House of Romanov
[b]ڪجهه اهم زار (بادشاهه) ۽ زرينائون (راڻيون)
[/b] ميخائيل رومانوو (1645-1596)پهريون زار جنهن هن گهراڻي جو بنياد رکيو.
حڪومت: 1645-1613
ميخائيل بعد 1645 کان 1682 تائينسندس اولاد اليگزي اول (پٽ)، فيوڊور سوم (اليگزي اول جو پٽ)، صوفيا (اليگزي اول جي ڌيءَ)، اِيوان پنجم (اليگزي اول جي پٽ) حڪومت ڪئي.
پيٽر اول- پيٽر دي گريٽ (1725-1672) (اليگزي اول جو ننڍو پٽ)
حڪومت: 1725-1682
ڪئٿرين اول (1727-1684)- (پيٽر اول جي زال)
حڪومت: 1727-1725
پيٽر دوم (1730-1715) (پيٽر اول جو پوٽو- سندس پهرين زال مان اڪيلي پٽ اليگزي جو پٽ. ياد رهي ته پيٽر اول جي وڏي ڀاءُ جو نالو به اليگزي هو جيڪو ميخائل بعد زار (بادشاهه) ٿيو.
حڪومت: 1730-1727
ائنا- (1740-1693) هيءَ اِيوان پنجم (اليگزي اول جي پٽ) جي ڌيءَ Anna Ivanovna آهي. پيٽر اول جي ڌيءَ جو نالو به ائنا هو پر اها Anna Petrovna آهي.
حڪومت: 1740-1730
ايوان ڇهون (1767-1740) (ايوان پنجين جو پڙ پوٽو جيڪو فقط ٽي چار مهينا زار رهيو. کيس قتل ڪيو ويو.)
حڪومت: 1741-1740
راڻي (زرينا) ايلزبيٿ (1762-1709) (پيٽر اول ۽ ڪئٿرين اول جي ڌيءَ)
حڪومت: 1762-1741
پيٽر سوم- (1762-1728) (پيٽر اول جو ڏوهٽو- پيٽر اول جي ڌيءَ ۽ ايلزبيٿ جي وڏي ڀيڻ ائنا جو پيٽ. هي 6 مهينا کن زار مس رهيو ته کيس سندس جرمن زال ڪئٿرين دوم قتل ڪري پاڻ روس جي حاڪم (زرينا) ٿي).
حڪومت: 1762-1762
ڪئٿرين دوم- ڪئٿرين دي گريٽ (1796-1729) (پيٽر سوم جي زال)
حڪومت: 1796-1762
پال اول- (1801-1754) پيٽر سوم ۽ ڪئٿرين دوم جو پٽ. ڪجهه سال حڪومت ڪرڻ بعد هن کي به قتل ڪيو ويو.
حڪومت: 1801-1796
پال اول جي وفات بعد 1801 کان 1894 تائين روس جا مختلف حاڪم ٿيا. جهڙوڪ: اليگزينڊر اول (1825-1801)، ڪانسٽنٽائين (1825-1825)، نڪولس اول(1855-1825)، اليگزينڊر دوم (1881-1855)، اليگزينڊر سوم (1894-1881).
نڪولس دوم (1918-1868)- آخري زار، اليگزينڊر سوم جو پٽ.
حڪومت: 1917-1894
اسان روس جي تاريخ ۾ گهڻو پوئتي نٿا وڃون جڏهن 1613 کان اڳ روس تي رُورِڪ (Rurik) گهراڻي جو راڄ هو. اسان 1613 کانپوءِ جي حاڪمن جي ڳالهه ڪنداسين جڏهن ميخائيل رومانوو 1613 ۾ پنهنجي نالي ”رومانوو گهراڻي“ House of Romanov جو بنياد رکيو ۽ پاڻ ان جو پهريون حاڪم (شهنشاهه) بڻيو ۽ پاڻ کي روس جو پهريون زار (Tsar) سڏايو. پاڻ (Mikhail Romanov) 1596 ۾ جنم ورتو هو ۽ سترهن ورهين جي ڄمار ۾ 1613 کان مرڻ (1645) تائين ”روس جي زار سلطنت“ جو مڪمل حاڪم رهيو.
ميخائيل جي مرڻ بعد سندس پٽ اليگزي پهريون، ان بعد پوٽو (اليگزي پهرين جو پٽ)، فيوڊور ٽيون، پوءِ فيوڊور جي ڀيڻ صوفيا ۽ پوءِ ڀاءُ اِيوان پنجون 1645 کان 1682 تائين حاڪم (زار ۽ زرينا) رهيا.
ان بعد فيوڊور، صوفيا ۽ اِيوان جو ننڍو ڀاءُ (اليگزي پهرين ۽ نتاليا جو پٽ) پيٽر پهريون روس جو زار بڻيو. هي بيحد مشهور ۽ عوام جو دلپسند حاڪم ثابت ٿيو ان ڪري هن کي اسان جي هند سنڌ ۾ به ”زار پيٽراعظم (Peter the Great) سڏيو ويو ٿي جيئن يونان جو ”سڪندراعظم“. پيٽر دي گريٽ واقعي روس کي ٺاهي ڇڏيو. هن ملڪ ۾ سڌارا آندا ۽ مخالفن سان لڙائيون ڪري سڀني کي ٺيڪ ڪري ڇڏيو ۽ عوام سک جو ساهه کڻڻ لڳا. پيٽر کان علاوه روس جي هڪ راڻي (زرينا) ”ڪئٿرين ٻي“ به اهو عظيم (The Great) جو لقب ماڻيو پر هيءَ ڪئٽرين زار پيٽر پهرين جي زال ڪئٿرين پهرين نه هئي جيڪا پنهنجي مڙس جي 1725 ۾ وفات تي روس جي راڻي (زرينا) بڻي ۽ 1727 ۾ وفات تائين ٻه سال روس تي حڪومت ڪئي. ڪئٿرين دي گريٽ روس جي 1762 کان 1796 تائين حاڪم رهي يعني ڪئٿرين پهرين جي وفات کان 35 سالن بعد راڻي بڻي ۽ ”ڪئٿرين ٻي“ سڏجي ٿي. مزي جي ڳالهه اها ته هن ڪئٿرين Two- يعني ڪئٿرين دي گريٽ جي مڙس جو نالو به پيٽر هو ۽ هن پاڻ کي”پيٽر ٽيون“ سڏايو ٿي جيڪو پيٽر دي گريٽ- يعني پيٽرون جو پوٽو هو.
[b]• روس جا تعليمي ادارا
[/b]پيٽر دي گريٽ جي ياد ۾ روس ۾ ڪيتريون ئي شيون نظر اچن ٿيون. خاص شيءِ ”پيٽر دي گريٽ سينٽ پيٽرسبرگ پوليٽيڪنڪ يونيورسٽي“ آهي جنهن مان اسان جا ڪيترائي شاگرد اعليٰ تعليم حاصل ڪري اچن ٿا. 1960 ۽ 1970 واري ڏهاڪي ۾ جڏهن اسان کي بحر اسود ۽ بالٽڪ سمنڊ جي مختلف بندرگاهن ۾ جهازن کي وٺي وڃڻو پيو ٿي ته مهراڻ ۽ سنڌ يونيورسٽي جي ڪيترن ئي شاگردن جو ٻڌبو هو ته هو ماسڪو يا سينٽ پيٽرسبرگ شهرن ۾ اعليٰ تعليم حاصل ڪري رهيا آهن. هن وقت به پنهنجي ڳوٺ جو پاڙيسري مرحوم ڊاڪٽر عبدالرزاق ابڙو ياد اچي رهيو آهي جنهن اتان جيولاجي ۾ پي ايڇ ڊي ڪئي يا اسانجي پيٽارو ڪئڊٽ ڪاليج جو عبدالقادر قريشي لالا جنهن کي مهراڻ يونيورسٽي مان اليڪٽريڪل انجنيئرنگ ڪرڻ بعد روس مان اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اسڪالر شپ ملي، اهڙي طرح انهن ڏينهن ۾ منير جوڻيجو سان به ملاقات ٿي هئي جيڪو روس مان ميٽلرجي انجنيئرنگ ۾ اعليٰ تعليم وٺي رهيو هو.
هونءَ روس جي ٻئي نمبر وڏي شهر سينٽ پيٽرسبرگ جي هيءَ ”پيٽر دي گريٽ يونيورسٽي“ روس جي سڀ کان اعليٰ ٽيڪنيڪل يونيورسٽي آهي جنهن ۾ ريسرچ جون بهترين سهولتون آهن ۽ فزڪس، مئٿس، انڊسٽريل انجنيئرنگ، ڪيميڪل انجينئرنگ، ايئرو، ايئرو اسپيس انجنيئرنگ ۽ ٻين اڪيڊمڪ برانچن ۾ تعليم جو بندوبست آهي. هيءَ يونيورسٽي سال 1899ع ۾ وجود ۾ آئي. اڄ ڪلهه هن يونيورسٽي ۾ پڙهائڻ وارن جو تعداد 3300 آهي ۽ انتظام هلائڻ واري اسٽاف جو تعداد 5280 آهي ۽ شاگردن جو تعداد 34000 آهي جنهن ۾ 3000 ڌارين ملڪن جا آهن. ترڪمنستان جو مشهور سني مسلمان پهريون صدر ”سپار مائرت نيازو“ جيڪو 1990 کان 2006 (وفات) تائين صدر رهيو هن يونيورسٽيءَ مان اليڪٽريڪل انجنيئرنگ ۾ گرئجوئيشن ڪئي. منهنجي پنهنجي ملڪ جي شاگردن کي اها ئي صلاح آهي ته روس جي تعليم جو معيار اڄ به بهترين آهي، ڊسيپلين ۽ فضليت وارو ماحول آهي ڪنهن کي اسڪالر شپ ملي وڃي ته ضرور حاصل ڪري. ڪن يونيورسٽين ۾ روسي سکڻ لازمي آهي. پر ڪن ۾ انگريزي ۾ تعليم ڏني وڃي ٿي.
