الطاف شيخ سنڌ جو ٽوئن بي
ڪالهه جيئن ئي ٻني ٻاري تا موٽي شام جو گهر آيس ته منهنجي سادڙي ۽ اٻوجهه زال رٺي ويئي هئي. چيائين تون جو مون کي چوندو آهين ته تون چنڊ جهڙي سهڻي آهين. اهو جيڪو جهازن جو انجنيئر الطاف شيخ آهي اهو ته چئي ٿو ته چنڊ ڪوئلي جهڙو ڪارو آهي. پوءِ خبر پئي ته سندس ڌيئرن کيس عوامي آواز مئگزين ۾ الطاف شيخ جو ڇپيل مضمون، ”اسان وٽ مون سائيٽنگ ۽ مون فائيٽنگ“ پڙهي ٻڌايو هو. مون هن کي چيو ڀاڳ ڀري هو ڀوڳ ٿو ڪري. هو سائنسدان ۽ انجنيئر آهي، هو چنڊ کي حقيقي ۽ سائنسي نقطه نگاهه سان ٿو ڏسي ۽ اسين چنڊ کي پنهنجي اڻ ڄاڻائي واري نظر سان سونهن جو سينبل ۽ چانڊوڪيءَ جو موجد ٿا سمجهون. جيئن شاعر محبوب جي اکين جي چشمِ آهو سان ڀيٽ ٿو ڪري ۽ ڊاڪٽر ان کي گوشت پوست جو لوٿڙو سمجهي آپريشن ڪري نابين جي بينائي بحال ٿو ڪري. اسين موتئي جي خوشبوءِ، هوا جو رنگ ڏسي نٿا سگهون. هر ڪائنات جي پراسرار رازن ۽ رمزن کي سمجهڻ وارا ڏاها ماڻهو آهن. هو علم جا ڌڻي آهن. علم هنن جي رهنمائي ڪري ٿو. علم هنن جي حفاظت ڪري ٿو. هنن جي روشني وڌائي ٿو. هنن جي عقل ۽ شعور ۾ اضافو ڪري ٿو. اسين وڻ ٽڻ گل ٻوٽي ۽ ساهه ڀري هر شيءِ ۾ فطرت جو جلوو پسندا آهيون. اسين پٿرن جا رنگ ڏسي به قدرت جي ڪار سازيءَ جا دليل ڏيندا آهيون. هو انهن کي باٽني، زولاجي، جيالاجي، پئٽرولاجي، ائسٽرانامي، ۽ منرلاجي جي نقطه نگاهه سان ڏسن ٿا. اسين چنڊ کي چمڪندي ڏسون ٿا. تارن کي کڙندي ڏسون ٿا. انهن کي ٽيڙو ڪتيون، ڪانگ، کوه، ڀٽون، نوح نبيءَ جي ٻيڙي واري واٽ (ڪهڪشان) ۽ ٻين نکٽن جي نالي سڏيون ۽ سڃاڻون ٿا. هو ان کي ائسٽرانامي جي نظر سان ڏسي ان جو اڀياس ڪن ٿا. هو اسان جا راهبر آهن.
