ڪن فيڪون First Cause
ڪائنات ۽ وجود جي تخليق پويان ڪو جواز هيو، جنهن سبب اُهي پيدا ٿي پيا.
جواز پيدا ڪندڙ “پهريون سبب” (First Cause) آهي، انڪري سڀ کان پهريون “پهريون سبب” ڪنهن جواز ڪري تخليق جو سبب بڻيو، “ڪن فيڪون” ڪائنات ٺهي پئي، جينيسس (Genesis) موجب خدا آچر ڏينهن آرام ڪيو. (2)
اسين سمجهه جي، نه سمجهه ۾ ايندڙ خيالن کي معرفت سان ڀرڻ چاهيون ٿا.
خدا وٽ ڪو جواز هيو، ان سبب ڪائنات تخليق ڪيائين، انسان وٽ جواز آهي، جنهن سبب معرفت پيدا ڪيائين، پهريون سبب جيڪو پاڻ ساڪت (Unmoved mover) آهي، پر ان جي تخليق ساڪت نه آهي، پهريون سبب هو پاڻ آهي.(3) جواز ڇا هيو؟ جواز جو سبب، تخليق جو بنياد، حيران ڪندڙ آهي! ماڻهو حيرانگيءَ مان ٻاهر نڪرڻ چاهي ٿو، هر سبب جو سبب، پهرين سبب ۾ ڳولهي ٿو ۽ اهو سبب هو خدا ۾ ڳولهي ٿو، اعتقاد خدا جي تصور ۾ آساني پيدا ڪري ٿو، عقيدو خلفشار کان بچائي ٿو، پر انسان جانور جي صفت کان ٿورو مختلف ٿي پيو آهي، ڇو جو انسان جو عقيدو ۽ ايمان مڪمل نه آهي، انسان عقيدي ۽ ايمان تي عمل ڪري جانور ٿي وڃي ڇو جو جانور جو عقيدو آهي ته اهو جانور آهي، جنهن ڪري انسان جي سوَ سالن جي حياتيءَ ۾ ان جي هڪ ڏينهن جي حياتي جهنگ ۾ بي فڪر گذرندي آهي، جڏهن انسان وجود ڳولهي انفراديت حاصل ڪري ٿو ته هو وجود جو سبب ڳولهي ٿو، پهريون سبب، ٻيو سبب ۽ جواز جنهن سبب، “سبب” پيدا ٿيو.
اهو ڪير هيو؟ مان ڇا آهيان؟ ڪائنات مغز آهي، جيڪو ڦري ٿو، ڌرتيءَ جي گردش مٿي جو چڪر (Gidiness) آهي.
مان جيڪو ارتقائي طور ماڻهوءَ جي عهدي تي فائز ٿيو آهيان، اهو پهرين سبب جو جواز ڳولهي ٿو، ڪهڙو سبب هيو جو “پهريون سبب” پيدا ٿيو؟ مون کي سمنڊ ڇڏي کوهه ۾ لهي جائزو وٺڻو پوندو، خوف آهي، ارتقائي طور واپس موٽي ڪنهن جانور ۾ نه تبديل ٿي وڃان، هڪ سبب جو سبب ڳولهه ته سوين سبب، بي سبب، سببن جو روپ ڌاري سبب پيدا ڪن ٿا.
“ڪي ڏاها چون ٿا خدا کي پاڻ پسائڻو هيو ۽ اهو جواز ڪائنات جو سبب بڻيو”
سڃاڻپ جي قانون (Law of identity) موجب هر شيءِ پنهنجو پاڻ سان مشابهه آهي، ان ڪري ڪائنات يا ذرو (Particle) پنهنجي منفرد ۽ مخصوص خاصيت سان ملندڙ آهي.(4) لفظ خدا، خدانه، خدا جي خاصيت آهي، خدا، خود ۾ سمايل آهي ۽ خود؟ سوچن جو چرخو هلندي رڪجي وڃي ٿو، سوچن جي تند ٽٽي پوي ٿي، زندگيءَ جي تند سوچن جي تند آهي، اسين سوچون ٿا، انڪري جيئرا آهيون، جتي سوچن جي تند ٽٽي ٿي، اتي زندگيءَ جي تند ٽٽي ٿي، يقين ڪيو مان مري چڪو آهيان ۽ روح منهنجو قلم سنڀاليو آهي.