هن شهر سينٽ پيٽرس برگ ۾ پيٽر دي گريٽ جي ياد ۾ ٺهيل ٽامي جو گهوڙيسوار هر هڪ جي نظرن جو مرڪز رهي ٿو. هي مجسمو(Statue) سينٽ اسڪائر ۾ رکيل آهي جيڪو پيٽر جي وفات کان گهڻو پوءِ روس جي راڻيءَ (زرينه) ڪئٿرين دي گريٽ ان وقت جي مشهور فرينچ مجسمي ساز کان ٺهرايو هو. هن مجسمي جو نالو The Bronze Horseman روس جي مشهور شاعر پشڪن (سڄو نالو اليگزينڊر پشڪن) جي ان نالي واري 1833 جي لکيل شعر تان کنيو ويو.
پيٽر دي گريٽ جي ياد ۾ هڪ مجسمو ماسڪو شهر جي وچ ۾ پڻ آهي جتي ماسڪوا ندي ۽ وودوت وودني ڪئنال ملن ٿا. 98 ميٽر ڊگهو هي مجسمو روسي نيوي جنهن جو بنياد پيٽر دي گريٽ رکيو، ان جا 300 سال مڪمل ٿيڻ تي 1997ع ۾ اڀو ڪيو ويو هو. دنيا جي مجسن ۾ هي اٺون نمبر وڏو آهي. هن جي تور 1000 ٽن آهي. جنهن ۾ 600 ٽن رُڪ (Steel)، ٽامو ۽ پتل آهي. هن پيٽر تي Peter I جي نالي سان ٽالسٽائي جو هڪ تاريخي آتم ڪٿائي ناول پڻ آهي جيڪو 1930 ۾ لکيو ويو.
* بهرحال پيٽر ون (يعني پيٽر دي گريٽ) جي وفات بعد هن جي زال ”ڪئٿرين اول“ روس تي حڪومت ڪئي.
* ان بعد ”پيٽر ٻيو“ 1727 ۾ تخت تي ويٺو ۽ 1730 ۾ وفات ڪرڻ تائين زار رهيو. پاڻ پيٽر دي گريٽ جو پوٽو (اليگزي جو پٽ) هو.
* ان بعد ائنا 1730 کان 1740 ۾ مرڻ تائين روس تي حڪومت ڪئي. ائنا 1693 ۾ جنم ورتو هو. پاڻ پيٽر دي گريٽ جي وڏي ڀاءَ ”اِيوان پنجين“ جي ڌيءَ هئي جيڪو پڻ روس جو شهنشاهه رهي چڪو هو.
* 1740 ۾ ائنا جي وفات بعد ”اِيوان ڇهون“ روس جو حاڪم ٿيو جيڪو سال اندر 1741 ۾ قتل ٿي ويو.
* ان بعد 1741ع ۾ راڻي ايلزبيٿ روس جي حاڪم ٿي. پاڻ 1709 ۾ ڄائي هئي. 21 سال حڪومت ڪرڻ بعد 1762 ۾ وفات ڪيائين. پاڻ پيٽر دي گريٽ يعني پيٽر اول ۽ ڪئٿرين اول جي ڌيءَ هئي.
”ايلزبيٿ“ پيٽر دي گريٽ جي زال ڪئٿرين مان ڌيءَ هئي. پيٽر اعظمکي ڪئٿرين مان ٻارهن ٻار ٿيا پر جواني جي حد تائين فقط ٻه ٻار: هڪ ايلزبيٿ جنهن روس تي حڪومت ڪئي ۽ ٻي هن کان سال وڏي ڀيڻ ائِنا پيٽرو ونا، بچيا. ائنا حڪومت نه ڪئي پر هن جو پٽ ”پيٽر ٽيون“ ڪجهه مهينن لاءِ حاڪم ٿيو ۽ هن جي قتل بعد سندس زال ”ڪئٿرين ٻي“ روس جي 34 سال راڻي ٿي رهي ۽ ”ڪئٿرين دي گريٽ“ سڏي وئي ٿي.
ياد رهي ته ايلزبيٿ کان اڳ جيڪا ائنا نالي عورت روس جي 1730 کان 1740 تائين ڏهه سال راڻي ٿي رهي اها ائنا اِيوانوونا (Anna Ivanovna) هئي جيڪا پيٽر دي گريٽ جي ڌيءَ نه پر ڀائٽي هئي يعني پيٽر جي وڏي ڀاءَ ”ايوان پنجين“ جي ڌيءَ هئي. وڏي ڀاءَ هجڻ ڪري سندس ڌيءَ ائنا بعد سندس پڙڏوهٽو (يعني ايوان جي ٻي ڌيءَ ڪئٿرين جي ڌيءَ ائنا جو پٽ) ايوان ڇهون تخت تي ويٺو. ايوان پنجين جي هن ڏهٽيءَ جو نالو ”ائنا ليوپولڊوونا“ هو. اسان وٽ اسان جي ڪنهن ٻار جو نالو اسان جو مائٽ ته هرگز نه رکندو پر ڀر واري محلي جو ڪو همراهه پنهنجي ٻار تي اهو نالو رکندو آهي ته ان تان به وڙهندا وتندا آهيون ته هن ساڳيو نالو ڇو رکيو آهي پر هتي روس جي حاڪمن ۾ ڏسندائو ته ساڳيا ساڳيا نالا: ڪئٿرين، ائنا، پيٽر، اِيوان هر هڪ جي ٻارن ۾ عام نظر ايندا..... جيڪا ڳالهه اسان تاريخ جي شاگردن لاءِ سخت مونجهارو پيدا ڪري ٿي.
[b]• زار سلطنت جا حڪم ظالم پڻ هئا ...
[/b]روس جي هنن بادشاهن ۽ راڻين (زار ۽ زرينائن) جي حڪومت ڪا رڳو امن امان واري نه هئي پر سخت آمرانه (Autocracy) واري يعني مطلق العنان واري هئي. هنن مغلن وانگر ڪي چڱا ڪم به ڪيا ٿي پر ظلم به ڪيائون ٿي. عوام سان ته ڇا پر حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجن سان به.
ايلزبيٿ جيڪا 32 سالن جي ڄمار ۾ 1741 ۾ روس جي زرينا (حاڪم) ٿي ۽ چڱي جوءِ ٿي ملڪ ۾ سڌارا آندائين ۽ ويندي ماسڪو يونيورسٽي ۽ سينٽ پيٽرسبرگ ۾ اڪيڊمي آرٽس کوليائين. ان کان علاوه ونٽر پئلس (سياري وارو محل) ۽ سمولني گرجا گهر جهڙيون خوبصورت عمارتون ٺهرائين، ڪا ورثي موجب راڻي نه ٿي هئي.سندس وڏي چاچي ايوان پنجين جي ڌيءَ ائنا تخت تي ويٺي ان بعد ايوان پنجين جو پڙڏوهٽو ايوان ڇهون تخت تي ويٺو ته هن ايلزبيٿ محل جي فوجي گارڊن کي شامل ڪري ڪُو (Coup) آندو. ناڪام وڃي ها ته هن ڇوريءَ کي ٽواٽي تي ٽنگين ها پر سندس بغاوت ڪامياب وئي ۽ پاڻ پري جوءِ بڻجي ملڪ جي راڻي (زرينه) ٿي ويٺي. ۽ وراثت موجب اصل بادشاهه ايوان ڇهين ۽ هن جي ماءُ پيءُ کي ڏيهه نيڪالي ڏئي سائبيريا جي ڏورانهين بنديخاني ۾ قيد ڪري ڇڏيو جتي ويهن سالن بعد هنن جو قتل ڪرايو ويو. قيد ۾ ڄاول ايوان ڇهين جي ٻارن کي ڪجهه فوجين بچائي ورتو جن کي سندن ماسيءَ حوالي ڪيو ويو جيڪا ان وقت ڊئنمارڪ جي راڻي هئي.
* هن زرينا- يعني ايلزبيٿ جو احوال ڪيترن ئي ناولن، ڪهاڻين ۽ فلمن ۾ اچي چڪو آهي. هڪ ته The Winter Palace نالي فلم به مشهور آهي.
* مشهور آمريڪن اداڪارا ۽ ليکڪا ”ديبراڊين“ پنهنجي هڪ ناول (The Mirrored World) ۾ روس جي هن راڻي ايلزبيٿ جو ڪردار ڏنو آهي. اهو ڪتاب 2012 جو آهي. ان کان علاوه هن جا ٻه ٻيا به ڪتاب آهن هڪ مختصر ڪهاڻين جو Confession of a Falling Woman ۽ ٻيو The Madonnas of Leningrad. 2006 جو هي ڪتاب 20 کن ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. ڊيبرا ڊين انگلش ۾ ڊبل ايم اي آهي. پاڻ ميامي آمريڪا ۾ رهي ٿي ۽ فلوريڊا يونيورسٽي ۾ پڙهائي ٿي.
* هڪ ٻي ليکڪا اِيوا مارٽنس جي تاريخي ناول (A Princess at the Court of Russia) ۾ به ايلزبيٿ جو ڪردار آهي.
* اڄڪلهه هلندڙ مِني سيريز ”ڪئٿرين“ ۾ ڪئٿرين دي گريٽ کي مرڪز بنايو ويو آهي پر ان ڊراما سيريز ۾ جوليا اَگ (Julia Aug) ايلزبيٿ جو ڪردار ادا ڪيو آهي.
* 1762 ۾ ايلزبيٿ جي وفات بعد پيٽر ٽيون تخت تي ويٺو. هي پيٽر دي گريٽ جو ڏوهٽو هو. يعني پيٽر اول جي ڌيءَ ائنا جو پٽ هو.سندس ان ئي سال قتل ٿيو ۽ سندس زال ڪئٿرين دوم تخت نشين ٿي.
