حقيقت Realism
حقيقت جي وصف اها آهي ته، اها اسميت (Nominalism) جو ضد ۽ تصور (Idealism) جو ابتوانس (Paradox) آهي. (1)
حقيقت موجب شيون ادراڪي معروض رکن ٿيون، اهو ان جي ابتڙ آهي ته ڪو سوچي ۽ سندس ادراڪ شين کي وجود ڏئي، حقيقت جو معيار، عقيدي، ايمان، توهم، لفاظي ۽ خام خياليءَ کان مٿانهون آهي.
فلسفي ۾ حقيقت نگاريءَ جو اظهار، ادب، لقائن، ماضي، مستقبل، انگن، رنگن، سوچن، موضوعن، معروضن، ساختن ۽ آرٽ ۾ پڻ ملي ٿو. (2)
حقيقت جو انحصار دماغ (Mind) تي منحصر نه آهي، اهو شڪائپ (Skepticism) ۽ ڇَڙائپ (Solipcism) بر خلاف آهي، جن موجب دنيا دماغ کانسواءِ وجود نه ٿي رکي. (3)
حقيقت ڪفر جو رستو آهي، حقيقت جي واٽ تي هلي رب تائين رسائي حاصل نه ٿي ڪري سگهجي، حقيقت ۾ دماغ (Mind) جو ڪم نه آهي، جيڪي آهي سوئي آهي، جيڪي ڏسجي ٿو اهو ئي آهي.
خدا جي ويجهي ٿيڻ لاءِ حقيقت کان منهن موڙي تصور ويجهو ٿيڻو پوي ٿو، روحانيت (Spiritualism)، ماديت (Materialism) خلاف آهي ۽ ماديت حقيقت آهي. روح حقيقت ۾ شامل نه آهي، پر جسم حقيقت جو مثال آهي.
حقيقت جي وصف ڪن لاءِ آسان ته ڪن لاءِ منجهيل آهي، اها ادراڪ جي سطح آهي ته ڪو ڪهڙي سطح تي ان کي پاڻ لاءِ قابلِ قبول بنائي ٿو. ڪي روحانيت کي حقيقت چون ٿا، کي تصور ۽ اسميت کي حقيقت ويجهو آڻي عقيدي کي مڪمل ڪن ٿا.
حقيقت جي فلسفي مان ماورائي (Metaphysical) شيون خارج ٿيل آهن، ٺوس حقيقت کان پري ماورائيت لاءِ سوين در کليل آهن، قديم فلفسو ماورائيت کانسواءِ نامڪمل آهي. (4)
رب اکين جو نور ۽ ڪنن جو سور آهي، رب جو تصور روشني آهي، پر رب متعلق ڳالهائيندي زبانون ڪڏهن به ٿڪيون نه آهن، ٻڌجي ته انسان ٻوڙو ٿي پوي، خدا حقيقت کان مٿانهون، ادراڪي معروض نه، پر تصور آهي، جيڪڏهن حقيقت ۾ بيان ڪجي ته بت ٺهي پوي، تصور ڪو به معروض ٺاهڻ کان عاري آهي، خدا “نجهه” (Nothing) جي انتها تي پهچي تصور ۾ عظمت حاصل ڪري ٿو، ڪي ان انتها کي حقيقت چون ٿا، جڏهن ته حقيقت اتي نه ٿي پهچي، جتي تصور جي اڏام آهي، خدا پنهنجي ذات ۾ بندي جي پهچ موجب ان اندر موجود آهي، اهو ذاتي آهي، اهو ئي سبب آهي، جو ڪو درويش آهي، ڪو بادشاهه، ڪو ظالم، ڪو حملي آور، ڪو انسان دشمن، ڪو مفاد پرست، ڪو سخي ۽ ڪو نرم دل.
“الف” حقيقت جو حصو نه آهي، الف کان اڳ، حقيقت جي ڪهڙي حيثيت؟ ان حد تي پهچي تصور تاڙي پکيءَ جيان رڻ ۾ رڙندو وتي ٿو، تصور ان قابل آهي، جو اهو تاڙي پکيءَ جي تڙپ ڏسي بادلن کي برسائي وجهي، تصور سج اڀاري ۽ سج لاهي ٿو، تصور جي اڀ جا تارا حقيقت کان هرحال ۾ وڌيڪ ٽمڪڻهارا ۽ روشن آهن، چنڊ تصور ۾ خوبصورت آهي، جسم حقيقت صحيح پر تصور انسان ۾ روح ڦوڪي ٿو.
ڪي حقيقت جي وڪالت ڪندڙ فلسفي چون ٿا، سچ، ڄاڻ جي سگهه (Cognition) ۽ حقيقت وچ ۾ لاڳاپو (Correspondonce) آهي.(5) کوجنائون ترميمن جا داغ آهن، انسان سڀ کان سچو دوست پنهنجو آهي، خود ڪلامي بهتر ڪچهري آهي، سماجي ڪارج ۾ انسان پاڻ وڃائي ويهي ٿو، هر زبان مبلغ آهي، ڪهڙيون تبليغون ٻڌجن؟ ڪهڙيون ترغيبون اختيار ڪجن، هر گذرندڙ ڏينهن ايندڙ ڏينهن جي چُڪ آهي، هر ترميم تي سج ڦٽي ٿو، حقيقت جي ترميم جاءِ بجاءِ هر هنڌ ڦهليل آهي، نه ڄاڻ جي سگهه جو معيار مقرر آهي ۽ نه ئي حقيقت هر حال ۾ تسليم ٿيل آهي.