سائنسي طور منهنجو روح ۾ يقين نه آهي پر مون اندر اهڙو ڪجهه آهي ضرور جيڪو مون جهڙو آهي ۽ مون کي ماري مون جيان جيئي ٿو.
پاڻ پسائڻ جو جواز ۽ ايڏا آئينا؟ ڪائنات آئيني اڳيان آئينو رکيل آهي، اي خدا آئينا نه ٺاهين ها، اکيون ٺاهين ها! تنهنجي تجلي (Illumination) جي طاقت ۾ شيون ڌنڌ لائجي وڃن ٿيون. انسان ته سج ڏي اک کڻي نه ٿو ڏسي سگهي، تنهنجو تجلو اکين کي کيرو ڪري ٿو، تنهنجي تجلي جي طاقت وجود کي پار (Transilluminate) ڪري ٿي، اندر ۾ ڇا اجاگر ڪري ٿي؟ اهو پاڻ کي پاڻ ڏسڻ کان قاصر آهيان.
اي مها! توکي ٽول نه ٿا جڳائين، جڏهن تنهنجو ذڪر نڪري ٿو ته ماڻهو پڇن ٿا “پهريون بيدو پيدا ٿيو يا چوزو؟” (5)
اهڙو سوال سبائب (Causality) جو ٻه واٽو آهي، ان ۾ سبب (Cause) ۽ ان جي اثر (Effect) جي ڪا خبر نه ٿي پوي. (6)
سبب ۽ اثر هڪ ٻئي سان لاڳاپيل آهن، جديد طبعات جي وقت ۽ وٿي، (Time and Space) کان اڳ سبب ۽ اثر (Cause and Effect) هيو. (7)
سبب جي اثر هيٺ جيڪي واقعا ٿيا اهي ماضي آهن ۽ جيڪي ٿيندا اهي مستقبل آهن، ائين وقت ۽ وڇوٽي ان محاوري ۾ سمايل هيا.
ارسطوءَ وٽ لفظ سبب جي معنا وضاحت (Explaination) آهي يا ڪنهن سوال جو جواب ڏيڻ هن وٽ سبب، وضاحتن جي وضاحت آهي.(8) سبب جو سمجهه ۾ نه اچڻ بحث ڇيڙي ٿو، هن وٽ اهڙو بحث نه کٽندڙ سلسلو آهي، جنهن جو ٽوڙ ڪٿي به سچ ظاهر نه ٿو ڪري، اڻ کٽ موٽ (Infinite regress) آهي، جنهن ۾ سچ کي ظاهر ڪرڻ لاءِ هڪ ثبوت کي ٻئي ثبوت جي ضرورت پوي ٿي، ٻئي ثبوت کي ثابت ڪرڻ لاءِ ٽئين ثبوت جي ۽ ٽئين ثبوت کي چوٿين ثبوت جي، ائين هر ثبوت کي ثابت ڪرڻ لاءِ، ثبوت پويان ثبوتن جي ڊگهي اڻ کٽ قطار ٺهي وڃي ٿي، جنهن کي سچ ثابت ڪرڻ جي اڻ کٽ موٽ (Infinite regress) چئجي ٿو. (9)
......بيدو پيدا ٿيو ڇو جو ڪڪڙ هئي، بيدي مان ڪڪڙ پيدا ٿي، ڪڪڙ وري بيدو لاٿو.... پهريون ڪڪڙ پيدا ٿي يا بيدو؟ ڇو جو ٻئي هڪ ٻئي مان پيدا ٿين ٿا.
خدا ڪائنات پيدا ڪئي، خدا کي ڪنهن پيدا ڪيو؟ يا فلسفيانا طور سوچجي ٿو ته خدا ڪائنات پيدا ڪئي آهي، ڪائنات، خدا پيدا ڪيو، ڇو جو خدا ڪائنات ۾ سمايل آهي، ته پوءِ پهريون ڪير پيدا ٿيو، خدا يا ڪائنات؟
ان ڪري سياڻن سچ چيو آهي ته “چوزي کي حقير نه سمجهيو وڃي، ڇو جو دنيا جهڙي بيدي جو وجود چوزي جو ڪمال آهي.”
