مهاڳ
عيسا جو مصلوب ٿيڻ ڪلهه جي ڳالهه آهي ۽ يونان جا عظيم ڏاها ٽيون ڏينهن جو قصو آهي. ان کان اڳ ڇا هيو، ڪا خبر نه آهي. سڀ خبرون بي خبريءَ جي دز ۾ دفن آهن. تاريخ ۾ موجود يونان جا ڏاها هڪ ئي وقت ڏاها نه ٿي پيا هوندا، پر ڏاهپ اهڙو سلسلو آهي، جيڪو ارتقائي منزلون طي ڪري ڏاهپ جون شڪليون ڌاري مختلف روپن ۾ نروار ٿيندو، نِسرندو اچي ٿو، يونان جي ڏاهن کان اڳ ضرور اهڙا ڏاها هوندا، جن جو تسلسل اسان کي هڪ هنڌ ڏاهپ جي ارتقائي عروج ۾ ملي ٿو.
تاريخ ۾ عيسا کان اٺ سئو سال اڳ ڪو ورلي فلسفي هوندو، جنهن جو ذڪر واضع لفظن ۾ ٿيل هجي، نه ته عيسا کان اڳ جي تاريخ ايڏي پراڻي نه آهي. ڏاهپ جو قصو ضرور ڪائنات جي تخليق سان شروع ٿيو هوندو، اهي مفڪر پنهنجا خيال ٻين ۾ منتقل ڪري پاڻ بي نانءُ هن دنيا مان راهي ٿيا هوندا.
وحدانيت ۽ ڪثرانيت فلسفي جا موضوع آهن، فيسا غورث (570-495 BC) جي فلسفي جو فڪر وحدانيت آهي. هن هيڪڙائي (Monad) جو تصور ڏنو. (Monos=Alone) فلسفي پيغمبريءَ جو دعوار نه هوندو آهي، پر تاريخ ۾ فلسفو مذهب جيان بحث هيٺ رهيو آهي، دنيا جو قديم ترين مذهب ڪثرانيت (Polytheism) آهي. يونان، روم، فينيثيا، ڪارٿيجيا، ميسوپوٽيميا، مصر ۽ سنڌ (هند) سميت دنيا جي ڪيترن ئي خطن ۾ عبادت جو آغاز بت پرستيءَ سان ٿيو، ڪنهن دور ۾ خدا شماري آدمشماريءَ کان وڌيڪ رهي آهي.
يونان ۾ اڪيلي سقراط کي زهر جو پيالو ڏئي ماريو نه ويو هوندو، پر اهڙا ڪيترائي سقراط هوندا جن کي ان زهر سان ماريو ويو هوندو، تاريخ جي دستاويز ۾ سقراط پهريون فلسفي آهي، جنهن کي مروج عقيدي کي مڃڻ کان انڪار تي زهر جو پيالو پئڻو پيو.
سقراط (470-399BC) فيسا غورث کان پوءِ جو فلسفي آهي، سقراط جو اسڪول آف ٿاٽ فيسا غورث کان متاثر هيو، ڪثرانيت خلاف ڪيل بغاوت جي صلي ۾ ماريو ويو.
ليوڪيپوس ۽ ڊيموڪريٽس کانپوءِ سقراط جو شاگرد افلاطون ئي آهي، جنهن فيساغورث جي هيڪڙائي (Monad) کي ايٽم جو نانءُ ڏنو، نبين ۽ مذهبن جي ابي حضرت ابراهيم وحدانيت (Monotheism) جو پرچار ڪيو آهي، خدا جي ان عظيم پيغمبر جي ڄم جي تاريخ بابت تضاد آهن، جينيسس (Genesis) موجب سندن عيسا کان پنج سوَ سال اڳ دنيا ۾ آمد ٿي آهي.
يونان جو فلسفو هيڏانهن هوڏانهن، ڦري گهري ڳالهه اچي رب جي ڪري ٿو. مون جنهن به ڏاهي کي پڙهيو ان جي سوچ جو اڻ سڌو مقصد خدا جي ذات آهي، مذهب ۽ فلسفي ۾ عقيدي جو فرق آهي، عقيدو اکيون ٻوٽي قبول ڪرڻو آهي ۽ فلسفي ۾ اجازت آهي ته اکيون کولي قبول ڪيو، نه ڪيو، دنيا تي مذهبن حڪومت ڪئي آهي، فلسفي کي قابل قبول بنائڻ لاءِ کيس مذهب جو روپ ڏئي مڙهيو ويو آهي، بلڪل ائين جيئن جديد دور ۾ فلسفي کي نظريي جي روپ ۾ دنيا تي مڙهي انسانن کي ورهايو ويو.
انسان جي جذباتي هجڻ جو سبب ان جي اٻوجهائپ آهي، خدا ۽ ڇوٽڪاري جي نانءُ ۾ هو جذباتي ٿي پوي ٿو، عقيدو خلل (Delusion) آهي ۽ ڇوٽڪارو نظرياتي خلل، مان پاڻ هڪ جذباتي شخص آهيان ۽ نظريي جي ڊٺل کنڊرن ۾ دفن آهيان.