”ڪئٿرين ٻي“ 1729 ۾ ڄائي. مڙس جي مرڻ تي 1762 ۾ روس جي حاڪم ٿي ۽ 34 سال حڪومت ڪرڻ بعد 1796 ۾ وفات ڪيائين. تاريخ ۾ ”ڪئٿرين ٻي“ اها عورت آهي جنهن سڀ کان وڏو عرصو تمام وڏي ملڪ تي بهترين نموني سان حڪومت ڪئي ۽ ملڪ ۽ ماڻهن کي خوشحال بڻايو. هن جي دور حڪومت کي روسي سلطنت جو سونهري دور (Golden Period) سڏيو وڃي ٿو ۽ کيس ”ڪئٿرين دي گريٽ“ جي لقب سان ياد ڪيو وڃي ٿو. هن يورپ جي ماڊل تي روس کي ماڊرن بڻايو، نون نون شهرن جو بنياد رکيو. هميشه سٺا سٺا صلاحڪار ۽ ڪامياب فوجي جنرل ۽ ائڊمرل رکيا ۽ هن ڪامياب جنگين ۽ ڊپلومئسي سان پنهنجي سلطنت کي وڌايو. بحراسود سمنڊ جي اتر واري ڪناري تي جيڪو Crimean Khanate ۾ وڳوڙ هو ان کي ٻنجو ڏنو. (هن سلطنت کي عرب ”خانيته القرم“ ۽ ايراني ”خانات ڪريمه“ سڏين ٿا). هي خوبصورت علائقو آهي جنهن تي تاتاري مسلمان، ان بعد سلطنت عثمانيه جو ۽ ڪئٿرين دي گريٽ جي ڏينهن ۾ هن تي روس جو قبضو ٿيو. خانات ڪريمه جي سلطنت ۾ ڪيترائي حاڪم ٿيا انهن مان هڪ ”خان ڪريمي گرائي“ بيحد مشهور آهي. هن جون ٺهرايل مسجدون ۽ سرايون (مسافر خانا) عمارت سازي جي خيال کان اڄ به ڏسڻ وٽان آهن. راڻي (زرينا) ڪئٿرين جي ڏينهن ۾ لڳل ”ترڪ روسي لڙائين“ ۾ ڪئٿرين سلطنت عثمانيه کي شڪست ڏني ۽ بحراسود (ڪاري سمنڊ) جي پاسي جو وڏو علائقو پنهنجي قبضي ۾ ڪيو. ٻيو ته ٺهيو پر هن پنهنجي ناڪام عاشق ”پونياتو وسڪي“ (سڄو نالو Stanislaw August Poniatowski) کي به نه بخشيو ۽ هو جيڪو پنهنجي ملڪ پولينڊ سان گڏ لٿيوئنا کي ملائي ڪامن ويلٿ ٺاهي اوسي پاسي جي ملڪن کي دٻون پٽي رهيو هو اها ٽوڙيائينس. پاڻ پولينڊ جو آخري بادشاهه ٿي گذريو آهي. هن لاءِ مشهور آهي ته 1755 ۾ جڏهن هو روس جي ان وقت جي گادي واري شهر سينٽ پيٽرس برگ جي محل ۾ شاهي مهمان جي حيثيت ۾ اچي رهيو ته هن جو ڪئٿرين سان معاشقو ٿي پيو. ان وقت پونياتو وسڪي جي عمر 23 سال هئي ۽ ڪئٿرين کائنس ٽي سال وڏي هئي. پر لڳي ٿو ته هي هڪ طرفو عشق هو جو ”اديءَ کي سڌ نه سماءَ، ادي کي عشق انڌو ڪيو“ وارو حساب هو. پونياتو وسڪيءَ جوانيءَ ۾ شادي نه ڪئي. هن جي پنهنجي ڪزن ايلزبيٽا سان پڻ معاشقو هليو پر هن جي پيءُ اهو رشتو اهو چئي قبول نه ڪيو ته ”ڇورا! تون نه دولتمند آهين نه اثر رسوخ وارو.“
1762 ۾ جڏهن ڪئٿرين جو مڙس گذاري ويو ۽ پاڻ روس جي راڻي ٿي ته سال 1763 ۾ هن عاشق ڪئٿرين کي خط لکيو ته مون کي تاج تخت جي به ضرورت ناهي ۽ ان کي به فقط ان ڪري پسند ٿو ڪريان ته تو جهڙي محبوبا ان تي آهي.
If I desired the throne, it was because I saw you ……
پر ڪئٿرين پنهنجي ايلچيءَ هٿان پنهنجي عاشق کي صاف نياپو ڪيو ته هوءَ ساڻس شادي ڪرڻ جو ڪو خيال نٿي رکي.
بهرحال اهو آهي ته 1763 ۾ پولينڊ جي بادشاهه ”آگسٽن ٽئين“ جي وفات تي جڏهن نئين بادشاهه جي چونڊ لاءِ فيصلا ٿيڻ لڳا ته روس جي هن راڻيءَ مائي ڪئٿرين پنهنجي ناڪام عاشق کي بادشاهه چونڊرائڻ لاءِ پنهنجي ملڪ جو اثر ۽ خزانو خوب لٽايو ۽ اليڪشن ۾ هي کٽي ويو. راڻي ڪئٿرين جهڙي سياڻي حاڪمزاديءَ اهو ڪم شايد اهو سوچي ڪيو هجي ته هن گڏهه جي چونڊجڻ تي هن مان ڪم ڪڍي سگهجن ٿا پر پوءِ اڳتي هلي پونياتو وسڪيءَ پولينڊ سان ٻيا ملڪ ملائي پاڻ کي وڌيڪ طاقتور بڻائڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي ته ڪئٿرين فوج جي زور تي سندس اهو ”ڪامن ويلٿ“ ٺاهڻ جو خواب چڪنا چور ڪري ڇڏيو.
هتي اهو به لکندو هلان ته ڪئٿرين جرمنيءَ جي شهزادي جي ڌيءَ هئي ۽ سندس ٻه سوٽ ”گستاوو ٽيون“ ۽ ”چارلس تيرهون“ سئيڊن جا بادشاهه ٿيا. هن ننڍپڻ ۾ جرمنيءَ ۾ رهڻ دوران فرينچ ٻوليءَ ۾ تعليم حاصل ڪئي جيڪو انهن ڏينهن جوفيشن هو.
* ڪئٿرين جي 1796ع ۾ وفات بعد سندس پٽ ”پال اول“ جيڪو ان وقت 42 سالن جو هو، تخت تي ويٺو. پنج سال ڪا مس حڪومت ڪيائين ته 1801 ۾ ساڻس به اهو ئي ٿيو جيڪو سندس پيءُ ”پيٽر ٽئين“ سان ٿيو. کيس قتل ڪيو ويو.
* پال اول جي 1801 ۾ وفات بعد 1894 تائين روس تي مختلف بادشاهن: اليگزينڊر اول (1825-1801)، نڪولس اول (1855-1825)، اليگزينڊر دوم (1881-1855) ۽ اليگزينڊر سوم (1894-1881) جي حڪومت رهي، اهي ايترا اهم نه هئا پر انهن بعد جيڪو 1894 ۾ ”نڪولس ٻيو“ روس جو بادشاهه (زار) ٿيو ان جو مختصر ذڪر ڪرڻ ضروري ٿو سمجهان جو هي روس جو آخري بادشاهه ثابت ٿيو ۽ هن جي پڄاڻي بيحد دردناڪ ٿي. هن کي نه فقط تخت تان لاٿو ويو پر کيس، سندس زال ۽ ٻارن سميت قتل ڪيو ويو.
[b]• روس جو آخري زار....
[/b]* 1894 ۾ ”اليگزينڊر ٽئين“ جي وفات بعد سندس پٽ نڪولس ٻيو روس جو زار (حاڪم) ٿيو. نڪولس ٻيو 1868 ۾ ڄائو هو. يعني انگريزن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان 25 سال پوءِ وارن ڏينهن ۾. سندس شادي انگلنڊ جي راڻي وڪٽوريا (1901-1819) جي ڏوهٽي ۽ شهزادي ائلس (1878-1843) جي ڌيءَ اليگزينڊرا سان ٿي. روس، جرمني، انگلينڊ، فرانس يا سئيڊن، فنلينڊ وغيره جيڪي ورلڊ وار ون ۽ ٽو (جنگ عظيم پهرين ۽ ٻي) کان پوءِ هڪ ٻئي کان ڌار ڌار ضرور نظر اچن ٿا پر ان کان اڳ هنن جي شهزادن ۽ شهزادين جون شاديون پاڻ ۾ ٿينديون رهيون ٿي ۽ سڀ پنهنجو پاڻ ۾ سوٽ ماسات يا پڦاٽ ماروٽ لڳا ٿي. جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته سئيڊن جي بادشاهن ”گستاوو ٽئين“ ۽ ”چارلس تيرهين“ جي سوٽ ڪئٿرين روس جي زار ”پيٽر ٽئين“ جي زال ٿي ۽ مڙس جي قتل تي پاڻ ”ڪئٿرين دي گريٽ“ جي لقب سان روس جي زرينا (حاڪم) ٿي. يا 1662 ۾ انگلينڊ جي شهزادي ”چارلس ٻئي“ جي شادي پورچوگال جي بادشاهه ”جان چوٿين“ جي ڌيءَ ”ڪئٿرين براگانزا“ سان ٿي ۽ پورچوگال جي حاڪم جنهن جو انهن ڏينهن ۾ انڊيا جي رياست گوا تي قبضو هو، بمبئي ٻيٽ انگريز شهزادي چارلس کي ڏيج ۾ ڏئي ڇڏيو.
روس جو آخري زار ”نڪولس ٻيو“، سندس پيءُ ”اليگزينڊر ٽئين“ جي 1894ع ۾ وفات تي 26 ورهين جي ڄمار ۾ روس جو بادشاهه ٿيو. هن کي 1917 واري روسي انقلاب جيڪو لينن (سڄو نالو Vladmir Lenin) ۽ ٻين ڪميونسٽ پارٽي جي ميمبرن آندو، ان ۾ ”نڪولس ٻئي“ کي تخت تان لاٿو ويو ۽ سندس ڪٽنب کي قتل ڪيو ويو.