فلسفي کي هزارين سان اهو مسئلو حل ڪرڻ ۾ لڳي ويا ته پهريون چوزو پيدا ٿيو يا بيدو؟ مسئلو حل ڪندي ڪيترائي چوزا مري ويا. ڪيترا چوزا پيدا ٿي پيا، بيدا هٿن مان ڇڏائجي ڀڄي پيا، ڪيترا نوان بيدا ٻاهر نڪتا، بيدا چوزا بڻيا ۽ چوزا بيدي ۾ وڃي ڪڪڙ ۾ موٽيا، خدا کي ڳولهيندي اسين ڪيڏا ڪڪڙ پيدا ڪيا ۽ ماڻهو ڪڪڙن جي ٻانگ تي نمازون پڙهن ٿا.
ارتقائي طور اهو مسئلو سلجهائي سگهجي ٿو، نه پهريون چوزو بيدا ٿيو ۽ نه بيدو پيدا ٿيو، ساهوارا امائينو ايسڊ (Aminoacid) جي پيداوار آهن، امائينو ايسڊ جي ترتيب (Squence) ڊي اين اي جي شروعات ڪئي، ڊي اين اي، جيو گهرڙي (Cell) کي جنم ڏنو، جنهن مان هر ساهوارو ماحول مطابق پروان چڙهيو آهي.
امائينو ايسڊ ڪٿان آيا؟ اهي ڪيميائي ترتيب آهن ۽ ان جو جواب آهي ته اهي پڇڙتاري (Comet) وسيلي ڌرتيءَ تي پهتا، انڪري چوزا پنهنجن اصلوڪن جا تبديل ٿيل نسل آهن، بيدو يا چوزو ارتقائي وجود آهن، جيڪي ماحول ۽ حالتن سان مطابقت (Adaptation) ۾ صدين جو سفر ڪري تبديل ٿي ان حالت کي پهتا. (10)
ايناڪسمينڊر (Anaximandar) (610-546BC) اهڙي سوال جو جواب مبهم لفظن ۾ ڏنو هيو، جيڪو ڪنهن کي سمجهه ۾ نه آيو يا اهو وقت کان پهريون وقت جو سچ هيو، جيڪو وقت جو ڪوڙ ٿي پيو، ڪوڙ جي وقت ۾ ڪوڙ ئي سچ هوندو آهي ۽ سچ جي وقت ۾ ڪوڙ ئي ڪوڙ هوندو آهي، جيئن ته سچ اڻ کٽ موٽ آهي، انڪري سچ کي ثبوت جي ضرورت ماضيءَ ۾ اهڙي هنڌ وٺي وڃي ٿي جو ڪوڙ جي رڻ ۾ سچ رڃ ٿي پوي ٿو.
فيساغورث اينا ڪسمنڊر جو شاگرد هيو، اينا ڪسمينڊر چيو “مادو فنا نه ٿو ٿئي، اهو خاتمي بنا (Endless) آهي، اهو تبديل ٿي ٻئي روپ ۾ ظاهر ٿئي ٿو. (11)
ايناڪسمينڊر، ٿاليس، (Thales) جو شاگرد هيو، ٿي سگهي ٿو هن پنهنجي استاد جي خيالن کي اڳتي وڌايو هجي، ٿاليس چيو “بنيادي عنصر پاڻي آهي” (12)
اهڙن خيالن ۾ ارتقا جو لڪيل اظهار آهي، عيسا کان ڇهه سوَ سال اڳ اهڙن خيالن جو اظهار حيرت ۾ وجهندڙ آهي، اهڙن فلاسافرن جي صدقي سوچيان ٿو ته لکيل ورق نه ڦاڙيان، پر مون کي خبر آهي ته پاگل خاني ۾ صرف ٻه شخص چريائپ کان پاڪ هوندا آهن، هڪ مالهي ۽ ٻيو ڀنگي، ڇو جو مالهيءَ کي بدبوءِ ۽ ڀنگيءَ کي خوشبوءَ نه وڻندي آهي، چرين لاءِ جهڙي خوشبوءِ تهڙي بدبوءِ، توهان کي يقين نه اچي ته يونانين جي هڪ ٻئي ڳالهه ٻڌو.