مون کي الطاف شيخ جا چند ڪتاب ۽ ليک مليا آهن. اچو ته گڏجي انهن کي پڙهون. انهن ۾ لکيل قصن ۽ ڪهاڻين جون مقالون معلوم ڪيون. سڀ کان پهريائين سندس زير تصنيف ڪتاب، ”تاريخ جو سفر“ ٿا پڙهون. هن ڪتاب جو پهريون شاهڪار مضمون آهي، ”مغل حرمسراءِ جون عورتون“. هيڏي وڏي ملڪ تي مسلمان مغلن جي قبضي کانپوءِ جيڪو معاشرو جڙيو، هن مضمون ۾ ان جي فقط هڪڙي لڪل پهلوءَ تي ڳالهيون ڪيل آهن. مغل بادشاهن جي راڄ راڻين جا ٽهڪ ڪنگري ڪوٽن سان ٽڪرائجي نراساين ۾ دٻجي ويندا هئا. انهن جون پٽ راڻيون، ٻانهيون ۽ ٻايون اميدن ۽ آسرن، مايوسين، نااميدين، ناچارين ۽ لاچارين ۾ ڪيئن پنهنجا ڏينهن گهاري ۽ راتيون گذاري هليون وينديون هيون هن پار، جتان جي نه ڪنهنخبر آندي آهي نه چار. انهن جي ٽهڪن، آهن، سسڪين جو قادر ڪريم وٽ ڪهڙو حساب ڪتاب ٿيندو. اسان کي خبر ڪانهي. انهن مسلمان مغلن پنهنجا ڀائر ماريا، ڀينرن کي ستايو، ڪن قيد ڪاٽيا، انساني رت وهايو، کوپڙين کي کينهوئڙن وانگر اڏاريو. اهو سڀ ڪجهه سوچي لڱ ڪانڊارجيو وڃن. حرمسرائن ۾ ترڪي، افغاني ۽ هندستاني حسن جي ڪليڪشن موجود هئي. وندر ورونهن ۽ خوشين جي خزانن سان گڏ انهن جا اڪبر خانا ۽ بيمار خانا، انهن ۾ رقص ڪندڙ توڙي تڙپندڙ جوانين جا احوال ٻڌي اکيون ڦاٽي ٿيون پون ....اڳتي پاڻ پڙهو.
ٻيو مضمون آهي، ”جتي دجله ۽ فرات ڇوڙ ڪن ٿيون“.
هي مڪمل تاريخ آهي. جيئن تاريخ جو ابو ”ٽوئن بي“ اسان کي ملڪن جي تهذيبن ۽ سماجن جي ڄاڻ ڏيندو، عقيدن ۽ مذهبن جي تاريخ ٻڌائيندو، دڙن ۽ ڀڙن هيٺ پوريل تاريخ، تهذيب ۽ تمدن جا اهڃاڻ ڏسيندو سير ڪرائيندو ويندو آهي، تيئن اسان جو هي مانوارو ليکڪ الطاف شيخ اسان کي ملڪان ملڪ گهمائيندو، جاگرافيائي معلومات ڏيندو، تاريخ ٻڌائيندو، اسان کي ٻانهن کان وٺي سمونڊ توڙي سڪيءَ جا سير ڪرائيندو ٿو هلي. جيئن دجله ۽ فرات نديون ۽ انهن جي ڪنڌين تي آباد ڪربلا معليٰ، رماضي، النجف ۽ النعيريا سان اسان جا روحاني رشتا هئا، تيئن ميسو پوٽيما جي شهرن لاگاش، نينوا ۽ طيسفون سان اسان جا تاريخي لاڳاپا هئا. سنڌو ماٿريءَ جي شهرن موهن جو دڙو ۽ هڙپه جا ميسو پوٽيما سان واپاري ناتا هئا. هڪ ٻئي جي تهذيبن تي ان جو اثر پوڻ لازمي هو. افسوس سائنس جي هيڏي ترقي هوندي به اسين انهن جا آواز ڪيچ ڪري سمجهي نه سگهيا آهيون ۽ انهن جو اسڪرپٽ پڙهي نه سگهيا آهيون. سنڌين وٽ اهڙو ساڃهه وند سائنسدان پيدا ٿئي نه ٿئي پر اها اميد ته ڪري سگهجي ٿي ته ٻيو ڪو نه ڪو ڏاهو اها ڪوشش ڪري ڪاميابي ماڻيندو. سنڌ جي ميرن (مهاڻن) (ماڇين) 612 ق م نينواجي مشهور جنگ ۾ حصو ورتو هو. دجله نديءَ جي ڪنڌيءَ تي واقع هي شهر آشوريا سلطنت جي گاديءَ جو هنڌ رهي چڪو هو. سنڌي انجنيئرن، ميسو پوٽيمين کي موهن جي شهر وانگر اگادي شهر جديد طريقن سان تعمير ڪري ڏنو هو. دجله نديءَ تي آباد بصري ۾ سنڌي جتن کي آباد ڪرڻ لاءِ جت ڪئاٽرس قائم ڪيو ويو هو.