”نڪولس ٻئي“ (روس جي هن آخري زار) جي بدقسمتي رهي جو هن جي دور حڪومت ۾ روس وڳوڙ ۾ اچي ويو. هڪ ته جنگ عظيم پهرين (World War One) لڳي جنهن ۾ (1914 ۾) جرمنيءَ روس جي خلاف جنگ جو اعلان ڪيو جنهن ۾ روس جا 33 لک سپاهي ۽ شهري مارجي ويا. هر گهر ۾ جهڙو ماتم ڇائنجي ويو ۽ عوام کي پنهنجي بادشاهه لاءِ نفرت وڌي وئي. بس قدرت جا پنهنجا حساب آهن. روس جي هنن بادشاهن (زارن) توڙي راڻين (زرينائن) جو اهڙو ته رعب تاب ۽ دٻدٻو هو جو ڪنهن سوچيو به نه هو ته هنن جي حڪومت ريتيءَ جي گهر وانگر اچي ڦهڪو ڪندي. اسان ته گهڻو گهڻو پوءِ ٽيهارو سالن کن بعد ڄاواسين پر هنن روس جي زارن جون ڪهاڻيون، ناول ۽ فلمون ڏسي هنن جي نالي کان به خوف ٿي لڳو. بس جيئن ڪنهن ٿي سوچو ته فرعون سان ڇا ٿيندو! اسان کي پنهنجا ڏينهن ٿا ياد اچن ته چوندا هئاسين ته ايوب خان ڊڪٽيٽر مان خبر ناهي ڪڏهن جان ڇٽندي به يا نه. مون کي ياد آهي ته اسان جي ڳوٺ جي دوستن جا اهي جملا ٻڌي منهنجي والد مرڪندي اسان کي فرعون ۽ ٻين جا مثال ڏنا هئا پر اسان کي يقين ئي نٿي آيو ته ايوب خان جهڙي طاقتور کي ڪو لاهي سگهندو. پر پوءِ سندس مقرر ڪيل وزير ڀٽي جهڙي عام ماڻهوءَ ذهني انقلاب آڻي سڀ ڪجهه بدلائي ڇڏيو. ايوب خان جي مدد لاءِ ڪو به نه آيو. ۽ پوءِ ضيا نالي چوندا هئاسين ته ان کي هٽائڻ ناممڪن ڳالهه آهي جو هن پنهنجا مائت مٽ طاقتور هنڌن تي رکي ڇڏيا هئا. ۽ سڀني چيو ته ڪو ضيا کي هٽائيندو ته اختر يا ڪو ٻيو سندس اعليٰ فوجي جنرل مائٽ حڪومت جون واڳون سنڀالي وٺندو. پر پوءِ قدرت کي ضيا جي حڪومت ختم ڪرڻي هئي ته ڪيئن ٿي وئي ـــ سڀ هڪ جهاز ۾ سوار ٿي ٻئي جهان ۾ هليا ويا.
اهو ئي حال هن طاقتور روسي بادشاهت جو ٿيو. نه فقط جرمني سان جنگ ۾ سندن فوج تباهه ٿي وئي پر راسپوٽين نالي هڪ ”اروڙ جي مست“ جهڙي چرئي ٻائي (Mad Monk) هيڏي وڏي ملڪ جي بادشاهه ۽ ان جي زال اليگزينڊرا کي آڱرين جي اشارن سان رلائي رکيو. هو هن جا ايڏو پوئلڳ ٿي ويا جو ڪورٽ جا نواب به بادشاهه جي خلاف ٿي ويا. وڏي ڏاڙهي ۽ بدبودار ڪپڙن وارو راسپوٽين جنهن وقت چاهيندو هو راڻيءَ جي محل ۾ پهچي ويندو هو. ڪاليج جي ڏينهن ۾ راسپوٽين تي فلمون ڏسي ۽ ناول پڙهي حيرت ٿيندي هئي. هڪ فلم يا ناول ۾ ته اهو به ٻڌايل هو ته ماني کائڻ بعد راسپوٽين جي وڏن نُنهن واريون آڱريون، راڻي اليگزينڊرا زبان سان چٽي صاف ڪندي هئي.
1915ع ۾ ته حد ٿي وئي. جنگ جي ڪري روس جي حالت خراب هئي ۽ ”زار نڪولس ٻيو“ پنهنجي مايوس فوجي دستن سان ملڻ لاءِ دوري تي روانو ٿيو ۽ پٺيان محل ۾ سندس زال اليگزينڊرا ۽ راسپوٽين جا تعلقات عروج تي پهچڻ لڳا. اهي حالتون ڏسي ماڻهو سخت دل شڪسته ٿي پيا ته ڪهڙي عذاب ۾ اچي ويا آهيون. نيٺ هڪ ڪاوڙيل گروپ 1916 ۾ موقعو ڏسي راسپوٽين کي قتل ڪري ڇڏيو. ان بعد سگهو ئي 1917 ۾انقلابين زار، زرينا ۽ سندس پنجن ئي ٻارن کي ماري ڇڏيو.
راسپوٽين (سڄو نالو گريگوري راسپوٽين) 1869 ۾ سائيبيريا جي هڪ ڏورانهين ڳوٺ ۾ هڪ هاريءَ جي گهر ۾ ڄائو هو. هن پنهنجو پاڻ کي مست فقير ۽ درويش صفت ٻائو سڏرائي 1905 ۾ ڪنهن نموني سان نڪولس زار ۽ سندس زال اليگزيندرا زرينا سان ملاقات ڪئي ۽ هنن کي اهو ذهن نشين ڪرايو ته هن جي هٿن ۾ شفا آهي ۽ هو هر بيماريءَ جو علاج ڪري سگهي ٿو. ان ۾ ته ڪو شڪ ناهي ته راسپوٽين کي مسميرزم (هئپناٽزم) جي طاقت هئي.
بهرحال ڪيترن سالن بعد اڄ سوچي رهيو آهيان ته ملڪ جي بادشاهه زار نڪولس جي راڻي اليگزينڊرا جي آخر ڪهڙي مجبوري هئي جو هن پاڳل راهب تي ايڏو فدا ٿي. دراصل راڻي اليگزينڊرا جنهن جي نڪولس ٻئي سان 1895 ۾ شادي ٿي ۽ پنج ٻار ٿيا- چار ڌيئون: اولگا، تاتيانا، ماريا ۽ اناستاسيا ۽ پٽ فقط هڪ اليگزي هو جيڪو چئن ڌيئن بعد سِڪي پني ڄائو ۽ سڀني جو لاڏلو هو. اهو بيمار رهيو ٿي. مون کي به هاڻ معلوم ٿيو آهي ته هن کي پنهنجي ماءُ واري بيماري هئموفيليا (Haemophilia) هئي جيڪا خانداني بيماري هن جي نانيءَ(انگلنڊ ۽ انڊيا جي مهاراڻي وڪٽوريا) کان هلندي پئي آئي.
ياد رهي ته روس جي هيءَ آخري زرينا (راڻي) اليگزنڊرا مهارڻي وڪٽوريا (1901-1819) جي ڌيءَ شهزادي ائلس (1878-1843) جي ڌيءَ هئي. هيءَ بيماري ”هئمو فيليا“ جيڪا مهاراڻي وڪٽوريا کي ٿي ان بعد سندس سڄي اولاد کي نه ٿي پر ڪن ڪن ميمبرن کي ٿيندي رهي. جيئناليگزينڊرا کي ٿي. ان بعد سندس چئن ڌيئن مان ته ڪنهن کي به نه ٿي.... اچي اچي سندس ننڍي پٽ ٻار ”اليگزيءَ“ کي ٿي جنهن لاءِ هن اميد ٿي رکي ته پيءُ بعد هو بادشاهه ٿيندو. ان ڪري هوءَ چري ٿي پيئي ته ڪنهن نموني سان سندس پٽ اليگزي کي شفا ملي جنهن لاءِ هن کي راسپوٽين ۾ يقين ٿي ويو ته هو سندس پٽ جو علاج ڪري سگهندو.
هئموفيليا هڪ خانداني (موروثي) بيماري آهي جنهن ۾ جسم ۾ موجود اها خاصيت ختم ٿيو وڃي جنهن ذريعي رت ۾ ڪڙي ٻڌجي ٿي. هن بيماري واري ماڻهوءَ کي ڪٽ لڳڻ سان رت بند نٿو ٿئي ۽ وهندو رهي ٿو. ٿي سگهي ٿو اڄ ان بيماري جو علاج هجي پر هڪ صدي اڳ تائين ڪا دوا درمل نه هئي. راسپوٽين جهڙن مستن ۽ ڀوپن ئي ماڻهن کي بيوقوف بڻايو ٿي.
ڪاليج جي ڏينهن ۾ راسپوٽين تي هڪ ٻه مشهور ڪتاب (هڪ ته Rasputin- the Mad Monk of Russia) اسان جي لائبريري ۾ هئا ۽ حيدرآباد جي مئجيسٽڪ سئنيما ۽ ڪراچيءَ جي پئلس ۽ بامبينو سئنيمائن ۾ ٻه فلمون ڏٺيونسين. هڪ ته The Night they killed Rasputin ۽ ٻي 1966 جي Rasputin the Mad Monk هئي. اڄڪلهه ٽي وي چئنل HBO جي راسپوٽين تي ٺهيل فلم Rasputin: Dark Servant of Destiny پڻ ڪافي مشهور آهي. ٿي سگهي ٿو يوٽيوب تي به هجي.