دنياوي بيدي (Orphic egg) موجب دنيا بيدي مان نڪتي آهي، ان بيدي مان ٻجنسيو (Hermaphraditus) فينس (Phanes) ديوتا ڄايو، فينس ديوتا ٻجنيسو آهي، هو نر به آهي ته مادي به، کيس مخلوق پيدا ڪرڻ لاءِ ڪنهن ماديءَ جي ضرورت نه پئي. (13)
ڌرتيءَ تي هاڻي به ڪيترا نوع (Species) ٻنجسيا آهن، اهي آنيارا (Ova) ڏين ٿا ۽ آنيارن کي پاڻ ڳڀرائين (Fertilise) ٿا.
مزاح طور انسان ٻجنسيو هجي ها ته ڪيترن عذابن ۽ گناهن کان بچي وڃي ها، گيس گناهه نه ڪرڻ جي صلي ۾ جنت نصيب ٿئي ها ۽ حورون هڪ ٻئي جي شڪل ڏسن ها.
فينيشين (Phoenician) عقيدي موجب ڪائنات ٿٿ (Thoth) ديوتا مان جنم ورتو، ٿٿ جو هيٺيون ڌڙ انسان ۽ منڊي ابس (Ibis) پکي جهڙي هئي، ابس پکي ٻگهه جهڙو هيو، پر ان جي چهنب ڊگهي ۽ قد وڏو هيو، اهڙي تصوير مصر جي قديم کنڊرن مان پڻ ملي آهي.(14)
چيني عقيدي موجب بيدي مان پانگو (Pangu) ديوتا پيدا ٿيو، جڏهن بيدي مان ظاهر ٿيو ته بيدي جو مٿيون اڌ آسمان ۽ هيٺيون اڌ ڌرتي ٿي پيو، جيئن ديوتا قد ۾ وڏو ٿيندو ويو ته آسمان مٿي ٿيندو ويو، پانگو ديوتا جي مرڻ کانپوءِ ان جا عضوا ڪائنات جا حصا ٿي ويا. (15)
عقيدو معصوم ٻار جي هٿ ۾ جهليل ڦوڪڻو آهي، پنهنجي پنهنجي هوا ڀريو ۽ اڏاريو.
اسين لاشعوري ڪفر ڪيون ٿا، جيئن ته ڪامل (Absolute) اڃان متضاد آهي، کيس مڪمل چئي مڙهيون ٿا، ڪامل هر ادراڪ ۾ مختلف آهي، عقيدو ۽ اعتقاد گروهي شڪل اختيار ڪري ڪفر ۽ ايمان جي تناظر ۾ ورهايل آهي، ڪامل کي ڪامل تي مڙهي نه ٿو سگهجي، ڪامل، ڪامل نه آهي، هر انسان کي آزادي هجڻ گهرجي ته پنهنجي پهچ مطابق ڪامل کي مڪمل ڪري.
مان ڪنهن به ڳالهه سان متفق نه آهيان، اهو سچ به آهي ته جيڪڏهن سچ نه هجي ته سڀ ڪوڙ آهي ۽ اهو به ڪوڙ آهي ته جيڪڏهن ڪوڙ نه هجي ته سڀ سچ آهي.
منهنجو پراڻو دوست ڪامريڊ گلاب جنهن کي فيڊل ڪاسترو جهڙي ڏاڙهي آهي ۽ ماڻهو کيس مولوي چوندا آهن، هڪ دفعي عجيب جملو چيو: “سچ ۽ ڪوڙ انسان جي پوشاڪ آهن، ڪوڙ قميص ۽ سچ سٿڻ آهي”
گلاب آ گلاب آ گلاب آ گلاب.................
............................Rose is a rose is a rose is a rose
اهو جملو ڪامريڊ گلاب نه آهي پر گرٽروڊ اسٽين (Gertrude stain) (1946-1874ع) جي مشهور نظم سيڪرڊ ايملي (Sacred Emily) جي هڪ سٽ آهي.
پهريون گلاب شخصيت جو نالو آهي، جيڪا مرد نه، عورت آهي، گلاب آهي، گلاب جهڙو ڇو جو گلاب، گلاب آ، ان ڪري گلاب، گلاب جهڙو آهي، ڇو جو گلاب...................