هن ڪتاب جو اهم مضمون، تاريخ جي ڳڙکين مان آهي. هي دراصل تاريخ جو سفر آهي. مصنف کي انگلش لٽريچر جي بخوبي ڄاڻ آهي. روم جي تذڪري ۾ هن ملٽن جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو 1608 ۾ لنڊن ۾ ڄائو. سينٽ پال اسڪول لنڊن ۾ پڙهيو. 1643 ۾ هڪ نوجوان ڇوڪريءَ سان شادي ڪيائين، جيڪا هن کان گهڻي ننڍي هئي. 60-1630 واري عرصي کي انگلش لٽريچر جو ملٽن وارو دور سڏيو وڃي ٿو. هن 1674ع ۾ هي جهان ڇڏيو. سندس شعر جو نمونو ڏسو.
Let our frail thoughts dally with false surmise.
Ay me! Whilst thee the shores and sounding seas,
Wash faraway, where’es thy bones are hurl’d,
Whether beyond the stormy Hebrides,
Where thou perhaps under the whelmingtide……
ورڊس ورٿ رومانس سان گڏ فطرت جو شاعر سڏيو وڃي ٿو. اسين سڀ فطرت جا تماشائي آهيون. فطرت ئي ته لکڻ تي اتساهي ٿي. ورڊس ورٿ واري دور کي انگريزي ادب ۾ The Return to Nature وارو دور سڏجي ٿو. ڪالرج به ان ئي دور جو شاعر هو. لکي ٿو،
”آئون ۽ مسٽر ورڊس ورٿ جڏهن پاڙيسري هئاسين ته اسان جي گفتگو گهڻو ڪري شاعريءَ جي ٻن نقطن تي هوندي هئي ته حقيقي فطري سچ لکڻ سان پڙهندڙ جون همدرديون حاصل ڪجن. تخيل جي رنگن ۾ نواڻ آڻجي. عام زندگيءَ جا موضوع چونڊيا وڃن. واقعا ۽ ڪردار اهڙا هجن جيڪي ٻهراڙيءَ جي ڳوٺن ۽ ان جي آس پاس ڏٺا وڃن“. ڪالرج ۽ ورڊس ورٿ ڪو وقت روم ۾ اچي رهيا هئا ۽ دلفريب نظارا ڏسي ڏات کي ڏانءُ ڏنو هئائون. ڪالرج جو نظم،(The Rime of the Ancient Mariner) انگلش لٽريچر ۾ شاهڪار نظم طور مڃيو وڃي ٿو. هتي ان جي هڪڙي مصراع نموني خاطر لکي ٿو ڇڏيان.
Beyond the shadow of the ship,
I watched the water- snakes,
They moved in tracks of shining white,
And when they reared, the elfish light,
Fell off in hoary flakes.
اسان جي ليکڪ استاد گليلو جي ڳالهه ڪئي آهي. سائنس ۾ استاد گليلو جو اوچو مقام آهي. ان تي سڄي انسان ذات کي فخر آهي. عرب، ايران ۽ روم جي تاريخ جو مختصر جائزو ڌيان لهڻي. الائي ڇو سنڌ جي راجائن يونانين، عربن ۽ رومين جي خلاف هميشه ايران جي مدد پئي ڪئي آهي. نينوا واري جنگ، جنگِ سلاسل يا ٻين معرڪن ۾ سنڌي فوج جو صفون ٻڌي مڙسان مڙسي ايران پاران وڙهڻ تاريخ جو اهم باب آهي.