[b]• ازبيگ ۽ جاني بيگ وغيره
[/b]پاڻ دنيا جي ڍنڍ جهڙي سمنڊ ڪئسپين جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين جنهن ۾ چوڌاري ڇوڙ ڪندڙ ندين مان هڪ روس جي ندي وولگا (جيڪا يورپ جي ڊگهي ۾ ڊگهي ندي آهي) پڻ اچي ڇوڙ ڪري ٿي. ان ڇوڙ وٽ وولگا جيڪو ٽڪور (Delta)ٺاهي ٿي ان تي روس جو آڳاٽو ۽ اڄ به قائم دائم ۽ آمدرفت لاءِ تمام گهڻو ڪتب ايندڙ بندرگاهه ”استرا خان“ آهي. جيئن سنڌو ٽڪور (Indus Delta) تي اسان جو ديبل بندرگاهه هوندو هو. سنڌوندي جي رخ بدلڻ ڪري اهي بندر ۽ بازاريون ئي سڃا ٿي ويا ۽ ابن بطوطا جي سنڌ ۾ اچڻ وارن ڏينهن ۾ ڪٿي هو ديبل ڪٿي هو ڀنڀور؟ پر حضرت عيسيٰ عليه السلام جي جنم کان اڳ ديبل جو نالو هند سنڌ ۽ چين کان علاوه يونان ۾ به مشهور هو. هتي سنڌو ٽڪور ۾ سڪندر اعظم جو ٻيڙو(Fleet)اچي لنگر انداز ٿيو هو. 325 قبل مسيح جيڪو مڪران ڪوسٽ تي زلزلو آيو ان جي پيدا ڪيل سوناميءَ سڪندراعظم جي ان ٻيڙي کي لوڏي رکيو. تاريخ هند مطابق ڇهين صديءَ ۾ به ديبل جو وجود هو جيڪو قزاقن جو اڏو هو جيئن سنگاپور انگريزن جي اچڻ کان اڳ هو. عربن 710 ۾ سنڌ فتح ڪئي ان بعد به تيرهين صديءَ تائين ديبل قائم هو پر چوڏهين صديءَ ۾ ابنِ بطوطا (1368- 1304) جڏهن 1330 واري ڏهاڪي ۾ سنڌ آيو ته ان وقت ديبل ويران ٿي چڪو هو.
پر ”ديبل“وانگر وولگاندي جي ڇوڙ وٽ روس جو هي بندرگاهه ”استرا خان“ اڄ به بلي بلي بندرگاهه آهي ـــ جنهن کي ڪنهن زماني ۾ تيمورلنگ ساڙي ڀسم ڪري ڇڏيو هو. ڪيترائي ترڪ، منگول، ترخان هن بندرگاهه ۾ آيا، رهيا ۽ پنهنجو اثر ڇڏي ويا. اڄ به مشرقي يورپ جي ملڪن رومانيا، بلغاريا، البانيا، آرمينيا، جارجيا ٿو وڃجي ته باتو خان يا ازبيگ جهڙن حاڪمن جا نالا ٻڌڻ ۾ ٿا اچن جن نه فقط منگول، چين ۽ روس تي پر اوڀر يورپ جي ملڪن تي به حڪومت ڪئي ۽ هي يورپ وارو علائقو جنهن تي منگول سلطنت جو راڄ هليو ٿي تاريخ ۾ The Golden Horde سڏجي ٿو.... عربي ۾ مغول القبجاق او الشمال...... فارسي ۾ اردوي زرين. هن علائقي ”گولڊن هورڊ“ ۾ اوڀر يورپ جو وڏو حصو ارل ندي کان ڊئنيوب نديءَ تائين ۽ روس ۾ سائيبيريا جي اندرين حصي تائين اچي ويو ٿي ۽ ڏکڻ ۾ بحراسود (Black Sea) کان وڃي ٿي نڪتو.
باتو خان جنهن جو مٿي ذڪر ڪيو اٿئون هن گولڊ هورڊ جو باني هو. پاڻ چنگيز خان جو پوٽو ۽ جوچي (Jochi) خان جو پٽ هو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته چنگيز خان جي پٽن جي مرڻ بعد باتو خان سڀ ۾ ناليرو ۽ مشهور حاڪم رهيو. باتو خان 1207 ۾ ڄائو ۽ 48 ورهين جي ڄمار ۾ سن 1255 ۾ گذاري ويو. اوڀر يورپ جي ملڪن کان روس جي ايشيائي حصي تائين کيس مختلف نالن سان سڏيو وڃي ٿو. جيئن ته سائين (Sain) خان، گڊ خان، (هي انگريزي وارو لفظ ناهي ۽ نه سائين سنڌي وارو لفظ آهي ـــ هي منگولي، ترڪي ۽ ان پاسي جي زبانن جا لفظ آهن) سائين هان (چين ۾)، زار باتو (روس ۾) ۽ ايران آذربيئجان پاسي ”آغا“ وڏو ڀاءُ به سڏيو وڃي ٿو. هونءَ اصل نالو باتو خان منگولي ٻوليءَ جو آهي. چون ٿا ته منگولي زبان ۾ بات معنيٰ پختو ارادو ۽ باتو خان معنيٰ ”پختي ارادي وارو حاڪم“.
چنگيز خان 1227ع ۾ وفات ڪئي.... ان بعد سندس پٽنحڪومت ڪئي. سندس پوٽي باتو خان 1255 ۾ وفات ڪئي پر ان بعد به گهٽ به گهٽ 1359 تائين اٽڪل هڪ صدي ”دي گولڊن هورڊ“ (اردوي زرين) سلطنت جو شان ۽ دٻدٻو قائم رهيو جنهن جي سڀ کان گهڻي بلندي ازبيگ (سلطان محمد از بيگ) جي دور حڪومت (1341-1313) ۾ رهي. ازبيگ جنهن کي يورپي Oybeg ۽ Uzbeg لکن ٿا، سڀ کان گهڻو عرصو هن علائقي تي حڪومت ڪئي جنهن ۾ اڄ جو ۽ ان وقت جو واپار وڙي ۽ آمدرفت جي خيال کان اهم روسي بندرگاهه استرا خان اچي ويو ٿي.
ازبيگ 1282 ۾ ڄائو ۽ سندس پيءُ جو نالو تغرلچا (Toghrilcha) ۽ ڏاڏي جو نالو مينگو تمور (Mengu Timur) هو جيڪي گولڊن هورڊ سلطنت جو 1267ع کان 1280 تائين خان (حاڪم) هئا. ازبيگ جي چاچي توختا خان (Tokhta) جي 1313 ۾ وفات تي ازبيگ تخت تي ويٺو. ان کان اڳ هن بخارا جي هڪ سيد عالم دين ”ابن عبدالحميد“ جي رهنمائيءَ ۾ اسلام قبول ڪيو. هتي اهو لکندو هلان ته هن گولڊن هورڊ سلطنت جي ڪيترن روسي، چيني ۽ يورپي علائقن جي شهزادن توڙي عوام جو واسطو عيسائي، ٻڌ ڌرم ۽ شاماني ڌرم سان هو. ازبيگ جي مسلمان ٿيڻ ۽ رياست جو سرڪاري مذهب اسلام ڪرڻ سان هن لاءِ چوڌاري مخالفت پيدا ٿي وئي پر هن هر قسم جي بغاوت کي ٻنجو ڏئي تبليغ جو ڪم جاري رکيو. پر ساڳي وقت عيسائي ۽ ٻين ڌرمن جي ماڻهن جي جان ۽ مال جو پڻ خيال رکيو ۽ هنن کي هر سهولت ۾ ڀاڱي ڀائيوار ڪيو. جنهن جو ثبوت ان وقت جي ”پوپ جان ٻاويهين“ جي خط مان به ملي ٿو جيڪو هن ازبيگ خان کي عيسائين سان سٺو برتاءُ رکڻ تي لکيو. ازبيگ بعد سندس پٽ جاني بيگ ۽ ٻيا حاڪم مسلمان ئي رهيا.
استرا خان بندرگاهه کان 120 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي ”سراءِ“ نالي هڪ شهر ان وقت گولڊن هورڊ سلطنت جي گاديءَ جو شهر هو. سراءِ فارسي لفظ آهي معنيٰ محل. سراءِ روسي زبان جو به لفظ آهي معنيٰ آرامگاهه (Shed). پراڻو شهر ”سراءِ پراڻو“ (جيئن هالا پراڻا) جيڪو سراءِ باتو به سڏجي ٿو ۽ عربي ۾ ”المقروس“ (The Blessed) 1240 واري ڏهاڪي ۾ ”اختوبا نديءَ“ جي ڪناري تي باتو خان ٻڌرايو. روس جي مختلف رياستن جا شهزادا باتو خان سان پنهنجي وفاداري جي دعويٰ ڪرڻ لاءِ هتي ايندا هئا. نئين شهر سراءِ کي ”سراءِ جديد“ به سڏين ٿا. دراصل ڪئسپين جي چوڌاري علائقن ۾ ـــ ويندي روس جي ڏاکڻي حصي ۾ روسي ۽ ترڪي سان گڏ فارسي ٻوليءَ جو به اڄ تائين ڪافي اثر آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته تيمورلنگ نه فقط استرا خان شهر کي پر سراءِ جديد شهر جي به 1395 ۾ ڀينگ ڪري ڇڏي. ان بعد 1502 ۾ خانات ڪريمه (Crimean Khanate) جي حاڪمن به سرائي شهر جي ڦرلٽ ڪري ان کي ويران بڻائي ڇڏيو.
سلطان محمد ازبيگ سان ملاقات جو احوال ابنِ بطوطا پنهنجي سفرنامي ۾ به لکيو آهي ته هن جي اها ملاقات 1332 ۽ 1333 وارن سالن ۾ ٿي جڏهن هو بحرا سود (Black Sea) ٽپي، وولگا ندي جو ڪنارو وٺي استرا خان ڏي وڃي رهيو هو ته ان وقت ازبيگ خان جو قافلو به هن کان اڳ اڳ هو جنهن سان هنن جون ٽي خچر گاڏيون به وڃي مليون. ابن بطوطه لکي ٿو ته هڪ گاڏي (Wagon) ۾ هو پاڻ ۽ سندس ٻانهي (غلام ڇوڪري) هئي جنهن مان هن کي ٻيو ٻار به ٿيو، ٻي ۾ هن جو دوست ۽ ٽيون وڏو گاڏو جن کي ٽن چئن خچرن گهليو ٿي ان ۾ سندس باقي ساٿي ۽ غلام هئا... هن ازبيگ جي قافلي جي به ڳالهه ڪئي آهي ته اهو ايڏو وڏو هو جو ڄڻ سڄو شهر هلي رهيو هجي.