سڃاڻپ جي هڪ اڻ کٽ تعريف، اهو جملو سڃاڻپ جو قانون (Law of identity) مڃيو وڃي ٿو، گر ٽروڊ موجب اهو جملو گلاب کي ڳاڙهو ڪري وجهي ٿو. (16)
انسان ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويندو آهي، پر هر ڪاوڙ کانپوءِ کيس ڦڪو ٿيڻو پوندو آهي، انڪري گلاب ۽ ڪاوڙ ۾ فرق آهي، گلاب ڪاوڙ نه ڪندا آهن، ان ڪري ڦڪا نه ٿيندا آهن، ڪي گلاب ڦڪي رنگ جا به هوندا آهن، انهن جو ڦڪو رنگ ان ڪري هوندو آهي، جيئن ڪڏهن ڦڪا نه ٿين.
سڃاڻپ جي قانون (Law of identity) موجب سچ ٻن قسمن جا آهن، هڪ تعلقي (Necessary) سچ آهي، جيئن معروض (Objects) رياضي ۽ سائنس جا قانون جيڪي تجرباتي نتيجن سان حاصل ٿين ٿا، ٻيو سچ متعلقي (Contigent) آهي، جيڪو لامحدود سببن تي مشتمل آهي، ان جي خبر خدا کي آهي ۽ بندي جي سوچ کان پري آهي. (17)
سچ کي نج حالت ۾ قبول نه ٿو ڪري سگهجي، سچ کي ورهائي ويجهو آڻي سگهجي ٿو، سچ هڪ نه آهي، ان جا قسم آهن، ڪهڙي قسم جو سچ توهان جي توقع تي پورو لهي ٿو، ان سچ کي پنهنجو ڪيو.
سچ لاوارث ٻار جيان يتيم خاني جو رهاڪو آهي، جيڪو سچ سهڻو لڳي ان کي پنهنجو (Adapt) ڪيو.
منهنجي گلدان جا گل ڪومائجي چڪا آهن، ڳاڙهو رنگ ناسي ٿي چڪو آهي. مان لکيل ورق ڦاڙي انهن جي ڪفن ۾ گل وجهي ڊسٽ بن ۾ دفنايان ٿو.
References:
1. Hankinson. R.J (1997)
“Cause and explanation in ancient Greek thought”.
(PDF) oxford university press.p.125.
2. Villanuev , Tino (1999). First cause (Primera Cause). Merrick NY. Cross cultural communications 1999.
3. Harry A Wolfon.
“The plurality of immovable movers in Aristotle and Averroes”
Harvard studies in classical philology, 63(1958): 233-253.
4. Jozef Maria Bochenski (1959)..
“Things are said to be named equivocally, when though they have a common name”.
Section.3.32, p-11 and sect: 3.92,p.14.
5. Fabry Merrill (2016)..
“Now you know , which came first the chiken or the egg?”.
Time magazine. Retrieved 2017-07-11.
6. Bunge , Mario (1960).
“Causality and modern science”.
Nature.187 (3rd edition) 2012.p.123-124.
7. Lewis , David (1973)
“causation”
Counter factual dependence and times arrow. Nous. 13(4).
8. Byrne , Patrick Hugh (1997).
“Analysis and science in Aristotle”.
Sunny series in Ancient Greek philosophy. State university of New York press. p.83.
9. Aristotle.
“Posterior Analytics”
B.H. Blackwell.1901-p,7.
10. Benton , Michael. J et al (2007).
“Paleonotological evidence to date the tree of life”.
Molecular biology and evolution. 24(1).26-53.
11. Kahn , Charles H. (1960) Anaximander and the origin of Greek cosmology. New York. Columbia university.
12. Chishom , Hugh, (1911).
“Thales of Miletus”.
Encylopedia Britannica.26(11th edition) Cambridge university press.
13. West. M.L (1983) “The orphic poems”
Oxford university press.p-205.
14. Bleeker , CJ (1973). Hathor and Thoth. Two Key figures of the ancient Egyptian religion.p-121-123.
15. Derk , Bodde.“Myths of ancient china. In mythologies of the ancient world”
By samuel Noah Kramer. Anchor 1961.p-383.
16. Gertrude Stein.“Text of sacred Emily”.
English university of Illinois archived from the original 2003.
17. Thomas , Ivo (1974) “On a passage of Aristotle”. Notre Dame J. Formal Logic.15(2):347-348.
***