انسان معروضي حقيقت سان ايڏو مانوس آهي جو اهي پنهنجي حيثيت وڃائي ويٺيون آهن، ساڳيا نظارا بيزاريءَ جو سبب آهن، هو نواڻ ڳولهي ٿو، تصور ان جي اهڙي کوٽ جي پورائي ڪري ٿو، تصور جي اڏام نوان منظر ڏيکاري ٿي، تصور انسان اندر مورثي موجود آهي، حقيقت جي دنيا کي برداشت ڪرڻ جي حد (Tolerence) هڪ جاءِ اچي پنهنجي عروج تي پهچي ٿي ۽ ان کان پوءِ تصور جي حد ان برداشت کي ٽوڙي اڳتي وڌي ٿي، انسان ناشڪريو آهي، جيڪڏهن اهو دنيا جيان جنت ۾ باشعور زندگي گذاريندو ته جنت مان بيزار ٿي ويندو، ان جو شعور هڪ ٻئي جنت تخليق ڪندو، جيڪا خدا جي جنت کان بهتر هوندي، اها جانور جي خوبي آهي ته اهو هرحال ۾ حقيقت کي قبول ڪري ٿو، شعور جانور کي انسان بڻائي ٿو، انسان جنت کي جنت تڏهن قبول ڪندو، جڏهن اتي جنت جو جانور ٿي رهندو.
حقيقت جا به گهوڙن جيان قسم آهن، فلسفي ۾ حقيقت معروض (Object) آهي، حقيقت ڏسڻي هجي ته مُٺِ ۾ مٽي کڻي ڏسو، ڌوڙ حقيقت آهي، پٿر، ڀتر، ٽڪر، سڀ حقيقت آهن، دل، مغز (Brain) ۽ جگر سڀ حقيقتون آهن، پر دماغ (Mind) حقيقت نه آهي. (6)
حقيقتون نظر جي دائري ۾ قيد آهن، ڀل سنهي چيلهه سونهن جي علامت هجي پر ڪنڌ چيلهه کان به سنهو آهي، ڪنڌ ڦيرائي ڪجهه ڏسي سگهجي ٿو، پر چيلهه ڦيرائڻ تصور آهي.
حقيقت جا ڪجهه قسم:
ماورائي حقيقت (Metaphysical Realism) ۾ جيڪي موجود آهي، اهو ئي وجود آهي، ان جون خاميون ۽ خوبيون سوچن ۽ مشاهدن مان پيدا ٿيل نه آهن. (7)
سئين سڌي حقيقت (Direct Realism) جو مدار حواسن تي آهي، حواس جيڪي ڏسن ۽ محسوس ڪن ٿا، حواسن وسيلي ادراڪ جن شين جي آگاهي ڏئي ٿو، اها ئي حقيقت آهي. (8)
سائنسي حقيقت (Scientific Realism) موجب جن شين جي وضاحت سائنس ڪري ٿي سا حقيقت آهي، تجربي سان ثابت ٿيل شيون پاڻ اندر ٺوس حقيقت رکن ٿيون.(9) سائنسي حقيقت کي تسليم نه ڪندي ڪن فلسفين ان کي اوزار بازي (Instrumentalism) چيو آهي، انهن چواڻي، اها اوزارن ۽ نظرين جي ڀرمار آهي. (10) سائنس اڃان حقيقت کي نه ڳولهيو آهي، اها اڃان ذري (Particle) جي کوجنا به مڪمل نه ڪري سگهي آهي.
جديد طبعي حقيقت (Physical Realism) جيئن ته ڪا به شيءِ طبعي طور مڪمل ثابت ٿيل نه آهي، اها ماروائي طبعات جو حصو رهي، تصوراتي ۽ خيالي مفروضن سان بيان ٿيل آهي، جديد طبعات، تجربي سان ان کي ثابت ڪري حقيقت جو روپ ڏنو آهي، ڪائنات مفروضاتي يا تصوراتي نه آهي، پر ٺوس حقيقت آهي ۽ ان حقيقت پويان تجرباتي ثبوت آهن. (11)
اخلاقي حقيقت (Moral Realism) ۾ اخلاقي سطح ڪائنات کي معروضي روپ ڏئي ٿي. (12)
جمالياتي حقيقت (Aesthetic Realism) موجب حقيقي سونهن جو مدار سوچن تي نه آهي، پر سونهن معروضي (Objective) طور موجود ٿئي ٿي. (13)
ارسطوءَ جي حقيقت (Aristotelian Realism) ماورائي حقيقت آهي، ارسطوءَ چواڻي ڪائناتي معروض پنهنجي حقيقت ۾ پنهنجو مثال پاڻ آهن. (14)
جديد فلسفي ۾ ماورائي حقيقت جو تصور پيش ڪندڙن ۾ فرانز برنيٽو، مينگ، وٽوريو بينوسي، ارنسٽ مالي ۽ هسرل شامل آهن، انهن موجب سچ تصوراتي نه آهي، پر ٺوس حقيقت آهي، سچ نظر اچي ٿو ۽ ان کي هيت (Form) آهي. (15)
ڊائليڪٽيڪل ماديت (Dialectical Materialism) جنهن جو بنياد وجهندڙن ۾ ڪارل مارڪس ۽ اينجلس شامل آهن، انهن چواڻي وجوديت سڀ کان وