس هئا. پوءِ ڪو بي اي ڪرڻ لڳو ته وڏي ڳالهه سمجهي وئي ٿي ۽ اڳلو پنهنجي نالي سان گڏ گڏ پنهنجي ڊگري B.A به ٻڌائيندو هو. ٻڌڻ وارا ٻڌي Impress ٿيندا هئا ۽ ڪنهن جي نالي سان گڏ M.A يا بي اي، ايل ايل بي هوندو هو ته هو وڏي ڳالهه سمجهيو ويو ٿي پر هاڻ هر ڪاليج ۾ پنج پنج ڇهه ڇهه پي ايڇ ڊي ٽيچر نظر اچن ٿاپر شاگرد فقط انهن مان Impress ٿين ٿا جيڪي سٺو پڙهائين ٿا، جيڪي محنتي آهن، Devoted آهن.
اهڙي طرح اسان وٽ اها ڳالهه عام هئي ته پنهنجي لئه رکڻ خاطر، پنهنجو رعب وهارڻ خاطر پنهنجي قابليت يا خوبي ٻڌائڻ بدران اهو چيو ويو ٿي ته منهنجو پيءُ يا چاچو مامو فلاڻي ڳوٺ واري درگاهه جو گادي نشين آهي، ايم اين اي آهي يا ايم پي اي آهي، فلاڻي اداري جو چيئرمين آهي، وغيره.... ۽ ٻڌڻ وارو Impress ٿي ويندو هو. پر هاڻ دنيا ئي بدلجي وئي آهي.... ”ٽي وي چئنلن ۽ انٽرنيٽ“ ماڻهن کي هوشيار ڪري ڇڏيو آهي. هاڻ ڳوٺن جا ماڻهو به اهو سوچين ٿا ته ڪو پير آهي ته پنهنجي جاءِ تي پر جي هو سياست ۾ ٿو اچي، اسيمبلي جو نمائندو يا وزير ٿو ٿئي ته پوءِ ماڻهن جا ڪم ڪري، ماڻهن جي تنقيد ٻڌي. وزير ٿي عوام لاءِ مليل پئسو هڙپ ڪندو ۽ ڳوٺ کي ترقي ڏيارڻ بدران فقط پنهنجي بنگلي کي ٺاهيندو ۽ ان تائين روڊ پڪو ڪرائيندو ۽ عوام جي پئسي مان پنهنجي لاءِ وڏيون گاڏيون وٺي عوام تي رعب رکندو ته اڄ ان کي ڪو پسند نه ڪندو. هاڻ اهي ڳالهيون ئي ختم ٿي ويون آهن يا تڪڙو تڪڙو ٿي رهيون آهن.... ان جو احساس توهان کي ٽي وي چئنلن تي ۽ سوشل ميڊيا تي به نظر ايندو ته اڄ جو ڏتڙيل ماڻهو، بک ۽ بيروزگاري کان اهڙو تنگ اچي چڪو آهي جو هو ڪنهن کي نٿو بخشي. هو فقط ان جي واکاڻ ڪري ٿو جيڪو عوام لاءِ ڪم ڪري ٿو پوءِ ڀلي اهو جمشيد دستي جهڙو غريب هجي.
امداد نظاماڻي نه ڪنهن درگاهه جو گادي نشين آهي ۽ نه ڪو وزير مشير. هن پنهنجي مدد پاڻ ڪريو، جي اصول تي پاڻ ۽ پنهنجي ڳوٺ جي سرندي وارن ماڻهن کان چندا وٺي ٽنڊو سومرو کي نه فقط هڪ امن امان وارو پر صاف سٿرو ۽ هائيجنڪ ڳوٺ بڻائي ڇڏيو آهي. هن جي خذمتن ڪري، سندس ٻئي جي ڀلي لاءِ سوچ ڪري هن کي هر ڳوٺاڻو ابو امان سمجهي ٿو ۽ لک عزتون ڏئي ٿو.... ملڪ جي اردو ۽ انگريزي اخبارن کان وٺي پرڏيهي نيوز ايجنسيون BBC ۽ CNN امداد جي خذمتن جو اعتراف ۽ ٽنڊو سومرو ڳوٺ جي ترقيءَ جي تعريف ڪن ٿيون.
تازو UNICEF بين الاقوامي اداري جي رپورٽ پڙهي رهيو هوس جن هي ڳوٺ گهمڻ بعد لکيو آهي ته ٽنڊو سومرو ڳوٺ ۾ توهان کي پڪيون گهٽيون ۽ ڍڪيل ناليون (Sewerage Drains) نظر ايندا، سڄي ڳوٺ جي روزاني ڪچري کي نيڪال ڪرڻ جو بندوبست آهي. اليڪٽر سٽي جي هر ٿنڀي تي ڪاٺ جا تختا (Panels) لڳل آهن جيئن گهٽيءَ ۾ کيڏندي ڪنهن ٻار کي ڪرنٽ نه لڳي. وڏن ۽ ٻارن جي راندين لاءِ الڳ زمين الاٽ ڪئي وئي آهي جتي فوٽ بال ۽ ڪرڪيٽ راندين جا به گرائونڊ آهن. ڳوٺ جي هر ماڻهوءَ کي صفائي، هائيجن ۽ سيڪيورٽي جي سهولت مليل آهي. ڳوٺاڻن کي دستن جهڙين بيمارين جي بچاءَ لاءِ Reverse Osmosis Water Filter(فلٽر) ذريعي صاف پاڻيءَ جو بندوست آهي ۽ مليريا، ڊينگي ۽ پوليو جهڙين بيمارين جي بچاءَ لاءِ ڳوٺ جي ڪميٽي وقت بوقت جراثيم ڪش (Disinfecting) دوائن جو ڦوهارو ڪرائيندي رهي ٿي ۽ سڄو سال پوليو وئڪسينيشن به هلندي رهي ٿي. ان خرچ جي پورائي لاءِ ڳوٺ جو هر ماڻهو پنهنجي حيثيت موجب چندو ڏئي ٿو.... پوءِ ڪو هڪ يورو (Euro)- يعني سئو ڏيڍ سئو رپيا ته ڪو ڏهه هزار يورو (پنڌرهن لک رپين) کان به مٿي ڏئي ٿو. ۽ ان سڄي ڪم پويان ڊرائيونگ فورس امداد نظاماڻي آهي.....“.
بيشڪ اهو امداد جو ئي ويزن آهي جنهن هن ڳوٺ (ٽنڊو سومرو) کي هڪ مثالي شهر بڻائي ڇڏيو آهي. امداد جي ”عاصم فروٽ فارم“ تي ٽي چار ڏينهن رهڻ دوران مون اهو اندازو لڳايو ته ماڻهن جو دل کولي چندو ڏيڻ پويان امداد جي ايمانداري ۽ پئسي کي صحيح طرح خرچ ڪرڻ جو جذبو آهي. ڳوٺ جا نظاماڻي رئيس زميندار خوش آهن ته هنن جو پئسو صحيح طرح استعمال ٿئي ٿو ۽ غريب غربو ان ڪري خوش آهي ته هنن کي اهي سک ملي رهيا آهن جيڪي دنيا جي سڌريل ملڪن ۾ عوام کي ملن ٿا ۽ کين ڪو به اهو مهڻو نٿو ڏئي ته توهان چندي ۾ سئورپيا به ڪي مس ٿا ڏيو.
منهنجو ڀاءُ حاجي اشفاق شيخ جيڪو اسان جي فئملي جون زمينون سنڀالي ٿو ان سان جڏهن ٽنڊو سومرو گهمي اچي خبر ڪيم ته ڪيئن امداد نظاماڻيءَ ماڊرن سائنسي طريقن سان ٿوري زمين تي گهڻو ۽ اعليٰ معيار جو فصل اپائي رهيو آهي ته هن کي ان خبر تي ڪا حيرت نه ٿي. هن ٻڌايو ته هو ۽ اسان جي ڳوٺ جي اوسي پاسي جا زميندار امداد کان پهرين کان واقف آهن جو هو امداد جو غاصم ائگريڪلچر فارم ڏسڻ ۽ پوک جا بهتر طريقا سمجهڻ لاءِ اڄ کان ڏهه سال اڳ ٽنڊو سومرو ويا هئا. ”امداد جي ڄاڻ، بهتر کان بهتر فصل اپائڻ لاءِ جاري رکيل کوجنا ۽ محنت واقعي قابلِ داد آهي“. هن ٻڌايو.
منهنجي ٽنڊو سومرو ۾ رهڻ دوران مون ڏٺو ته امداد نظاماڻيءَ جو ٻن ڳالهين تي وڏو ڌيان هو: ابن ڏاڏن جي پوک جي پراڻن طريقن بدران نوان، ماڊرن ۽ سائنسي نمونا استعمال ڪرڻ ۽ پورهيتن کي ٽرين ڪرڻ ۽ سندن سک جو خيال رکڻ. بقول امداد جي:
“The man who farms on line his fore fathers did, cannot produce much food no matter how rich the land or how he works.”
هارين نارين ۽ ڊيلي ويجز تي ڪم ڪندڙن جي ڀلائي لاءِ هن کي هر وقت فڪر رهي ٿو ۽ بقول هن جي:
“.... Once there are investment opportunities and efficient incentives, farmers will turn sand to gold…”
هونءَ اها ڳالهه ڪيترن کي حيرت ۾ وجهندي هوندي ته امداد نظاماڻي کي ننڍي هوندي کان ان قسم جي سوچ ڪيئن آئي؟ .... هن هڪ ڳوٺ جي ماحول ۾ رهي ڪري ننڍي هوندي کان ايڏو Vision ڪيئن رکيو؟ هو ائگريڪلچر ۾ بنيادي ڊگري به نٿو رکي ان هوندي به هن کي بهتر زراعت جي ڄاڻ ڪيئن ٿي جنهن پوک جي طريقن ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو؟ هو هڪ زميندار رئيس جو اڪيلو پٽ هجڻ جي باوجود لاڏلو ۽ کريل هجڻ بدران ايڏو محنتي ۽ نيڪ ڪيئن ٿيو؟ منهنجي خيال ۾ هيءَ قدرت جي طرفان مليل ڏات آهي. نعمت آهي. دنيا ۾ امداد جهڙن ٻين به ڪجهه ماڻهن سان منهنجي ملاقات ۽ سڃاڻپ رهي آهي جن لاءِ پڻ منهنجي اها ئي راءِ آهي ته هنن کي محنت، ڏاهپ، Vision ۽ عام ماڻهوءَ کان وڌيڪ ليول جي سوچ قدرت طرفان عطا ٿئي ٿي. امداد هڪ وزير/ مشير ٿيڻ کان وڌيڪ پنهنجي ڪم ٻني ٻاري ۽ ڳوٺ جي ماڻهن جي ڀلي ۾ وڌيڪ دلچسپي رکي ٿو. هو 1970 واري ڏهاڪي کان ڳوٺ جي خذمت جو ڪم سنڀاليندو اچي. اسان جي پيٽارو ڪئڊٽ ڪاليج جي دوست محمد ملوڪ نظاماڻيءَ ٻڌايو ته ”ادا امداد علي خان پنهنجي سڄي جواني ڳوٺ کي ٺاهڻ ۽ ڳوٺاڻن کي سهولتون مهيا ڪرڻ ۾ گذاري ڇڏي آهي“.
بقول هڪ تجزيه ڪار جي ....”اڄ به امداد سڄي ڳوٺ کي ڳنڍيو ويٺو آهي. چندا گڏ ڪرڻ، ڳوٺ جي مسئلن کي منهن ڏيڻ، مليل چندن کي صحيح طرح استعمال ڪرڻ، پنهنجي زمين سنڀالڻ، روڊن ۽ گهٽين تي قبضن کي روڪڻ ۽ انهن کي بهتر نموني ٺاهڻ..... اڳئين سال اٽڪل 99 لک روپين جي بجيٽ ٺهي جنهن ۾ لائيٽ جا ٿنڀا هر گهر کي در اڳيان پهچائي ڏيڻ، نيون تارون، وڌيڪ بجليءَ جا ٽرانسفر لڳائڻ، روزانو ڳوٺ جي گهٽين جي صفائي، ڳوٺ ۾ داخل ٿيندڙ ٽن وڏن لنگهن تي ٺاهيل مورچن ۽ اتي مقرر ٿيل چوڪيدارن جا پگهار، برساتن جي پاڻيءَ جو نصير واهه ۾ نيڪال، سڄي ڳوٺ جي ڪسين ۽ نالين کي ڍڪڻ ۽ انهن جي آساني سان صفائي ڪري سگهڻ لاءِ لوهه جا گِرل هڻڻ ۽ ٻين ڳوٺن جي ماڻهن کي سهولت مهيا ڪري ڏيڻ تي خرچ ڪرڻ، وغيره“.
بقول ان تجزياڪار جي....“ٽنڊو سومرو ۾ نه چوري آهي ۽ نه فساد.... نظاماڻي، خاصخيلي، ڪوريا، پٺاڻ، شورا، شاهه، ناريجا، ڀيا، دايا، شيخ، مينگهواڙ، اوڏوغيره مڙني ذاتين جا ماڻهو محبتن ۽ هڪ گهر جي ڀاتين وانگر رهن ٿا. ڪيلو، ڪمند، انبن جا باغ هتي جي زميندارن جا پسنديده فصل آهن، جن جي سنڀالڻ ۽ مارڪيٽنگ جي هنن کي وڏي مهارت سيکارڻ ۾ به امداد خان جو ڪردار آهي. امداد سان گڏ ٻيا نظاماڻي به ڳوٺ جي غريبن جو مهانگين اسپتالن ۾ علاج جو خرچ ڀرين ٿا، انهن کي پلاٽ خريد ڪري گهر ٺاهي ڏيڻ، ضرورتمند ۽ مسڪينن جي مالي مدد ڪرڻ وغيره ۾ وڏي شوق سان حصو وٺن ٿا. رئيس امداد خان انهن مختلف رنگن ۽ خوشبوءِ رکندڙ گلن کي هڪ ئي لڙيءَ ۾ نهايت احتياط ۽ محبت سان پوئي رکيو آهي. اها هن شخص جي وڏي مهارت ۽ ڏات آهي، جيڪا سندس نيڪ نيتي سبب رب پاڪ طرفان کيس عطا ٿيل آهي. پاڻ هر سال ڳوٺ جي ماڻهن جو فنڪشن ڪندا آهن. جيڪو سندس اڪيلي پٽ عاصم خان جي نالي تي رکيل فارم ”عاصم ايگريڪلچر فارم“ تي منعقد ڪيو ويندو آهي هن ۾ ٻين ڳالهين سان گڏ ڳوٺ جا ماڻهو مشورا ۽ شڪايتون به پيش ڪندا آهن جن جو امداد خان ۽ سندس ڪميٽي جا ميمبر جلد از جلد ازالو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. هر سال هارين جو حساب ۽ سالياني انعامن جي اها تقريب 30 اپريل تيمنعقد ڪئي ويندي آهي جنهن ۾ هارين کي حساب ڪتاب ٻڌايو ويندو آهي ۽ انهن جي بچت چيڪن جي صورت ۾ ڏني ويندي آهي ۽ مختلف فصلن جي پيدائش جا انعام، پهريون نمبر ۽ ٻيو نمبر ايندڙ هاري کي اجرڪ، ٽوپي ۽ ڪيش انعام ڏنو ويندو آهي ۽ سڀني فصلن جي پيداوار ۾ پهريون نمبر کڻندڙ هاري يعني Man of the Year هاريءَ کي امداد خان پنهنجي هٿ سان بوسڪي جو پٽڪو پارائيندو آهي ۽ ڪيش انعام به ڏيندو آهي انهي تقريب ۾ فارم کي سنڀاليندڙ عملو ، ڪيلي جي مالهين توڙي بيلدارن سڀني کي سال جي ڪارڪردگي جي بنياد تي بونس ڏنو ويندو آهي اهو ئي عمل آهي جنهن جي ڪري هن فارم تي ڪم ڪندڙ هاري توڙي پگھاردار يا روزانو ڪم ڪندڙ مزور هن فارم کي پنهنجو سمجھي ايمانداري ۽ دل سان ڪم ڪن ٿا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته امداد هر ڳالهه، هر ڪم لاءِ ماڻهن جي چونڊ ميرٽ تي ڪري ٿو. ايتريقدر جو هن جو نمبر ٽو، يعني فارم جي سڄي ڪاروبار جو انچارج جمعون مل هڪ ڀيل قوم جو نوجوان آهي. پهرين مونکي حيرت ٿي پر هڪ ڏينهن اندر مونکي اندازو ٿي ويو ته امداد هيڏي وڏي جوابداري صحيح ماڻهوءَ کي پرکي ان حوالي ڪئي آهي. جمعي جي محنت، ايمانداري، ڪارڪردگي ۽ سچائيءَ کي ڏسي مونکي جپاني ياد اچي ويا. جمعون رنگ ۾ سو مار کائي ويو آهي نه ته قد بت، شڪل ۽ ڪم جي طريقي مان پڪو جپاني لڳي ٿو. جمعون زراعت جي ڄاڻ کان ڪمپيوٽر انٽرنيٽ تائين، انتظاميا کان فوٽوگرافي ۾، ڊرائيونگ کان ٻني ٻاري جي ڪمن کي مانيٽر ڪرڻ جي هر فن ۾ ماهر آهي. بنا ڪنهن شڪ جي، جمعي جي وڏي contribution چئي سگهجي ٿي.
سال 2006 ۾ ڪيلي ۽ ٻين فصلن جي تحقيق ۽ سکيا ڏيڻ تي حڪومت پاڪستان طرفان امداد خان کي صدارتي ايوارڊ تمغه امتياز(Tamgha e Imtiaz) سان نوازيو ويو. هن فارم تي هر سال ڪيترائي عام توڙي اهم ماڻهو گهمڻ لاءِ اچن ٿا. موجوده پير صاحب پاڳارو (سائين صبغت الله شاه راشدي) 3 دفعا پڻ گھمي ويو آهي، سابق وزير اعلى سنڌ ممتاز علي ڀٽو، سابق گورنر پنجاب غلام مصطفى کر پڻ هي فارم گھمي چڪا آهن. وفاقي وزير زراعت سڪندر حيات خان بوسن 2003 کان هن فارم تي مسلسل هر سال هڪ کان 2 دفعا ايندا رهن ٿا جيڪو هن وقت به پاڪستان نيشنل فوڊ سيڪيورٽي جو وفاقي وزير آهي.
سال 2006 ۾ جڏهن حڪومت پاڪستان طرفان تمغه امتياز ڏنو ويو انهي سال ۾ پاڪستان جو پروگريسو فارمر ۽ ان وقت جو صنعت ۽ پيداوار جو وفاقي وزير جهانگير خان ترين ، زراعت جو وفاقي وزير سڪندر حيات خان بوسن ، زراعت جو مملڪتي وزير محمد علي ملڪاڻي ۽ ريلوي جو مملڪتي وزير اسحاق خان خاڪواڻي خاص طور تي هڪ ئي وقت گڏجي فارم ڏسڻ آيا هئا. اسانجي پيٽارو ڪئڊٽ ڪاليج جو چيف منسٽر ڊاڪٽر ارباب رحيم ته نه رڳو پنهنجي وزارت واري دور ۾ پر پوءِ به ڳوٺ ايندي ويندي امداد سان ملڻ ۽ هن جي فارم جو ديدار ڪرڻ لاِ ايندو رهيو آهي. امداد پنهنجي فارم تي جيڪي پورهيتن کي سندن رهائش لاءِ ڪوارٽر ٺاهي ڏنا آهن انهن مان ڏاڍو impress ٿي لڳو جنهن بابت منهنجي سائين ارباب سان دبئي ءَ ۾ ملاقات دوران ڳالهه ٻولهه ٿي. ڊاڪٽر ارباب جي اها پلس پئائنٽ آهي ته هو ڪم وارن ماڻهن جو هميشه قدر ڪري ٿو.
رئيس امداد خان جي شخصيت تي گهڻو ڪجهه لکڻ جي ضرورت آهي جيئناسان جي سنڌ جي ٻين وڏيرن، زميندارن، ڪارخانيدارن کي اتساهه حاصل ٿئي ۽ هن کي فالو ڪن. امداد علي خان هڪ عملي قسم جو ماڻهو آهي هو ڊاڙن ٻٽاڪن ۾ نه پر نتيجن (Results) ۾ يقين رکي ٿو. پاڻ سڀني زميندارن جي فصل پوک ۽ مشينري مهيا ڪرڻ ۾ ڀرپور ۽ دل کولي مدد ڪري ٿو. سڄي سنڌ جا سڄاڻ زميندار سندس صلاح مشوري مان لاڀ حاصل ڪن ٿا. منهنجي خيال ۾ پاڪستان ۾ جهانگير ترين (تحريڪ انصاف واري) کان علاوه ٻيو فارم امداد خان جو آهي جنهن جو رڪارڊ AFIS (ايگريڪلچر فارم انفارميشن سسٽم) ذريعي مڪمل طرح ڪمپيوٽرائزڊ آهي جتي ٿيندڙ روزمره جو هر ڪم CCTV ذريعي مانيٽر ڪيو وڃي ٿو. امداد کي هر فصل جي بهتري جو فڪر رهي ٿو خاص ڪري سنڌڙي انب جو. هڪ انگريزي اخبار جي رپورٽ مطابق:
.....Specially of Sindhri variety for better production technology which includes pruning, nutrition, irrigation & orchard floor management. Imdad has also introdnced proper “Integrated Crop & Disease Management” practices…..
اهو ئي سبب آهي جو نه فقط سنڌ صوبي جا پر سڄي ملڪ جا انب پوکڻ وارا هن جي فارم ”عاصم ايگريڪلچر فارم“ تي اچن ٿا جن لاءِ ٽريننگ ۽ ورڪ شاپن جو بندوبست ڪيو وڃي ٿو.
امداد جو هي فارم ”عاصم ايگريڪلچر فارم“ ڪٿي آهي؟ هي ٽنڊو سومرو ڳوٺ ۾ ئي آهي. ٽنڊو سومرو ڳوٺ جيڪو هڪ يونين ڪائونسل آهي. اهو ٽنڊوالهيار کان اتر اولهه ۾ 7 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي، ٽنڊوالهيار ضلعي جي تعلقي جهنڊو مري ۾ نصير واهه لڳ آهي.ڍنگاڻو بوزدار، بڪيرا شريف، داد خان جروار، سنجر چانگ، بيگان جروار، ڍاسوري، پيارو لنڍ، مير آباد جهڙن ميوزيڪل نالن وارا ڳوٺ ٽنڊو سومرو جا پاڙيسري ڳوٺ آهن.
هونءَ هن ڳوٺ جي نالي مان ائين لڳي ٿو ڄڻ هي سومرن جو ڳوٺ هجي جيئن ٻيا سومرن جا ڳوٺ آهن جيئن ته ڳوٺ الهه بخش سومرو، ڳوٺ سائين داد سومرو يا ڳوٺ جنهاڻ سومرو (جتي چوڏهين صدي ۾ مراقشن جو ابِن بطوطا به آيو هو.) ٽنڊو سومرو ۾ اچڻ کان اڳ مون سمجهيو ته هتي به سومرا رهن ٿا نظاماڻين جو ڪو هڪ ٻه گهر هوندو پر پوءِ چار ڏينهن رهڻ دوران خبر پئي ته ٽنڊو قيصر وانگر هي نظاماڻين جو ئي ڳوٺ آهي ۽ جيتوڻيڪ هن ڳوٺ ۾ مير جت، مينگهواڙ، ماڇي، شورا شيخ، ناريجا، مري ۽ مڱڻهار کان ڀيا، ڀيل، ڪولهي، دايا ۽ شاهه سيد جهڙين انيڪ ذاتين جا ماڻهو رهن ٿا پر تعجب جي اها ڳالهه ته سومرو ذات جو هڪ به نظر نه آيو.
چون ٿا ته شروع ۾ هي ڳوٺ ”نظاماڻين جو ڳوٺ“، سڏيو ويو ٿي پر پوءِ جڏهن رئيس سومر خان نظاماڻي هن ڳوٺ جو وڏو ٿيو ته هي ڳوٺ ”سومر جو ڳوٺ“ سڏجڻ لڳو ۽ بعد ۾ ميرن جي ڏينهن ۾ ”ٽنڊو سومرو“ سڏجڻ لڳو. اسان جو پيٽارو جو ڪلاس ميٽ ٽنڊو قيصر جو مرحوم نور احمد نظاماڻي ٻڌائيندو هو ته ”1843ع ۾ جيڪا ميرن ۽ انگريزن جي وچ ۾ مياڻيءَ وٽ لڙائي لڳي ان ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي قبيلن ڀاڄ کاڌي. جيڪي قبيلا آخر تائين وڙهندا رهيا انهن ۾ چانگ، گوپانگ، مري ۽ نظاماڻي شامل هئا. مياڻيءَ جي جنگ ۾ نظاماڻين جو تمام وڏو تعداد شهيد ٿيو.....“
ٽنڊو سومري جي ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ ٻڌايو ته ”مياڻيءَ جي ان لڙائي ۾ ٽنڊو سومري جا جيڪي 21 ڄڻا شهيد ٿيا انهن ۾ 20 نظاماڻي هئا.... جن مان ٻن جي نالن جي خبر پئجي سگهي آهي: محمود خان نظاماڻي ۽ قائم خان نظاماڻي.“
ٽنڊو سومرو ۾ هجڻ دوران گورنمينٽ ڪاليج ٽنڊو آدم جي مسلم هسٽري جي استاد احمد دين نظاماڻي ٻڌايو ته نظاماڻي ”نظام فقير“ جو اولاد آهن جن مان ڪجهه هن نظاماڻي ڳوٺ (ٽنڊو سومرو) ۾ تقريبن 1620ع ڌاري آيا هئا. نظام فقير جو مقبرو ديره غازي خان ۾ آهي جتي سنڌ جا نظاماڻي ويندا رهن ٿا. هينئر به امداد ۽ اسان جي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جو دوست محمد ملوڪ نظاماڻي اتان ٿي آيا آهن. ملوڪ ٻڌايو ته اتي جي ماڻهن امداد کي اعليٰ پروٽوڪال ڏنو.
ملوڪ نظاماڻي ٽنڊو سومرو جو پهريون شخص آهي جنهن ماتلي جي تعليمدان سائين الله بخش نظاماڻي (شريف نظاماڻي جي والد) جي دورانديشي، Vision ۽سنڌ جي نوجوانن جي ڀلائي لاءِ کوليل ڪاليج ـــــ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ داخلا ورتي. پر اسان ملوڪ کي يا نيويارڪ ۾ ڏٺو يا حيدرآباد ۾. اهڙي طرح پيٽارو جي ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ کي آفريڪا جي ملڪ سوڊان ۾ يا اسلام آباد ۾ ۽ ملڪ محمد نظاماڻي ۽ ٻين کي پڻ ٻاهر ئي ڏٺو. ٽنڊو سومرو اچي حيرت ٿي ته هي سڀ جوان ٽنڊو سومرو جا آهن جيڪو ڳوٺ ظاهر آهي ستر واري ڏهاڪي ۾ حيدرآباد ۽ ميرپورخاص ضلعن ۾ به مشهور نه هو. ان وقت امداد علي خان نظاماڻي حيدرآباد جي ماڊل اسڪول ۾ مئٽرڪ جو شاگرد هو. ٽنڊو سومرو سنڌ ۾ ته ڇا سڄي پاڪستان ۾ تڏهن مشهور ٿيو جڏهن امداد عملي زندگيءَ ۾ آيو ۽ هن ٽنڊو سومرو کي هڪ آئيڊل ڳوٺ ۽ ان ۾ موجود سندس فارم ”عاصم ايگريڪلچر فارم“سنڌ جو ٽاپ فارم ۽ قومي ليول تي ”ترين فارم“ لوڌران ۽ JDW (جمال الدين والي) فارم جي برابري جهڙو فارم آهي جن ٽنهي کي گلوبل جي اي پي GAPگڏ حاصل ٿيو.
ننڍا هئاسين ته ٽنڊوالهيار جي پرنسپال ۽ جماعت اسلامي جي سياستدان پروفيسر ڪريم بخش نظاماڻي ۽ سائين محمد عيسيٰ نظاماڻي صاحب ـــــ مشهور صحافي، اديب ڪالم نويس ۽ ريڊيو پاڪستان سان وابسته سان وڏي حب سان ملندا هئاسين.امداد وٽ ٽنڊو سومرو ۾ اچي اها به حيرت ٿي ته اسان جي انهن من پسند شخصيتن جو تعلق به هن ڳوٺ ٽنڊو سومرو سان آهي. ائين به ناهي ته ڪو ٽنڊي سومري کي هاڻ امداد علي خان مشهور ڪيو آهي ۽ ملڪ جي اهم ماڻهو ٽنڊو سومرو گهمڻ اچن ٿا. پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ اها ڳالهه لکندو هلان ته ٽنڊو سومرو اهو ڳوٺ آهي جتي 1890ع واري ڏهاڪي ۾ مرحوم رئيس الله بخش خان نظاماڻي جي دعوت تي انڊيا جو وائسراءِ (شايد لارڊ لئنسڊائون هجي جنهن جي نالي سکر ۾ پل آهي) ٽنڊو سومرو آيو هو چون ٿا رئيس الله بخش خان وائسراءِ جي آمد لاءِ ماڻهن جا ڪٽڪ لڳائي اڏيري لعل کان ٽنڊو سومرو تائين رستي کي صحيح ڪرائي ڇڏيو. هتي اهو به لکندو هلان ته رئيس الله بخش خان نظاماڻي اسان جي امداد علي خان جو نانو هو. پاڻ دٻدٻي ۽ رعبدار شخصيت جو مالڪ هو ۽ نه فقط ڳوٺ پر سڄي تر جو چڱو مڙس هو.
اسانجي امداد سال 1960ع ۾ رئيس انور خان نظاماڻي جي گهر ۾ جنم ورتو ۽ هو سندن اڪيلو پٽ آهي. امداد جو والد انورخان به پنهنجي والد محمد اسماعيل نظاماڻي صاحب جو اڪيلو پٽ آهي. امداد جو نانو رئيس الله بخش ۽ پڙ ڏاڏو محمد بخش ٻئي ڀائر هئا.
ننڍي هوندي اسڪول ۾ پڙهڻ دوران ڪا خبر نٿي پوي ته ڪهڙو ڪلاس ميٽ يا دوست وڏو ٿي ڇا ٿيندو. ڪئڊٽ ڪاليج ۾ منهنجا ٻه ڪلاس ميٽ جيڪي انگريزي ۾ هوشيار هوندي به کين پڙهائيءَ جو ايڏو شوق نه هو ۽مئٽرڪ بعد ڇڏي ڏنائون، ان وقت ڪنهن کي خبر هئي ته هڪ خيرپور جو شوڪت جماڻي بزنيس ۾ ۽ ٻيو جيمس آباد جو محمد رفيع ڪاڇيلو ايگريڪلچر ۾ نالو پيدا ڪندو. سيد پرويز شاهد (S. P. Shahid) ۽ فاروق رشيد اسان کان ٽي سال جونيئر هوندي سڀ کانپهرين هڪ آرمي ۾ جنرل ۽ ٻيو نيوي ۾ ائڊمرل جي رئنڪ تي پهچندو. اهڙي طرح اورنگزيب لغاري جنهن کي سڄو ڏينهن کيچل مستي هئي ۽ پڙهائيءَ سان ڪا دلچسپي نه هئي. اهو وڏو ٿي ٽي وي ڊرامن جو وڏو ائڪٽر ٿيو.
اهڙي طرح امداد علي خان جي ڪلاس ميٽن کي ڪهڙي خبر ته اڳتي هلي امداد هڪ سماج سڌارڪ ۽ زرعي ماهر طور سڄي پاڪستان ۾ مشهور ٿيندو. امداد جا ڪلاس ميٽ ته خوش نصيب چئبا جن هن سان گڏ ڪيترائي سال گذاريا. امداد کان جڏهن سندس ڪجهه ڪلاس ميٽن ۽ دوستن جا نالا پڇيم ته پهريون نالو ڊاڪٽر فيضان پٺاڻ جو ٻڌي يڪدم امداد کي چيم ته نه رڳو هو پر توهان به وڏا خوش نصيب آهيو جنهن کي فيضان جهڙن جي سنگت ملي. ڦلجي (دادو ضلعي) جو ڊاڪٽر فيضان پٺاڻ اسان جي نوجوانن لاءِ وڏو اتساهه پيدا ڪندڙ ۽ مثالي شخصيت آهي. هو ڳوٺاڻو ۽ غريب گهر جو ٻار هجڻ جي باوجود محنتي هو. هن نه رڳو هر ڪلاس مئٽرڪ ۽ انٽر تائين پهرين پوزيشن حاصل ڪئي پر MBBS ۾ توڙي ولايت ۾ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ دوران نمبر کنيا.ڊاڪٽر فيضان اسلام آباد جي شفا اسپتال ۾ يورولاجسٽ آهي.ان کان علاوه امداد خان جا ڪجهه ٻيا ڪلاس ميٽ ۽ دوست جن کان اسان جي سنڌ جا ماڻهو واقف آهن، هنريت آهن:
* نوابشاهه جو ڊاڪٽر جئه ڪرشن جيڪو اسلام آباد جي PIMS اسپتال ۾ پروفيسر آهن.
* سنڌ جو وڏو آرٽسٽ ۽ ليکڪ مرحوم طارق عالم.
* سنڌ گورنمينٽ جو اعليٰ عملدار ۽ مشهور ڪالم نويس عمر قاضي جيڪو پڻ ڦلجي جو آهي.
* نظير ڀنگوار جيڪو اصل نواب شاهه جو آهي، هاڻ هو 2001ع کان پنهنجي فئملي سان ڪئناڊا جي شهر ٽورنٽو ۾ رهي ٿو.
۽ دوستن ۾:
* ٽنڊو آدم جو سابق ايم پي اي ۽ ايم اين اي فدا حسين ڏيرو.
* سجاول جاتي پاسي جو فشريز جو وزير محمد علي ملڪاڻي.
* ٽنڊو جان محمد جو زميندار ۽ سماجي ڪم ڪندڙ قاضي فيض الله صاحب جيڪو هن وقت ٽنڊو جان محمد ۾ پنهنجي خرچ تي اسڪول ٺهرائي پنهنجي پسگردائي جي ماڻهن لاءِ اعلي تعليم جي سهولت مهيا ڪئي آهي.
قاضي فيض الله صاحب جي اسڪول تان ياد آيو ته اسان جي امداد کي جتي ماڊرن زراعت ۽ راندين سان دلچسپي آهي اتي هو تعليم جي واڌاري ۽ عام ٿيڻ تي به خوش ٿئي ٿو. هن ڳوٺ جي ٻارن توڙي وڏن لاءِ راندين جا ميدان مهيا ڪيا آهن. هن جو چوڻ آهي ته رانديون انسان کي جسماني طرح فٽ رکن ٿيون ۽ جسماني طرح تندرست انسان سٺي ذهن لاءِ به جستجو ڪري ٿو. اهڙي طرح هن جو ان ۾ پختو يقين آهي ته تعليم انسان ۾ شعور ۽ سمجهه پيدا ڪري ٿي ۽ هو پنهنجا مسئلا سمجهي ۽ ان کي حل ڪري سگهي ٿو.
ٽنڊو سومرو ۾ چار ڏينهن رهڻ دوران امداد ٽنڊو سومرو جو ته هڪ هڪ اسڪول ڏيکاريو پر اوسي پاسي جا اسڪول پڻ. ٽنڊوالهيار تعليمي درسگاهن جو ڳڙهه آهي. منهنجي نه نه ڪرڻ تي به هو مون کي ٽنڊوالهيار تائين وٺي آيو جتي جي ويندي ٽيڪنيڪل ۽ گونگن جي اسڪول کان علاوه راشد آباد جا اسڪول به ڏيکاريا. اڃان به هن کي ٻه ٽڪا ارمان رهجي ويو ته جيڪر آئون هڪ ڏينهن وڌيڪ رهي ٽنڊو جان محمد سندس دوست قاضي فيض الله جو عوام جي خذمت لاءِ پنهنجي خرچ تي ٺهيل اسڪول به هلي ڏسان ۽ قاضي صاحب جي عزيز ۽ پاڙيسري ڊاڪٽر شفقت ڏاهريءَ جن سان به هلي ملان. جن جي والد بابو (عبدالرحمان) ۽ چاچي يوسف ڏاهريءَ سان منهنجي 1960ع واري ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ منهنجي ملاقات آمريڪا ۾ ٿيندي هئي جڏهن منهنجو جهاز نيويارڪ ۽ هوسٽن بندرگاهن ۾ پهچندو هو. اها ڳالهه قابل داد آهي ته ٽنڊو جان محمد جي ٻن زميندار ڀائرن قاضي فيض الله ۽ نور محمد، ٽنڊو جان محمد کان ٽي ميل پري ڦٽل درياهه پراڻ جي ڪناري تي پنهنجي خرچ سان پنهنجي زمين تي ”انڊس هاءِ وي ليگ“ نالي هڪ عاليشان اسڪول ٺهرايو آهي. سندن والد صاحب قاضي محمد اشرف عربي ۽ فارسي جو وڏو ڄاڻو هو. خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته جتي اسان جا ڪيترا وڏيرا، پير، ڀوتار اسڪولن کي بند رکيو ويٺا آهن اتي ڪجهه اهڙا نيڪ زميندار به آهن جن کي پنهنجي تَرَ جي ماڻهن جي تعليم جو اونو آهي. انور پيرزادي جي ڳوٺ ٻلهڙيجي ۽ سلطان آباد جهڙن ڳوٺن وانگر ٽنڊو سومرو جا به سئو فيصد ٻار اسڪول وڃن ٿا.
’عاصم ايگريڪلچر فارم‘ تي رهڻ دوران گيسٽ هائوس جو انچارج ماجد خاصخيلي جيڪو مون لاءِ نيرن کڻي ايندو هو سوشالاجي ۾ M.Aآهي ۽ هن کي ويجهڙائيءَ ۾ امداد صاحب پاڪستان انسٽيٽيوٽ ٽوئرزم ۽ هوٽل مئنيجمينٽ (PITHAM) مان ڇهن مهنن جو هوٽل مئنيجمينٽ جو ڪورس ڪرايو آهي. جمعون ڀيل به سوشالاجي ۾ ايم اي آهي جنهن کي بعد ۾ امداد بزنيس ايدمنسٽريشن جو ڪورس مڪمل ڪرڻ لاءِ همٿايو. فارم تي لائيٽ جو ڪم ڪندڙ گوڪل داس توڙي فارم جو حساب ڪتاب ڪندڙ نوجوان محمد وسيم، محمد سليم يا غلام مجتبيٰ سڀ IT جا ڄاڻو آهن. ٽندو سومرو ۾ رهڻ دوران هڪ ٻي ڳالهه مون امداد توڙي ڳوٺ جي ٻين رئيسن ۽ عام ماڻهن ۾ نوٽ ڪئي ته هنن جو مذهب ڏي پڻ گهڻو رجحان آهي. هنن جي دلين ۾ خدا جو خوف آهي. شايد اهو ئي سبب آهي جو هتي جا نظاماڻي زميندار انصاف پسند آهن، هنن کي غريبن جو به خيال آهي، هو ظالم ناهن. جتي اسان وٽ شرابخوري، جوا، جهيڙا جهٽا ۽ ٻين جا حق کسڻ عام ٿيندا وڃن اتي هن ڳوٺ جا رئيس توڙي عام ماڻهو انهن براين کان پري آهن. اها خوشي جي ڳالهه آهي. ڇو جو مذهب، خدا جو خوف هڪ انسان کي پنهنجو پاڻ کي سٺو رکڻ ۽ ٻين سان سٺو هلڻ لاءِ مجبور ڪري ٿو. هو ظلم ڪرڻ يا غريبن جا حق مارڻ کان گريز ڪري ٿو. شل اسان جي ٻين ڳوٺن جا زميندار، رئيس وڏيرا، سرڪاري ڪامورا ۽ نوجوان به پنهنجي ڳوٺ جي ماڻهن جو خيال ڪن ۽ پنهنجي ڳوٺ کي امداد جي ڳوٺ وانگر پرامن، خوشحال ۽ سهڻو بڻائين. ٽنڊو سومرو ۾ رهڻ دوران روزانو شام جو چانهه تي ۽ رات جو ڊنر تي ڳوٺ جي مختلف ماڻهن ماسترن، زميندارن، واپارين ويندي عورتن جي ٽولن سان گڏجاڻي ٿينديهئي. مون کي حيرت ٿي ته هتي جي هر فيلڊ جي ماڻهن جو ڳالهائڻ جو طريقو ڌيرج ۽ فضيلت وارو آهي. ان قسم جي فضيلت سان ڳالهائڻ ٻولهائڻ مون پنهنجي ڳوٺ (هالا نوان) جي ابڙن ۽ مخدوم فيملي جي ماڻهن ۽ هالا پراڻا جي قاضي فيملين کان ٻڌو آهي. اسان وٽ وڏيرا، زميندار جڏهن اوطاقن تي ويهي ڪچهري ڪن ٿا ته ڇا ته کهري ۽ ناشائسته زبان استعمال ڪن ٿا پر ٽنڊو سومرو جي نظاماڻي زميندارن ۽ سرڪاري ڪامورن سان ٻه دفعه ڪچهريون ٿيون. هر ڀيري ٽيهارو کن ڄڻا هئا. هنن مان هر هڪ فضيلت جي دائري ۾ ڳالهائيندو رهيو. پاڻ رکي رکي آئون اديب مان Sailor-ـــ يعني ”مهاڻو ماڇي“ ٿي پيس ٿي ۽ ڪاڪا vulgar جوڪ به ٻڌائي ويٺس ٿي. اهو ئي سبب آهي جو ٽنڊو سومرو جي ماڻهن جي وچ ۾ مون پنهنجو پاڻ کيBull in a China Shop محسوس ڪيو ٿي.
امداد جي ڳوٺ ٽنڊو سومرو لاءِ هڪ ٻي ڳالهه ڌيان ۾ اچي ٿي ته هي ڳوٺ جپان وانگر ماضيءَ ۾ شايد Isolated رهيو آهي. جپانين وڏو عرصو نه پنهنجا ٻيٽ ڇڏيا ۽ نه ڪنهن ڌارئين کي پنهنجي ملڪ ۾ اچڻ ڏنو. ٽنڊو سومرو جي نظاماڻين به گهٽ ۾ گهٽ شاديون ۽ سڱابنديون پنهنجن ۾ ئي ڪيون ٿي ۽ اڄ به جنهن نظاماڻيءَ کان کڻي پڇ ته هو رئيس سومر يا ان جي ڀاءُ جي اولاد مان ٻڌائيندو.
ٽنڊو سومرو ۽ ان جي آس پاس گهمائڻ لاءِ سائين صلاح الدين پڻ هر وقت مون سان گڏ رهيو ٿي. سندس والد صاحب ڊاڪٽر عزيز الدين نظاماڻي اسان جو هم عمر آهي بلڪه سنڌ جا ماڻهو صلاح الدين جي ڏاڏي وڪيل نصير محمد کان تمام گهڻو واقف هوندا جو هو سنڌ خاڪسار تحريڪ جو اڳواڻ رهي چڪو آهي. سندس آفيس رسالا روڊ حيدرآباد ۾ هوندي هئي ڀر ۾ اسان جي ناني (سيٺ محمد حسن سومرو، زميندار هوٽل واري) جو گهر ۽ عبرت جي قاضي اسد ۽ KTN جي علي قاضي جي ڏاڏي (قاضي عبدالقيوم صاحب) جو مَطب هوندو هو. بهرحال صلاح الدين کان اسان جي پيٽارين ڊاڪٽر نصير نظاماڻيءَ جو پڇيم ته ٻڌائين ته اهو هن جو سوٽ ٿئي ۽ ان ئي ڏينهن امداد ٻڌايو ته هو هن جو ماسات ٿئي. اسان جي هڪ ٻئي پيٽارين ملوڪ نظاماڻيءَ جو صلاح الدين کان پڇيم ته امداد جو ڇا ٿئي ته هن ٻڌايو ته ”هو سنڊو ٿين يعني هنن جون گهرواريون ڀيڻيون آهن.
”تنهنجي معنيٰ ته هونءَ هو پاڻ ۾ مائٽ نه آهن؟“ مون پڇيو.
”هونءَ به مائٽ ٿين“، صلاح الدين چيو، ”ملوڪ جو ڏاڏو (الهه بخش) ۽ امداد جو پڙ ڏاڏو (محمد بخش) سڳا ڀائر هئا ۽ هي سڀ رئيس غلام محمد خان نظاماڻيءَ جي اولاد مان آهن“.
الهه بخش صاحب کي چار پٽ هئا: محمد ابراهيم (جنهن جو پٽ محمد ملوڪ آهي)، خان صاحب غلام محمد (جنهن تي سندس ڏاڏي جو نالو آهي) ۽ محمد ملوڪ ۽ امداد علي، خانصاحب غلام محمد جا ناٺي ٿين) ٽيون پٽ قربان علي ۽ چوٿون پٽ عصمت الله جيڪو پيار جي نالي پوڙهل خان سان مشهور آهي. هن جا ٻه فرزند رضوان ۽ اسد اسان جي دوست امداد علي جا ناٺي ٿين. اهڙي طرح مشهور صحافي ڪامريڊ محمد عيسيٰ نظاماڻي ۽ ان جي اولاد سان به امداد ۽ ٻين جي مائٽي ٿئي. ٽنڊو سومرو جي نوجوان ڊاڪٽرن: اڪرم نظاماڻي، نواز علي نظاماڻي، آصف نظاماڻي ۽ ڊاڪٽر بهرام نظاماڻيءَ جو پڇيم ته خبر پيئي ته ڪو محمد ملوڪ نظاماڻيءَ جو ڀاءُ آهي ته ڪو ڀائٽيو، ڪو اسان جي روينيو آفيسر مدد علي نظاماڻيءَ جو پٽ آهي ته ڪو محمد عيسيٰ نظاماڻيءَ جو پٽ! محمد عيسيٰ سان منهنجيون ۽ منهنجي پيٽاري جي ڪلاس ميٽ ٽنڊو قيصر جي نور احمد نظاماڻيءَ جون 1980ع واري ڏهاڪي ۾ ڪيتريون ئي ملاقاتون ڪراچيءَ ۾ ريڊيو پاڪستان ۽ سائين ميرعلي احمد ٽالپر جي شڪارپور ڪالوني واري گهر ۾ ٿيون. ان بعد هتي ٽنڊو سومرو ۾ سندس پٽن ۽ انهن جي اولاد سان مليس. بهرحال ٽنڊو سومرو جي نظاماڻي زميندارن ۽ انهن جي اولاد کان پوءِ مون اهو پڇڻ ڇڏي ڏنو ته هو ڪير آهن. هو سڀ هڪ ٻئي جا سوٽ ماسات، پڦاٽ ماروٽ، ڀائٽيا ڀاڻيجا ۽ چاچا ماما ٿين. ان تان امداد کي کلي چيم ته مون کي توهان جي ڳوٺ ٽنڊو سومرو تان لبنان جو هڪ ڳوٺ ٿو ياد اچي جنهن جو ذڪر آمريڪن يهودي ليکڪا ۽ شاعره ايرڪا جونگ پنهنجي ناول نما آتم ڪٿا (Fear of Flying) ۾ ڪيو آهي.
ايرڪا آمريڪا کان بيروت پهچي ٿي جتي هن جي ڀيڻ جي شادي هڪ عيسائي عرب سان ٿي آهي. هوءَ لکي ٿي ته هن کي بيروت ڪو خاص نه لڳو. اهي ئي آمريڪن نموني جا دڪان ۽ ريسٽورنٽون، رستن تي ٽرئفڪ جئم ۽ دونهون..... نيٺ تبديليءَ خاطر هن جو ڀيڻويو هن کي ٻهراڙيءَ جو سير ڪرائڻ لاءِ پنهنجي ڳوٺ وٺي هليو، جتي هن جا ماءُ پيءُ يعني ايرڪا جي ڀيڻ جو سس، سهرو، نرانون، ڏير ڏيرياڻيون رهيون ٿي. ايرڪا لکي ٿي ته لبنان جي هن ننڍڙي ڳوٺ ۾ جيڪي عيسائي عرب رهيا ٿي انهن جو هڪ ئي ڪٽنب سان واسطو لڳو ٿي ۽ ڳوٺ جي هر ماڻهو ۽ ٻچي ٻار جي هن جي ڀيڻو ئي سان مائٽي لڳي ٿي جو جتان لنگهياسين ٿي اتي موجود ماڻهوءَ منهنجي ڀيڻ جي مڙس کي چاچي، مامي، سوٽ ماسات يا پڦاٽ ماروٽ جي سڱ سان سڏيو ٿي.....
امداد علي خان نظاماڻيءَ جي ڳوٺ ٽنڊو سومرو تان مون کي جپان جو به هڪ ڳوٺ ”فوجي ساڪي“ ياد آيو جيڪو دنيا جي بهترين صوفن کان مشهور آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته ”عاصم ائگريڪلچر فارم“ ۾ هر قسم جو ميوو ۽ ڀاڄي نه فقط اعليٰ معيار جو پوکيو وڃي ٿو پر پاڪستان جي وڏن شهرن ۽ دنيا جي ٻين ملڪن ڏي وڪري لاءِ بهترين دٻن ۾ پئڪ ٿي وڃي ٿو. اسان جي زميندارن جن کي انب، صوف، موسميون يا ڪو ٻيو فروٽ يا ڀاڄي ايڪسپورٽ ڪرڻ جو شوق آهي ته هنن کي کپي ته هڪ ته ان جي ”گريڊنگ“ ڪن يعني پيتيءَ ۾ جنهن سائيز ۽ جنس جو ميوو مٿين تهه ۾ رکن ٿا اهو هيٺئين ۾ به رکن ۽ ٻيو ته ان جي پئڪنگ يعني گتي جا دٻا معياري استعمال ڪن. مون کي ياد ٿو اچي. ته ڪيترا دفعا اسان جي ملڪ مان ايڪسپورٽ ٿيندڙ گانگٽ ۽ مڇيون جپان ۾ پهچڻ تي رد ڪيون ويون جو انهن جا لوهي دٻا معياري نه هئا، اسان جا چانور سئيڊن، ناروي ۽ ڊئنمارڪ ۾ Reject ٿي ويا جو اهي مضبوط ۽ سٺين ڳوٿرين ۾ پئڪ نه هئا. افسوس جي ڳالهه اها آهي ته اهي ساڳيا چانور اسان کان انڊيا خريد ڪري سٺين ڳوڻين ۾ پئڪ ڪري ڳري اگهه تي ايڪسپورٽ ڪري ٿو.
ان معاملي ۾ امداد بيحد خبردار ٿو لڳي. ڪنهن زماني ۾ ڪاڇيلو جي انبن جون گتي جون boxes سڀ ۾ عمده هونديون هيون ۽ ڪراچيءَ ۾ رهندڙ فارينر ڪلفٽن ۾ موجود ”آغاز سپر مارڪيٽ“ تان اهي انب خريد ڪري پنهنجي ملڪ موڪليندا هئا پر هاڻ هر شيءِ جو معيار اڃان به اوچو ٿي ويو آهي ۽ توهان پاڻ به ڏسندائو ته ”عاصم ائگريڪلچر فارم“ جي ميوي جون پيتيون اوچي ۽ مضبوط گتي (دفتري) جون ٺهيل آهن ۽ منزل تائين هن ۾ موجود ميوو سلامت ۽ بهترين حالت ۾ رهي ٿو.
ٽنڊو سومرو ۾ ٽي چار ڏينهن رهي هاڻ امداد وارن کان موڪلائي ڪراچي ڏي روانو ٿيڻ وارو هوس ته عاصم ائگريڪلچر فارم جي مين گيٽ ٻاهران روڊ جي ساڄي پاسي ڪيلي جي ڪٽائي ٿي رهي هئي. مون سان گڏ ويٺل عاصم فارم جي مئنيجر جمعي مل کي چيم ته هڪ ڇڳو انهن ڪيلن جو کڻڻ لاءِ چيم. هن هڪ بدران ٻه ٽي ڇڳا کنيا ۽ گاڏيءَ کي وري واپس فارم جي گيسٽ هائوس ڏي موڙڻ لڳو.
”خيريت؟“ مون پڇيومانس.
”سائين هنن ڪيلن کي چڱي طرح کوکي ۾ پئڪ ڪري ڏيانوَ“. هن وراڻيو.
”ڪمال ٿو ڪرين. اتي ئي کڻي پيرن ۾ رک يا هن ٿيلهيءَ ۾ وجهه“. مون سيٽ تي رکيل خالي شاپر هن ڏي وڌائيندي چيو.
”نه سائين، ٻه منٽ به نه لڳندا هنن کي چڱي طرح پئڪ ڪرڻ ۾. امداد صاحب جو چوڻ آهي ته اسان جي فارم جو ڪو به ميوو يا ڀاڄي ڪنهن کي ڏيو ته ان کي فضيلت سان سهڻي نموني پئڪ ڪري ڏيو ته هيءَ ٽنڊو سومرو جي سوغات آهي“.