بهرحال ازبيگ جي ڏينهن ۾ ”گولڊن هورڊ سلطنت“ وارو هي روسي علائقو وڏي اوج تي هو ۽ استرا خان ۽ سرائي جهڙا شهر ثقافت ۽ واپار وڙي کان ڏيهان ڏيهه مشهور هئا جيتوڻيڪ بعد ۾ سنائي ويران ٿي ويو. روس جو هڪ سوداگر فيڊاٽ (Fedot Kotov) جيڪو وولگاندي جي هيٺين حصي ذريعي سفر ڪري پرشيا (ايران) جو سير ڪرڻ لاءِ آيو، اهو لکي ٿو ته اختوبا نديءَ جي ڪناري وٽ گولڊن هورڊ سلطنت جي هن شهر سنائي ۾ خانن (حاڪمن) جي درٻار، محلات ۽ مسجدون پٿرن جون ٺهيل آهن. پر هاڻي هي سڀ عمارتون ڊاهيون پيون وڃن ۽ انهن مان نڪتل پٿر استرا خان شهر جي عمارتن ۾ استعمال ٿيڻ لاءِ پيو وڃي.
نه رڳو اسان وٽ مغل بادشاهه يا روس جي زارن تخت ۽ تاج خاطر پنهنجن ڀائرن، ڀائيٽن ويندي پيئرن کي ماريو پر هتي هن گولڊن هورڊ سلطنت جي حاڪمن جو به اهو حال رهيو.1341 ۾ ازبيگ خان جي مرڻ بعد سندس پٽ جاني بيگ خان 1342 ۾ تخت تي ويٺو پر ان تخت تي جن ٻن وڏن ڀائرن جو حق هو انهن کان اهو حق کسڻ لاءِ انهن جو قتل ڪيائين. جاني بيگ 15 سال حڪومت مس ڪئي ته سندس پٽ بردي بيگ خان 1357 ۾ کيس قتل ڪيو. ان بعد هيءَ هيڏي وڏي طاقتور سلطنت سياسي طرح لوڏن ۾ اچي وئي ۽ 1378 تائين 21 سالن ۾ 25 حاڪم ٿيا. هڪ ٿيو ٿي ته ٻئي هن کي قتل ڪيو ٿي. هتي اهو به لکندو هلان ته ايران جو شهر تبريز 1356 ۾ جاني بيگ فتح ڪري پنهنجي سلطنت سان ملايو. ۽ اهو پڻ ته روس جي ”چودوو خانقاه/ ڌرمشاله (Chudov Monastery) جيڪا ماسڪو ۾ آهي مرزا جاني بيگ جي ڏينهن ۾ اليڪسي نالي هڪ پهتل عيسائي شخص (Saint) ٺهرائي جنهن جاني بيگ جي ماءُ تائدلا خاتون جي اکين جو علاج ڪيو ۽ جاني بيگ هن کي اها زمين انعام طور ڏني.
جاني بيگ جي حڪومت تي ٺهيلThe Horde نالي، 2012 ۾ آيل هيءَ فلم ڏسڻ وٽان آهي. جنهن ۾ جاني بيگ جي ماءُ جيڪا انڌي ٿي پئي ان جي علاج ۽ جاني بيگ جي پٽ هٿان قتل جو پڻ احوال آهي.
[b]• ابن بطوطا جو استراخان کان بلغار وڃڻ
[/b]پڙهندڙن لاءِ هڪ دلچسپ ڳالهه لکندو هلان. ڪنهن پڙهندڙ (جنهن پراڻي زماني جي ليکڪن جا سفرناما نه پڙهيا هئا تنهن) چيو ته اڄڪلهه جو ليکڪ پنهنجي ولايت جي سفرنامن ۾ هوائي جهازن ۽ ايئر پورٽن جي ڳالهه ٿو ڪري، فائيو اسٽار هوٽلن ۽ انهن ۾ Serve ٿيندڙ ست رڇين جي ڳالهه ٿو ڪري، سئنيما ٿيٽرن ۽ اسڪولن يونيورسٽين جي ڳالهه ٿو ڪري پر اڄ کان ڪجهه صديون اڳ جڏهن اهي سڀ شيون نه هيون ته ان وقت جي ليکڪن ابنِ بطوطا يا مارڪو پولو جهڙن پنهنجن سفرنامن ۾ ڇا ٿي لکيو؟
هن وقت ”گولڊن هورڊ سلطنت“ جو احوال لکندي جڏهن اتي جي هڪ مشهور حاڪم ازبيگ خان جي ڳالهه نڪتي آهي ته ابنِ بطوطا جو سفرنامو ياد اچي ويو آهي جيڪو چوڏهين صدي ۾ پنهنجي ملڪ موراڪو کان حج لاءِ نڪتو ته حج ڪري پنهنجي ڳوٺ موٽڻ بدران هيڏانهن هوڏانهن جا سير ڪندو رهيو. هو هند سنڌ م به آيو ته سلون مالديپ، وچ ايشيا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ به ويو ۽ ويهارو سال هيڏانهن هوڏانهن جهاتيون پائڻ بعد پنهنجي وطن وريو. انهن ڏينهن ۾ هوائي جهاز يا ريل گاڏيون ته نه هيون. سفر ٻيڙين ذريعي يا خچر گاڏن ۾ ٿيو ٿي. انهن ڏينهن ۾ سامونڊي سفر ڪو سولو نه هو. هر سفر موت ۽ زندگي جي جنگ هوندي هئي.... پر وري به شڪر آهي جو ابنِ بطوطا کي اسان وانگر ڏينهن رات جهاز نٿي هلائڻو پيو. هن هڪ مسافر جي حيثيت ۾ سفر ڪيو ٿي. خذمت چاڪري لاءِ پاڻ سان هن هر وقت نوڪر چاڪر ۽ سهڻيون غلام ٻانهيون رکيون ٿي ۽ جتي سڻائو بُل لڳس ٿي اُتي ــــ بلڪ جتي ڪٿي، هڪ عدد شادي ڪندي ته ويرم ئي نٿي ڪيائين. ويندي غلام نوجوان ڇوڪرين مان به ٻار ٿيس. هن ٻين تي به نظر رکي ٿي ته ڪنهن کي ڪيتريون زالون آهن. گهٽ ۾ گهٽ حاڪم ازبيگ خان سان ملاقات واري هن جي احوال مان ته اهو ئي لڳي ٿو.
هينئر ويجهڙائيءَ ۾ يونيورسٽي آف ڪئليفورنيا پريس وارن جو 1989 وارو راس (Ross E. Dunn) جو انگري ۾ لکيل (The Adventures of Ibne Battuta, a Muslim Traveler of 14th Century) پڙهڻ جو موقعو مليو ۽ هڪ ٻيو ڪتاب فاردهام يونيورسٽي وارن (Ibne Battuta- Travels in Asia & Africa 1325-1354) پڙهيم. ان ۾ ازبيگ سان ملاقات بابت ابن بطوطا پنهنجن خيالن جو اظهار هن ريت ڪيو آهي ته:
”.... پُروقار سلطان محمد ازبيگ خان هڪ وسيع سلطنت جو طاقتور حاڪم آهي، هو قسطنطنيه جي عوام ۽ ڪافرن جو فاتح آهي ۽ انهن سان مقابلو ڪرڻ لاءِ تيار رهي ٿو. دنيا جي ستن طاقتور بادشاهن مان هو هڪ آهي.....“
اهي ست طاقتور بادشاهه ابنِ بطوطاهن ريت بيان ڪيا آهن.... ”پهرين نمبر تي اسان جو وڏو، وفادارن جو ڪمانڊر، الله شل هن کي اڃان وڌيڪ طاقتور بنائي ۽ سندس سوڀون وڌائي، اسان جي ملڪ مراقش (موراڪو) جو بادشاهه آهي. ٻئي نمبر تي مصر ۽ شام جو سلطان (مملوڪ) آهي. ٽئي نمبر تي ٻن عراقن جو سلطان (انهن ڏينهن ۾ عراق ٻن حصن ۾ هوندو هو هڪ ۾ عربن جي گهڻائي هئي اتي عربي ڳالهائي وئي ٿي ۽ ٻئي ۾ عجمي هئا جن فارسي ڳالهائي ٿي)، چوٿين نمبر تي هي سلطان ازبيگ آهي، پنجين نمبر تي ترڪمنستان جو سلطان جنهن جو راڄ آمو درياهه (Oxus) کان به اڳتي تائين آهي، ڇهين نمبر تي انڊيا جو سلطان (شايد تغلق گهراڻي جو حاڪم- جو انهن ڏينهن ۾ انهن جي حڪومت هئي) ۽ ستين نمبر تي چين جو سلطان (شهنشاهه) آهي“.
راس ڊُنُ لکي ٿو ته جڏهن ابنِ بطوطا ازبيگ خان سان مليو ته هن کي هڪ وڏي تنبوءَ جي وچ ۾ رکيل چانديءَ جي تخت تي وهاريو ويو. بادشاهه جي ڪٽنب جي ماڻهن کي هيٺ پر سندس چئن زالن کي سلطان جي ڀرسان وهاريو ويو. راس ڊُن ٻڌائي ٿو ته منگول سلطنتن ۾ درٻار جي عورتن کلئي عام حڪومت هلائڻ ۾ حصو ورتو ٿي. شهزادن (پٽن) وانگر ڌيئن (شهزادين) کي به سلطان طرفان وڏيون جاگيرون ڏنيون ويون ٿي جن تي هنن جو حڪم هليو ٿي، هنن ماڻهن تي ٽئڪس هنيا ٿي ۽ انهن جي وصولي ڪري عياشيءَ جي زندگي گذاري ٿي. ابنِ بطوطا پنهنجي سفرنامي ۾ لکي ٿو ته ”استرا خان پهچڻ کان پوءِ ٻئي ڏينهن آئون هن سان (ازبيگ خان سان) شام جي پهر ڪوٺايل هڪ پُرتڪلف کاڌي جي دعوت ۾ مليس. هي ترڪ نسل جا ماڻهو ان رسم جو بنهه خيال نٿا ڪن ته ڏورانهين ڏيهه کان آيل ماڻهوءَ جي رهائش جو بندوبست ڪجي ۽ کيس سندس آيل خرچ جا ڏوڪڙ ڏنا وڃن. ان بدران هو هن ڏي رڍون ۽ گهوڙا موڪلين ٿا ۽ پيئڻ لاءِ ڪِمز جي ڀريل پخال. اهو هنن جو مهمانن کي آڌر ڀاءُ ڪرڻ جو طريقو آهي“.