ڪنهن کي پڪاريان؟ مان پڪاريندو “الف کان اڳ” وڃي نڪتس، “الف” ته ڪنهن ڏٺو نه آهي، الف کان اڳ جو تصور، ڏاڍو ڏکيو آهي، اهڙي تصور کي نڀائڻ، اهو موضوع نه آهي، ان جي معروض هجڻ جو ته سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي، ڪهڙو نانءُ ڏئي سگهجي ٿو، اهڙي ڪيفيت کي؟ اوندهه ئي اوندهه آهي، پر اوندهه موضوع آهي، انڪري اها اوندهه به نه آهي، مان منجهيل آهيان، نه اها اسميت (Nominalism) آهي، نه حقيقت (Realism)، نانءُ بذات خود نانءُ آهي، انڪري اهو نانءُ نه آهي، ٻيو ڪجهه آهي، منهنجي حيرت مونکي بي خود ڪري ڇڏيو آهي.
تاريخ ۾ عيسا کان اڳ، عيسا کان هجرت، سڀ سڏ پنڌ آهي، تاريخ وقت جي ماپ جو صحيح پيمانو نه آهي، ارتقا جو اهو دور جڏهن تاريخ جو تصور نه هيو، سوچي اڀ کي دل هجي ته ڦاٽي پوي، ڏاهپ گُليل جو پٿر آهي، جهرڪي ماري سگهي ٿو، مان خود فراموش (Depersonalize) ٿي، پاڻ مان نڪري پکيءَ جيئن اڏامي وڃان ٿو، وقت جي ليڪ منهنجو رستو آهي، مان وقت جي ليڪ ڊاهيندو اتي پهچان ٿو، جتي ليڪ جو انت آهي، ان کان اڳ ڪا ليڪ نه آهي، ڪو رستو نه آهي، اها ڪائنات جي ابتدا آهي، مان ڊيميئرز (Demiuges) کي هٿ ٻڌي عرض ڪيان ٿو، “پنهنجي ماءُ صوفيا جي محبوب (Aeon) سان ملاءِ” ڊيميئرز چوي ٿو. “نه ڪا صوفيا هئي، نه ان جو محبوب، مان آهيان، اڪيلو، نه مون کان اڳ ڪجهه هيو، نه آهي.” هو ڇيڻي ۽ هٿوڙي سان ڪائنات ٺاهي ٿو.
نه الف آهي، نه الف کان اڳ، سڀ ڏند ڪٿائون آهن، مان ڏند ڪٿائن ۾ جيئرو آهيان، جيئري رهڻ لاءِ ڏند ڪٿائون ضروري آهن، مذهب ۽ نظريا فلسفي جون ڏند ڪٿائون آهن.
ڏک جي ڳالهه اها آهي ته عقل کي به ارتقا جي ضرورت پوي ٿي، ادراڪ (Perception) ٻهروپ آهي، ساڳيو چهرو هيڏانهن ڏسو سچ، هوڏانهن ڏسو ڪوڙ! سچ وارو پاسو چوي “ڪوڙ آهيان” ڪوڙ وارو پاسو چوي “سچ آهيان” سڀ ٽرڪساز، هٿ جي صفائي، ڪهڙو جادو؟ ڪهڙو طلسم؟ پراسراريت، ڪوهيڙو، ٻاڦ، دونهون، غيب، عيب، لفظن جي هنرمندي، زبانن جي فنڪاري، عقيدن جو ڄار ۽ نظرين جي ڪنڍي.
انسان ڪڏهن جاڳيو نه آهي، هو خوابن ۾ زندگي بسر ڪري ٿو ۽ جڏهن جاڳي ٿو ته مئل آهي، مان مرڻ کان اڳ خوابن کي پورو ڪرڻ چاهيان ٿو، مون کي خبر آهي، منهنجا خواب ڪڏهن پورا نه ٿيندا، نه اک کلندي نه مرندس، منهنجو خواب جهڙ آهي، وسي ٿو ۽ ٻاڦ مان وري ٺهي ٿو، اهو وقت ۽ وڇوٽي (Time and Space) کان آزاد آهي، قياس (Chaos) جي صورتحال کان اڳ اتي پهچي ٿو، جتي هستيءَ اڃان وجود نه ورتو آهي، نِجهه (Nothing) آهي، پر نجهه کان اڳتي ڪجهه (Something) جو ڪو تصور نه آهي.
مان اهڙي ڪيفيت تي ڇا لکان؟ جڏهن نانءَ ايجاد نه ٿيا آهن، لفظن جو نشان نه آهي، خاموشيءَ کي خاموشي ڪيئن چوان، جڏهن اهڙي ڪيفيت خاموشيءَ ۾ سمائجي ڪيفيت ۾ ظاهر نه ٿي آهي، مان اوندهه کي اوندهه ڪيئن چوان، جڏهن اوندهه محسوس ڪرائڻ جي سگهه حاصل نه ڪئي آهي.