مون کي ائين لڳو ڄڻ اهو جملو .... اهو ڊائلاگ، مون پهرين به ڪٿي ٻڌو هجي. آئون سوچڻ لڳس. ياد آيو ته 1970ع واري ڏهاڪي ۾ منهنجو فوجي ساڪي نالي جپان جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ جي مسافر خاني (Ryokan) ۾ رهڻ ٿيو هو. هن ڳوٺ جا ”فُوجي ائپل“ جنس جا صوف دنيا ۾ مشهور آهن. مسافر خاني جي مالڪ جو مسافر خاني سان گڏ ٻه ٽي ايڪڙ صوفن جو باغ به هو جنهن جي سارسنڀال هن جي سڄي فئمليءَ ڪئي ٿي. ٽي چار ڏينهن رهڻ بعد اسان جو جهاز جنهن تي پوسٽنگ لاءِ آئون ان جو انتظار ڪري رهيو هوس، جپان پهچي ويو ۽ اتي جي مڪاني آفيس جو مئنيجر مون کي ڀرواري شهر/بندرگاهه ائوموري وٺي هلڻ لاءِ اچي ويو. مسافر خاني جي مالڪ موڪلائڻ مهل چوڌاري صوفن جي وڻن ڏي اشارو ڪري چيو ته پنهنجي مرضي سان ڪجهه صوف پٽي کڻي وڃ. آئون ڀر وارن ٻن ٽن وڻن مان پنڌرهن ويهه صوف پٽي شاپر ڀري گاڏيءَ ۾ رکڻ وارو هوس ته هن مون کان صوف وٺي ٻه منٽ ترسڻ جو اشارو ڪيو. ”ترس ته صوفن جي پيتيءَ ۾ صحيح طرح پئڪ ڪري ڏيانءِ.“ هن چيو.
اهو ٻڌائيندو هلان ته هن ائوموري ضلعي مان (جنهن جو ’ائوموري‘ وڏو شهر آهي)، جيڪي فوجي صوف جپان جي ٻين شهرن ۽ ٻين ملڪن ڏي وڪري لاءِ وڃن ٿا انهن لاءِ هن ضلعي ۾ بهترين ڪاٺ جون پيتيون ٺهن ٿيون. اسان وٽ سادين پٽين مان انبن جون بي ڊوليون پيتيون ٺهن ٿيون پر هتي سئيڊن ۽ ناروي جهڙن ملڪن جي مشهور لسي ”اوڪ وڊ“ ڪاٺ جهڙي ڪاٺ جون لسيون پيتيون ٺاهيون وڃن ٿيون جيڪي بذات خود هتي جو آرٽ ورڪ سمجهيو وڃي ٿو ۽ آئون ته فوجي ساڪي ڳوٺ ۾ رهڻ دوران اتي جي زميندارن کي چوندو رهيس ٿي ته پيتيءَ ۾ موجود صوفن کان ته مهانگي پيتي آهي.
۽ هاڻي جڏهن مسافر خاني جي مالڪ منهنجي پٽيل صوفن کي پئڪ ڪرڻ لاءِ چيو ته مون سندس خرچ بچائڻ لاءِ پئڪ ڪرڻ کان منع ڪندي چيومانس ته تڪليف نه ڪر. بس ٻن ٽن ڪلاڪن ۾ جهاز تي پهچي ويندس جتي هي صوف اتي موجود ساٿين ۾ ورهائي ڇڏيندس. پر هن پنهنجي پٽ کي پئڪ ڪرڻ لاءِ صوف ڏيندي مون کي چيو ته اسان جي ڳوٺ فوجي ساڪي جا هي فوجي صوف ائين آهن جيئن ڪنوار جيڪا جڏهن ڳوٺ کان ٻاهر پرڻجي وڃي ٿي ته اسان هن کي سهڻي ويس وڳي ۾ موڪليون ٿا.
هتي اهو به لکندو هلان ته جپان جا هي فُوجي جنس جا صوف جن جو نالو هن ڳوٺ تان پيو آهي. ڪافي وڏا ۽ رنگ ۾ سڄا ڳاڙها ٿين ٿا. صبح جو اٿي ڪمري کان ٻاهر نڪرندو هوس ته روزانو مسافر خاني جو مالڪ ۽ سندس زال ۽ ٻار هڪ هڪ وڻ ۾ موجود هڪ هڪ صوف کي ٿورو ٿورو ٽرن ڪندا هئا. منهنجي پڇڻ تي هنن ٻڌايو ته اهو هو ان ڪري ڪن ٿا جيئن صوف جي هر پاسي کي اس لڳي ۽ ڳاڙهو رنگ ڪري.
امداد جي فارم تي پڻ رهڻ دوران صبح جو دريءَ مان ڏسندو هوس روزانو يونيفارم ۾ ٽيهه چاليهه ڄڻا ڏانٽن ۽ کرپين سان سائيڪلن تي ايندا هئا ۽ سڄو ڏينهن ڪيلي ۽ انبن جي وڻن ۾ ٺاهه جوڙ ڪندا رهيا ٿي يا ڪيلي جي ڇڳن کي ٽيڪون ڏيندا وتيا ٿي. امداد جي ڊرائيور محبوب خاصخيليءَ ٻڌايو ته هي سڀ ڀيل آهن جيڪي 12 سالن کان هن فارم تي ڪم ڪن ٿا ۽ ڪيلي ۽ انبن جي وڻن جي سائنسي طريقي سان ٽهل ٽڪور لهن ٿا جيئن اهي سٺو ۽ گهڻو ڦر ڏئي سگهن.
اسان ننڍا هوندا هئاسين ته اهو ئي ٻڌبو هو ته باغ رکڻ جي فقط شروع ۾ تڪليف ٿئي ٿي پوءِ هر سال بنا محنت جي ميوو ملندو رهي ٿو. پر لڳي ٿو ته ڪپهه ۽ ڪڻڪ جي پوک وانگر انب، ڪيلي لاءِ به لڳاتار ماڻهو ۽ محنت کپي. پوءِ ته منهنجي ملائيشين جهازران دوست، جنهن سُڪون جي زندگي گذارڻ چاهي ٿي، تنهن سمنڊ تي جهاز هلائڻ توڙي ڪناري تي شپ يارڊ يا ٽيچنگ جي نوڪريءَ کي مٿي جو سور ٿي سمجهيو جو اتي خلاصين، مزورن ۽ شاگردن جا وڏا نخرا آهن. مون کيس چيو هو ته بهتر ٿيندو هو زمينداري ڪري.
”نه سرڪار! ان ۾ به هارين نارين ۽ ڏهاڙي جي مزورن جا نخرا آهن ــــ چاهي سارين جي پوک هجي يا پام آئل، انناس، ليچي جو باغ“ .... ۽ پوءِ ٿوري دير خلا ۾ گهوريندي چيو هئائين، ”ها البت ناريلن جي پوک اهڙي آهي جنهن ۾ سُڪون ئي سُڪون آهي. بس رڳو هڪ دفعو ناريلن جون چڪيون هڻڻ لاءِ مزور وٺي اچڻا پون ٿا پوءِ هارين نارين ۽ ڏهاڙي وارن کان جان ڇٽي“.
ياد رهي ته ملائيشيا ۾ ٻارهو ئي بارش پوي ٿي ان ڪري فصل لاءِ نه پاڻي ورائڻ جي ضرورت پوي ٿي ۽ نه گڏ ڪرڻ ۽ گاهه ڪڍڻ وارن جي. هڪ دفعو ناريل ڦر ڏيڻ شروع ڪن ٿا ته سندن چونڊي لاءِ ــــ يعني پٽڻ لاءِ، ڏهاڙي جي اجوري تي يا ست سيڪڙو جي حساب سان، مسواڙ تي ڀولڙو وٺي ناريل پٽرائي سگهجن ٿا يا خود ڪفيل ٿيڻ لاءِ جهنگل مان هڪ يا ٻه رول ڀولڙا ڦاسائي کين ملائيشيا يا ٿائلينڊ جي ڪنهن ”ڀولڙن جي اسڪول“ مان ناريل پٽڻ جي ٽي مهينا ٽريننگ ڏياري سگهجي ٿي. ڀولڙا نه پگهار وڌائڻ جي گُهر ڪن، نه يونيفارم ۽ ٽي ٽائيم جي. هو ٻن چئن ڦِٿل سِٿل ڪيلن ۾ به خوش. کيس کٽ جي پائي سان ٻڌي زميندار ڀلي ننڊون ڪندو رهي.
الطاف شيخ
ڪراچي
3-آگسٽ،2017