”هر هفتي جمعي نماز کان پوءِ سلطان پنهنجو پاڻ پسائڻ لاءِ هڪ وڏي هال ۾ جيڪو سون ورنو پويلين سڏجي ٿو، ماڻهن جو ميڙ لڳائي ٿو. سلطان تخت تي ٿي وهي ٿو. سندس ساڄي پاسي هڪ زال خاتون تعتغلي ۽ ان جي ساڄي پاسي ٻي زال خاتون ڪيبيڪ ويٺي ٿي ۽ بادشاهه سلامت جي کاٻي پاسي ٽي زال خاتون بايالون ۽ ان جي کاٻي پاسي چوٿين زال خاتون اردوجا ويٺي ٿي. تخت کان هيٺڀرو سلطان جا پٽ ادب ۾ بيٺا ٿي. وڏو پٽ ساڄي پاسي کان ۽ ننڍو کاٻي پاسي کان، ڌيءَ اڳيان ويٺي ٿي. هر خاتون (زال) جي آمد تي بادشاهه سلامت اٿي بيٺو ٿي ۽ اڳيان وڌي هن کي هٿ کان وٺي تخت تي آيو ٿي ۽ هن کي مقرر جاءِ تي وهاريو ٿي. هي سڀ ڪم بنا ڪنهن لڪ لڪاءِ جي عام پبلڪ اڳيان ٿيا ٿي“.
سلطان ازبيگ خان پنهنجي زالن جي پهچڻ تي هنن جو ڪيئن آڌرڀاءُ ڪيو ٿي، ان بابت ابن بطوطا هن ريت ٻڌائي ٿو:
”زال جي اچڻ جو اعلان ٻڌي ملڪ جو والي (سلطان ازبيگ خان) اٿي داخلي در تي آيو ٿي. خاتون جي پالڪيءَ مان لهڻ تي هن کي سلام ڪري هن کي هٿ کان وٺي تخت تائين آيو ٿي ۽ هن کي ويهاري پوءِ پاڻ ويٺو ٿي. جن گهوڙن هر زال جو پالڪي نما گاڏو ڇڪيو ٿي انهن کي ريشمي ڪپڙن سان سينگاريو وڃي ٿو .... هر پالڪيءَ اڳيان ڏهن کان پنڌرهن غلام (نوجوان نوڪر ڇوڪرا) هلن ٿا. خوبصورت ريشم جي ڪپڙن ۾ هي ڳڀرو جوان يونان ۽ انڊيا جا آهن. هر خاتون (راڻي) جي گاڏي پويان اٽڪل سئو کن ٻيا گاڏا هلن ٿا جن مان هر هڪ ۾ گهٽ ۾ گهٽ چار نوجوان ٻانهيون وهن ٿيون ۽ انهن جي پويان سئو کن ٻيا گاڏا آهن جن ۾ هر راڻيءَ جا ويس وڳا، ڳهه زيور، کاڌي پيتي جو سامان، پئسي ڏوڪڙ جو ٽجوڙيون ۽ فرينچر هلي ٿي ۽ انهن گاڏن کي خچر، ڍڳا ۽ اٺ ڇڪين ٿا“.
”ٻئي ڏينهن تي بادشاهه سلامت مون کان منهنجي وطن ۽ منهنجي سفر بابت سوال جواب ڪيا ان بعد سندس خاص راڻي ”خاتون تعتغلي“ جي حاضري ڀرڻ ويس. سلطان جا ٻئي پٽ هن زال مان آهن. هوءَ پاڻ کان ڏهاڪو کن وڏي عمر جي عورتن جي وچ ۾ ويٺي هئي جيڪي لڳو ٿي ته هن جون خاص خذمتگار آهن. انهن جي اڳيان پنجاهه کن نوجوان ڇوڪريون راڻي صاحبه کي وندرائڻ ۾ پوريون هيون. خاتون جي هٿن ۾ چيرين سان ڀريل سونو پيالو هو جن مان هوءَ رکي رکي هڪ ڪڍي وات ۾ وجهي رهي هئي.
منهنجي اچڻ تي راڻي صاحبه (خاتون تعتغليءَ) ڪِمز جو آرڊر ڏنو ۽ پوءِ پنهنجي هٿن سان ڪِمز سان پيالو ڀري مون کي پيش ڪيو. اها ڳالهه هتي جي وهنوار مطابق وڏي عزت بخشڻ جي سمجهي وڃي ٿي. مون هن کان اڳ ڪڏهن به ڪِمز نه چکيو هو پر منهنجي لاءِ ٻي ڪا واهه نه هئي ان ڪري مون کي اهو قبول ڪرڻو پيو. مون سُرڪ ڀري پر مون کي بيحد اُگرو لڳو، ان ڪري مون اهو پيالو پنهنجي ڀرواري ساٿيءَ ڏي وڌائي ڇڏيو.
”ان بعد ٻئي ڏينهن آئون سلطان ازبيگ جي ٻي زال ”خاتون ڪيبيڪ“ جي حاضريءَ لاءِ ويس. هوءَ ديوان تي ويٺي هئي ۽ قرآن شريف جو دور ڪري رهي هئي. هن به مون کي ساڳيو مشروب ڪِمز پيش ڪيو. ان بعد آئون سلطان جي ٽيون نمبر راڻي ”خاتون بيالون“ جي خذمت ۾ پيش ٿيس جيڪا قسطنطينه جي شهنشاهه جي ڌيءَ آهي پر هتي جي ماڻهن کان مون کي پڪي طرح خبر پئي آهي ته اها شهنشاهه جو حرامي ٻار آهي. اسان هن وٽ پهتاسين ته ان وقت هوءَ هيرن موتين سان سينگاريل تخت تي ويٺل هئي. سندس چوڌاري سئو کن يوناني، ترڪ ۽ مصري نوجوان خذمتگار ڇوڪريون ويٺل ۽ بيٺل هيون. پٺيان کدڙن جي قطار هئي. هن اسان سان خوش خيرعافيت ڪرڻ بعد اسان کان سفر جو احوال ورتو ۽ پڇيو ته اسان جو ملڪ ڪيترو پري آهي. ان بعد اسان سان همدردي ڪرڻ خاطر روئي ڏنو. هن کي اسان تي رحم اچي رهيو هو ته اسان هيڏي وڏي عرصي کان پرديسي ٿيو پيا هلون ۽ پنهنجي گهر ۽ وطن کان ايڏو ڏور آهيون. هن سامهون رکيل ٽيبل تان رومال کڻي پنهنجا ڳوڙها اگهيا ۽ حڪم ڏنو ته يڪدم ماني لڳائي وڃي. اسان پيٽ ڀري ٻوڙ، پلاءَ، چاشنيون کاڌيون ۽ جڏهن موڪلائڻ جي خواهش جو اظهار ڪيوسين ته هن چيو ته ”اسان سان لڳ لاڳاپا نه لاهجو. اسان وٽ ايندا ويندا رهجو ۽ ڪنهن شيءِ جي ضرورت ٿئي ته يڪدم اطلاع ڪجو“. هن وڏي سخاوت جو مظاهرو ڪيو ۽ اسان جي وڃڻ بعد به هن کاڌي جا ڊش ڀرائي موڪليا جن ۾ نان، مکڻ، ريڍو گوشت، ماکي، پئسو ڏوڪڙ، اوچي پوشاڪ ۽ 13 گهوڙا هئا جن مان ٽي بيحد اعليٰ نسل جا هئا ۽ باقي ڏهه ائين عام رواجي هئا. اڳتي هلي هن خاتون سان گڏ مون قسطنطنيه جو به سفر ڪيو.“
”سلطان ازبيگ خان جي چوٿين راڻي (زال) ”خاتون اردوجا“ مون کي سڀ ۾ بهترين طبيعت جي، مهمان نواز ۽ همدرد لڳي. اسان جي ملاقات تي جنهن همدردي ۽ سخاوت جو هن مظاهرو ڪيو ان جو مثال ملڻ مشڪل آهي. هن اسان کي تحفن سان اصل ڀري ڇڏيو. رب پاڪ کيس ان جا اجر عطا فرمائي“.
سلطان ازبيگ وٽ رهڻ دوران ابِن بطوطا ان وقت جي مشهور شهر بلغار جو به ذڪر ڪري ٿو. هو ٻڌائي ٿو: ”مون بلغار شهر بابت جڏهن ٻڌو ته منهنجي دل ۾ ان کي ڏسڻ جي خواهش پيدا ٿي. ماڻهن ٻڌايو ته اتي سڀ کان ننڍي رات ٿئي ٿي ۽ مخالف موسم ۾ سڀ کان ننڍو ڏينهن ٿئي ٿو. مون کي ٻڌايو ويو ته سلطان جي ديري کان اهو شهر ڏهه ڏينهن جي پنڌ تي آهي. سو مون سلطان ازبيگ کي عرض ڪيو ته هو مون کي ڪو رهنما ڏئي جيڪو مون کي بلغار وٺي هلي. هن ان جو بندوبست ڪيو ۽ اسان سفر تي روانا ٿياسين ۽ جڏهن اتي پهتاسين ته روزن جو مهينو رمضان شروع ٿي چڪو هو. سج لهڻ تي جڏهن اسان روزو کوليو ۽ مغرب جي نماز پڙهي ته خبر پئي ته صبح ٿيڻ ۾ ايترو وقت آهي جو اسان عشاءَ جي نماز پڙهي وٺون ۽ ٻه ٽي ڪلاڪ سمهي وٺون. آئون هن شهر ۾ ٽي ڏينهن رهيس. مون کي ڌرتيءَ جو اهو حصو ڏسڻ جو به شوق هو جتي مڪمل اونداهه رهي ٿيجيڪو هن شهر بلغار کان 40 ڏينهن جي سفر تي آهي. پر سفر جي ڏکيائين ڪري مون اوڏانهن وڃڻ جو ارادو لاهي ڇڏيو. ڇو جو اوڏانهن برف ئي برف هجڻ ڪري فقط ڪتي گاڏيون (برف گاڏيون) (Sledges) ئي وڃي سگهن ٿيون. اوڏانهن برف تي هلندي ماڻهو توڙي جانور ترڪي سگهي ٿو. ڪتي جي پيرن ۾ ڊگها ننهن هجڻ ڪري هو برف تي ڊوڙي به سگهي ٿو. برف تي هلڻ جو تجربو رکندڙ هڪ هڪ ڪتو هزارين دينار لهي ٿو....“
منهنجا (الطاف جا) ان بابت ڪجهه Comments جيڪي پڙهندڙن جي ڄاڻ ۽ دلچسپيءَ لاءِ هن ريت آهن: ابنِ بطوطا جي سفرنامي جو سنڌي ترجمو مون مئٽرڪ کان به اڳ پڙهيو هو جيڪو اسان جي ڪئڊٽ ڪاليج جي پهرين سنڌي ٽيچر مرحوم عباسي صاحب عربي تان ترجمو ڪيو هو ۽ سنڌي ادبي بورڊ وارن ڇپرايو هو. عباسي صاحب اسان کي اٺين ۽ نائين ڪلاس ۾ عربي به پڙهائيندو هو جڏهن ڪئڊٽ ڪاليج اڃان عارضي طور ميرپورخاص ۾ هو. ان بعد 1960 ۾ پيٽارو ۾ ڪجهه عمارتون مڪمل ٿيڻ تي اسان اوڏانهن شفٽ ٿياسين. عباسي صاحب ننڍي عمر ۾ وفات ڪري ويو ۽ اسان کي نائين ڪلاس جو آخري اڌ ۽ مئٽرڪ وارو سال سائين مدد علي قادري صاحب پڙهايو جيڪو بعد ۾ عربي ۾ Ph.D ڪرڻ بعد سنڌ يونيورسٽي ۾ وڃي ليڪچرار ٿيو ۽ اسان کي پوءِ فرسٽ ييئر ۽ انٽر ۾ سکر جي منگي صاحب پڙهايو.