الف کان اڳ جي مقام تي اچي قلم جي مس ڪنهن ڪم جي نه ٿي رهي، ڪورا ڪاغذ ڦاڙڻ لائق ٿي وڃن ٿا، مون وٽ اهو ارمان رهجي ويل آهي ته گهڻو ڪجهه لکڻ باوجود مان ان ڪيفيت جي “ڪاف” کي پهچي نه سگهيو آهيان، هر هوشمند انسان لاشعوري توهم پرست آهي، اسين توهم کي توهم سان ننديون ٿا. لقائن (Phenomenon) ۽ نقائن (Noumenon) کي سلجهائڻ جي ڪوشش ۾ مفروضن (Hypothetics) کي ايمان سمجهي قبول ڪيون ٿا.
ڏند ڪٿائون انسان جو عقيدو آهن، اسين ڏند ڪٿائن ۾ جيئرا رهون ٿا. اڻ مٽجندڙ مس سان لکيل نسخن ۾ جيڪڏهن “الف” ڏند ڪٿائن جو هيرو آهي ته ان کان اڳ مان الف جي وجود متعلق ڪا به اهڙي ڏند ڪٿا نه جوڙيندس، جيڪا الف جي وجود جو سبب هجي، بيدي ۽ چوزي جي چڪر ۾ ڪيترائي نسل تباهه ٿي چڪا آهن، دنيا جا عقيدتمند اڃا ان ڳالهه تي متفق نه آهن ته “پهريون چوزو پيدا ٿيو يا بيدو؟”
ٿاليس (Thales) (624-546 BC) تاريخ ۾ پهريون فلسفي آهي، جنهن عقيدن کي ڏند ڪٿا چيو، سقراط کان پهريون جو اهو فلسفي چوي ٿو. “تخليق جو وسيلو پاڻي آهي”
ٿاليس جي شاگرد اينا ڪسمينڊر (610-546 BC) چيو ”مادو فنا نه ٿو ٿئي اهو روپ مٽائي ٿو.“
اها ماورائي طبعات (Metaphysics) نه آهي، پر جديد طبعات (Modern Physics) آهي، ٿاليس کان اڳ به ٿاليس جي خيالن جهڙا ٻيا فلسفي ٿي گذريا هوندا، پر ٿاليس تاريخ جي صفحن جو پهريون سائنسي فلاسافر آهي، جنهن “پهريون سبب” (First Cause) جو جواب ڏنو. مان سبب (Cause) کان پهريون جواز (Reason) ڳولهيان ٿو، منهنجي پهچ ٻڙيءَ (Zero) آهي. اها ٻڙي ئي منهنجي بقا جو جواز آهي، مان ٻڙيءَ تي بيٺل آهيان، انڪري جيئرو آهيان.
ڪي مينهن کان بچڻ لاءِ ڇپر ۾ پناهه وٺندا آهن ۽ ڪي ڇپر ڇڏي مينهن ۾ پناهه وٺندا آهن، گرميءَ سرديءَ جو طبيعت تي نه پر ڪڏهن طبيعت جو گرمي سرديءَ تي اثر هوندو آهي، مان ڪڏهن حقيقت (Realism) جي مونجهه کان پناهه وٺڻ لئي اسميت (Nominalism) ۾ پناهه وٺندو آهيان. هوش ۾ اچڻ لاءِ نشو ضروري آهي، حقيقت سوچن جي ٽهڪندڙ پاڻيءَ جي ٻاڦ آهي، ٻاڦ هوا سان ملي هڪ ٿي وڃي ٿي، حقيقت کي ڪير ڏسي؟ آهي به، نه به آهي.
الف کان اڳ مان اهڙي هنڌ اچي پهتو آهيان، جتي منهنجي ڊائريءَ جا ڦاٽل صفحا وکريل آهن، مان هن ڪتاب جو هر باب لکڻ کان پوءِ ڦاڙي ڦٽو ڪيو.
مان هڪ مايوس ۽ وقت جو فراموش ٿيل ماڻهو آهيان، مون قلم اندر مس جيئن پناهه ورتي آهي، قلم جيسين لکي ٿو مان آهيان، ورق وقت آهن، وقت ورقن جيان ڦاٽي وڃي ٿو. قلم حياتي ۽ لکڻ زندگي آهي.
هن ڪتاب جو اصل نالو ”ڦاٽل ڪتاب“ آهي، پر خبر نه آهي اهو ڪيئن ”الف کان اڳ“ ٿي ويو، ان جو سبب اهو آهي ته مون وٽ نه حقيقت (Realism) آهي، نه اسميت (Nominalism) پر صرف سرئلزم (Surrealism) آهي.
جنگ ۾ نه پر خوابن ۾ سڀ جائز هوندو آهي، ڦاٽل ورق بي ترتيب، ابتا سبتا، هيٺ مٿي، اڳتي پوئتي، کٽيل وڌيل، واضع غير واضع، مونکي ڪا خبر نه آهي ته اهو ڪتاب توهان جي هٿن ۾ ڪيئن آهي؟ اميد ته توهان کي نقاد ٻڌائيندا.
[b]رسول ميمڻ
[/b]ڪراچي