آئون سائين الطاف جي راءِ سان متفق آهيان ــــــ مولانا مودودي بيشڪ ويهين صديءَ جو وڏو عالم آهي. آئون به قرآن پاڪ جو تفسير مولانا مودوديءَ جو ئي پڙهندو آهيان. خاص طور سورته مريم جي تفسير ته مون وري وري پئي پڙهي آهي. سندس ڪتاب خلافت ملوڪيت اسلامي تاريخ جو نهايت ئي اهم ڪتاب مڃيو وڃي ٿو. عرب، ايران ۽ روم جي جنگين جو مختصر ذڪر ڪري الطاف تاريخ جو سفر جاري رکيو آهي. آئون مٿي لکي آيو آهيان ته سنڌي هميشه ايرانين جا همدرد رهيا آهن. هاڻي اسان جي اڳيان مضمون آهي، ”اسان وٽ هر گورو ماڻهو ”انگريز“ سمجهيو وڃي ٿو“. هن ۾ شيدين جو تذڪرو آهي. موزمبق ته ڇا پر آفريڪا جي ڪنهن به ملڪ جي شيدين جي ڳالهه جڏهن اڳيان ٿي اچي ته انهن جي بي وسي ۽ ناچاري ذهن ۾ اچيو وڃي. اسان وٽ ڏسو ٺٽو، غلام الله، بدين، ٽنڊو باگو، ٽنڊو غلام علي ۽ لاڙ جي ٻين شهرن ۽ ڳوٺن ۾ هنن جي گهڻائي آهي، هو سخت محنتي آهن. هر مهل ۽ موقعي تي اسانجي ٻانهن ٻيلي آهن ۽ اسان سان گڏ آهن پر سماجي طور اسين انهن کي پري رکيو اچون. پور چوگيز واقعي بي رحم لڳن ٿا. اسان جي ٺٽي ۾ هنن جيڪو رڻ ٻاريو هو، ان جي پچار ئي اسان کي رئاڙي ٿي ڇڏي. انگريز جتي به رهيا، ڏاڍا چڱا ڪم ڪيائون. اسان جي ملڪ ۾ ئي نهارجي ته شاندار اريگيشن سسٽم، ريلوي نظام، سنڌي ٻوليءَ کي اسڪرپٽ ڏيئي نئين زندگي ڏيڻ، تعليم جي شروعات، بندرگاهه جو ٺهڻ هنن جا صدين تائين ياد رکڻ جهڙا ڪارناما آهن. باقي ويندي ويندي سنڌ کي جيڪا مار ڪڍي ويا، اهو سور جڏهن وڃي لهي. هي به ٻين وانگر بي حد معلوماتي ۽ دلچسپ مضمون آهي.
”ڇا انگريز سٺا جهازران (Navigators) هئا؟“
هن مضمون جي ٻن صفحن پڙهڻ سان ئي ڪنن مان زوزاٽ نڪري ٿا وڃن. مغل بادشاهن جي ڪارنامن جا قصا ٿورا گهڻا اڳئي پڙهيل هئا پر هيڏي هاڃي جو مون ڪو نه ٻڌو هو. اسان ته عدل جهانگيريءَ جا قائل هئاسين. هتي ته رڻ لڳو پيو هو. بس ٿوري ڳالهه تي هڻ ته مڙس چٽ. هتي مصنف جا پڙهيل ۽ لکيل ٻه جملا بنا تبصري جي رپيٽ ڪرڻ جي اجازت ٿو گهران.
In due course of time, Hawkins got so much intimacy with the
“talented drunkard” emperor that no Europeans had ever after words.
هاڪنس لکي ٿو ته جهانگير جي حرم ۾ 5000 عورت هيون ۽ انهن کان الڳ اندر وارن ڪمرن ۾ شاهي خاندان جون 300 زالون هيون. ان کان علاوه جهانگير جي شوق جي تبديليءَ لاءِ 1000 ڳڀرو ڇوڪرا هئا. (خدا ڪري ڪوڙ ڪيو هجيس) باقي هي مڃڻ جهڙي ڳالهه آهي ته 12000 هاٿي، 10،000 سان، 2000 اٺ، 3000 هرڻ، 4000 ڪتا، 100 پاليل شينهن، 500 مينهون ۽ 10،000 ٽپال جو ڪم ڪندڙ ڪبوتر بادشاهه سلامت جا ڌاريل هئا.
ايراني آتش پرست نه رڳو سورت ۾ اچي رهيا ۽ واپار ڪيو هو پر هتي ڀنڀور ۾ پڻ اچي پنهنجا آتش ڪده ٻاريا هئا. جن جو اثر اڃان تائين ٺٽي ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ٺٽي شاهي بازار ۾ مچ جي جاءِ مخصوص ٿيل آهي، جتي محرم مهيني ۾ مچ پيو ٻرندو آهي. نه ته به دونهون پيو دکندو آهي. جنهن کي ياعلي رضه جو مچ سڏيندا آهن. هن مضمون ۾ اهو به ڄاڻايل آهي ته مغل بادشاهه جهانگير جي اجازت سان 1613 ۾ انگريزن جي واپاري اداري ايسٽ انڊيا ڪمپني سورت ۾ ڪارخانو کوليو. اوهان کي اهو ٻڌائيندو هلان ته 1623 ۾ سورت جي حڪام، ڪمپنيءَ کي سنڌ سان واپار جي اجازت ڏني. 1635 ۾ انگريزن ٺٽي ۾ تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي. 1662 ۾ اها ڪوٺي بند ڪئي وئي.
لائق مصنف پنهنجي مضمون“، اسان وٽ پورچو گالي پهرين پهتا ۾ اسان جي رهنمائي ڪندي ٻڌائي ٿو ته واسڪو ڊاگاما پهريون پورچو گالي هو جيڪو 1498ع ۾ انڊيا پهتو هو. ان وقت بابر بادشاهه جي عمر 15 سال هئي ۽ هو فرغانه (هاڻي ازبڪستان جو شهر) جي گهٽين ۾ پئي هليو ۽ هن کي ان وقت خواب خيال ۾ به ڳالهه نه هئي ته 28 سالن بعد 1526 ۾ پاڻيپٽ جي ميدان تي ابراهيم لوڌيءَ کان جنگ کٽي هو انڊيا جي تاج ۽ تخت جو مالڪ ٿيندو.
1507 ۾ جڏهن بابر 24 سالن جو هو ته ڪابل ۽ غزني فتح ڪرڻ کان پوءِ قنڌار تي حملو ڪيو هئائين. شاهه بيگ ارغوناڳيئي بابر جي ڊپ کان قنڌار ڇڏي شال ڏانهن روانو ٿي چڪو هو. 1515 کان بابر ننڍي کنڊ تي حملا شروع ڪيا ۽ آخر پنجين حملي ۾ ڪامياب ٿي انڊيا جو تخت ماڻيائين. ٻئي طرف شاهه بيگ سنڌ تي حملا شروع ڪيا. هو ڦريندو لٽيندو آخر 1524 ۾ اگهاماڻيءَ ۾ موت سان منهن مقابل ٿيو. ساڳي رات سندس چڱن مڙسن افغانين سندس پٽ شاهه حسن کي پڳ ٻڌائي. 1526 ۾ بابر جو هندستان جي فتح جو ٻڌي شاهه حسن سوکڙين پاکڙين ساڻ سفارت اوڏانهن رواني ڪئي. جيئن ڳوٺائي بادشاهه جي خوشنودي حاصل ڪري سگهجي. هاڻ سنڌ تي باقائده ارغونن ۽ ترخانن جو راڄ هو. هن مضمون جي آخر ۾ سنڌ جي دردن جي جيڪا ڪهاڻي لکي وئي آهي ان جا ڪردار پورچوگيز، ارغون ۽ ترخان نه پر پنهنجا ئي سنڌي ٻروچ حڪمران هئا. جيڪي گدرن جي ڀيل تان ته وڏا ڪٽڪ وٺي ڏينهن جا ڏينهن ويڙهون ڪندا رهيا پر جڏهن سڄو وطن هٿن مان وڃي رهيو هو ته سڄي سنڌ مان ڪي 22000 ماڻهو مس گڏ ڪري سگهيا.
”يورپين جا نوان سامونڊي رستا ڳولڻ“، واري باب ۾ سائين پراڻي دور جي ٻيڙن ۽ ٻيڙائتن جي حقيقي ۽ دلچسپ تصوير ڪشي ڪئي آهي. پاڻ جيئن ته وڏو معلم ۽ مهاڄاڻ ناکئو آهي، هو پراڻي دور جي ٻيڙائتن جي مجبورين کي سمجهي ٿو. ڪيئن به هجي، سنڌ جا ميد مهاڻا، معلم ۽ ناکئا به پنهنجي دور جا مها ڄاڻو هئا، جيڪي سواءِ ڪنهن سائنسي اوزار جي هڪ پاسي ار، بابل ۽ ميسو پوٽيما جي ٻين شهرن ڏانهن واپار خاطر پنهنجا ٻيڙا هاڪاري ويندا هئا ته ٻئي طرف سلون، هندستان ۽ انڊونيشيا تائين سمونڊ جهاڳيندا رهندا هئا. اڳئين دور جي ڪاٺ جي ٻيڙن ۽ ٻيڙائتن ۽ موجوده دور جي مضبوط جهازن ۽ جهازين جي خوبصورت پيرائي ۾ ڀيٽ ڪئي وئي آهي. ڪيپ آف گڊ هوپ (يا ڪيپ آف اسٽارمس) بابت ڄاڻ عام پڙهندڙ لاءِ اهم آهي.