بهرحال ان وقت ابنِ بطوطا جو هي سفرنامو پڙهي منهنجي ڌيان ۾ اهو ئي آيو ته بلغار شهر جتي ابن بطوطا پهتو ۽ لکيو ته اتي اونهاري ۾ راتيون ننڍيون ۽ سياري ۾ ڏينهن ننڍا ٿين ٿا، ضرور اتر قطب ۾ هوندو ــــ جيئن اڳتي هلي اتر قطب جي ملڪن ناروي ۽ سئيڊن ۾ جهاز وٺي وڃڻ ۽ تعليم دوران اسان کي تجربو ٿيو. پر هاڻ هي مضمون لکڻ دوران سمجهه ۾ آيو ته اهو بلغار شهر نه اتر قطب ۾ آهي ۽ نه بلغاريا ۾ پر اتي ئي روس ۾ وولگا نديءَ جي ڪناري تي اڄ جي ماڊرن شهر ڪازان (Kazan) کان 130 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. هونءَ به سوچڻ جي ڳالهه آهي ته انهن ڏينهن ۾ نه هئا هوائي جهاز نه ريل گاڏيون يا بسون موٽر ڪارون. ماڻهن ٻيڙين ۾ سفر ڪيو ٿي يا خشڪي تي بيل گاڏين ۽ اٺ گاڏين ذريعي. ۽ جي ابنِ بطوطا وارن کي سندس گاڏي ڇڪڻ لاءِ سٺا خچر يا ڍڳا مليا هوندا ته به روز وڌ ۾ وڌ ٽيهه چاليهه ڪلوميٽر سفر طئي ڪيو هوندائون. سو ڏهن ڏينهن ۾ وڌ ۾ وڌ چار سئو يا پنج سئو ڪلوميٽرسفر پورو ڪري هو بلغار پهتا. ناروي ۽ ڊئنمارڪ ته اتان هزار ڏيڍ ڪلوميٽر وڌيڪ پري ٿيو ۽ وچ ۾ جابلو سلسلا ۽ بالٽڪ سمنڊ ٿو اچي جيڪي شيون اڪرڻ خچر يا ڍڳي گاڏي جي وس جي ڳالهه ناهي.
ٻي ڳالهه ته بلغار کڻي اتر قطب جي ويجهو ناهي پر ڪافي اتر ۾ آهي ۽ جڏهن اسان وٽ ڪراچي حيدرآباد ۾ ئي اونهاري ۾ راتيون ننڍيون ٿين ٿيون ته مٿي افغانستان ۾ ۽ ان کان مٿي ترڪمنستان ۽ اڃان به مٿي روس ۾ ته ڪافي ننڍيون ٿين ٿيون. پر اهو آهي ته جتي اسٽاڪهوم (سئيڊن) يا اوسلو ناروي جهڙن شهرن ۾ رات ٽن ڪلاڪن جي مس ٿئي ٿي اتي بلغار ۾ 8 ڪلاڪن جي ٿئي ٿي. 8 ڪلاڪن جي رات ڪا ايتري ننڍي رات ناهي. خاص ڪري جي اسٽاڪهوم ۽ اوسلو سان ڀيٽ ڪريون يا ناروي ۽ سئيڊن جي وڌيڪ اتراهن شهرن ڪرونا، ترومسو، وادسو وغيره سان ڀيٽ ڪريون جتي رات ڪلاڪ ڏيڍ جي ٿئي ٿي. پر ابن بطوطا لاءِ جنهن جو واسطو موراڪو جي شهر تنج سان هو يا ملائيشيا، سنگاپور، انڊونيشيا جي رهاڪو لاءِ اها رات ننڍي ٿي جو هنن وٽ ٻارهوئي رات توڙي ڏينهن لڳ ڀڳ ٻارهن ڪلاڪن جو ٿو ٿئي.
جيئن اسان وٽ اسلام آباد فيڊرل علائقو سڏجي ٿو يعني اهو ڪنهن به صوبي (پنجاب، ڪي پي ڪي وغيره) جو حصو ناهي. ڪن ملڪن ۾ هڪ کان وڌيڪ فيڊرل علائقا ٿين ٿا جيئن ملائيشيا ۾ ٽي آهن. هڪ ڪوالالمپور، ٻيو لبئان ۽ ٽيون هاڻ نئون ٺهيل شهر ”پترا جايا“ ٿيو آهي. اهڙي طرح روس ۾ به هڪ کان وڌيڪ فيڊرل علائقا آهن. انهن مان هڪ ”ريپبلڪ تاتارستان“ پڻ آهي. ان تاتارستان ۾ بلغار قبيلي جي ماڻهن جي ”وولگا بلغاريا“ نالي رياست آهي جنهن ۾ بلغار بادشاهن جو راڄ هو. بلغار شهر جتي ابنِ بطوطا ويو اهو اٺين ۽ پنڌرهين صديءَ جي وچ ۾ وولگا بلغاريا جي گاديءَ جو شهر رهيو. ان دور ۾ بلغار کان علاوه بليار ۽ نور سووار شهر به وچ وچ ۾ گاديءَ جا شهر ٿيندا رهيا. جيئن انڊيا ۾ انگريز موسم مطابق گادي جو شهر دهلي ۽ شمله ڪندا رهيا تيئن هتي جا ”بلغار بادشاهه“ پنهنجي سلطنت جي گاديءَ جو شهرڪڏهن بلغار ته ڪڏهن ”بليار“ يا ”نور سووار“ مقرر ڪندا رهيا.
منگولن جي بليار تي حملي بعد بليار ضرور تباهه ٿي ويو پر پوءِ منگولن جي حڪومت ۾ بلغار وڏو امير شهر ٿي ويو.... تاريخدان لکن ٿا ته اهو ڏهوڻو وڏو ٿي ويو هو ۽ چوڌاري عمارتون ئي عمارتون نظر اچڻ لڳيون. پر پوءِ ”تختمش- تيمور“ جنگ ۾ هن جو زوال شروع ٿيو ۽ 1361 ۾ بلق تيمور هن شهر جي وڏي ڦرلٽ ڪئي ۽ 1431 ۾ ماسڪو وارن هن شهر جي تباهي آڻي ڇڏي. پوءِ زار حڪومت جڏهن شروع ٿي ته ان جي هڪ حاڪم (زار) پيٽراعظم هن شهر ۾ بچيل جهونين عمارتن جي بچاءَ جو قانون پاس ڪيو. اڄ به دنيا جا ٽوئرسٽ اهي آڳاٽيون عمارتون ڏسڻ لاءِ وڃن ٿا جيڪي اسلامي ثقافت جي عڪاسي ڪن ٿيون.
هن علائقي وولگا بلغاريا ۾ اسلام بادشاهه المش التبار جي ڏينهن ۾ آيو جڏهن هو نائين صديءَ جي آخري ۽ ڏهين صدي جي شروعاتي سالن ۾ وولگا بلغاريا جو امير (حاڪم) ٿيو. المش پنهنجو اسلامي نالو ”جعفر ابن عبدالله“ رکرايو. هن پنهنجي دور حڪومت ۾ پنهنجا سفير بغداد جي خليفي ڏي موڪليا ۽ 922 ۾ خليفي المقتدربالله (سڄو نالو ابو الفضل جعفر بن احمد المعتضد) پنهنجو سفير ۽ مشهور عرب سياح ابن فضلان بلغار شهر ۾ موڪليو ۽ بغداد جا خليفا ۽ بلغار جا امير هڪ ٻئي جا ساٿي ٿي رهيا. ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ واپار شروع ٿيو ۽ بغداد کان بلغار ۽ اڃان اڳيان ڊئنمارڪ تائين ويندڙ رستو اڄ به ”وولگا ٽريڊ روٽ“ مشهور آهي جيئن اسان وٽ سلڪ روٽ ۽ گرانڊ ٽرنڪ روڊ مشهور آهن.
هتي اهو به لکندو هلان ته سوويت روس (USSR) جي ڏينهن ۾ جڏهن روس توڙي اوسي پاسي جي رياستن ۾ اسلام تي پابندي مڙهي وئي هئي، بلغار ۾ اسلام جي حق ۾ تحريڪون اڀرنديون رهيون ۽ هن علائقي تاتارستان ۽ روس جي اوسي پاسي جي علائقن جا مسلمان جيڪي مڪي نٿي وڃي سگهيا اهي بلغار آيا ٿي.