مارڪو پولو ۽ ابن بطوطا جي سفرنامن مان ان دور بابت تاريخي ڄاڻ ملي ٿي. هن مارڪو پولو ۽ ابن بطوطا کي پنهنجين لکڻين ۾ داد ڏنو آهي. اسان شڪر گذار آهيون لائق مصنف جا جنهن پنهنجا سفرناما لکي، سڄي دنيا اسان جي اڳيان آڻي بيهاري آهي. نه رڳو موجوده حالات پر پراڻي دور جا تاريخي احوال ڏيئي اسان سڀني جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪيو آهي.
”مضمون سون کان قيمتي مال“ ۾ مصالحن جو ذڪر ۽ پراڻي دور ۾ ان جي اهميت بابت ڄاڻ ڏنل آهي. اڄ به انهن مصالحن جو گهڻو استعمال ٿئي ٿو. شاهه عبدالطيف الائي ڪيئن ايڏيون مهانگيون ايلاچيون اٺن کي کارائڻ جي صلاح ٿو ڏئي.
لَکِ لاکِيڻو ڪَرَهو، ڪوڙين ڏيئي ڪاهِ؛
ايلاچيون آهُرَ ۾، پُوڄَ مَيي کي پاءِ؛
ڪَٿ نه ڪَندو ڪاءِ، جُه پَلاڻيو ته پِرِينءَ مِڙي.
(شاهواڻي سر کنڀات 50/2 ص 149)
خير اهي ته شاعراڻا خيال آهن يا Spritual Message علامه آءِ آءِ قاضي يا اي ڪي بروهيءَ جهڙا عالم ئي سمجهائي سگهن ٿا.
هي وکر واقعي اڳي به سون کان قيمتي هو ۽ هاڻ به ملهه مهانگو اٿس. واسڪوڊا گاما به جهاز مصالحي سان ڀرائي پورچوگال پهچي ويو هو ۽ پنهنجي خرچ کان 60 دفعا وڌيڪ ڪمايو هو. اها ڳالهه اسان جي مانائتي مصنف پنهنجي مضمون، ”مصالحن ۽ ان جي واپار بابت ڪجهه وڌيڪ ڳالهيون“ ۾ ڪئي آهي. هو وڌيڪ لکي ٿو ته يورپ ۾ ڪارا مرچ ڳڻپ جي حساب سان وڪيا ٿي ويا. سائين مُنو سئو سال اڳ ٺٽي ۾ انب به ڳڻپ جي حساب سان وڪامندا هئا يا هاڻ قاضي احمد ۾ ڪيلو ڳڻپ جي حساب سان وڪامي ٿو.
انهن مصالحن تان جنگيون ۽ جهيڙا به ٿيندا رهيا. پورچوگيزن انگريزن، ڊچن، عربن ۽ گجراتين کان علاوه سنڌين به هن مال مان جاوا ڪيا. سنڌي سوداگرن کي ڀٽائي خوب همٿايو ۽ ڳايو آهي. مصنف لکي ٿوته جاوا، سوماترا، بانڊا ۽ مالوڪو ٻيٽ تي مصالحو تمام گهڻو ٿيندو هو. مالا بار انڊيا ۾ پڻ ڪارا مرچ، سُنڍ ۽ هيڊ گهڻي ٿيندي هئي. اسان پنهنجي لائق مصنف الطاف شيخ جا انتهائي ٿورائتا آهيون، جنهن اسان کي نهايت ئي قيمتي ڪتاب لکي ڏنا آهن. هي ڪتاب به انهن مان هڪ آهي.
ڊاڪٽر مشتاق باگاڻي
گچيرو روڊ، مورو
1 جون 2017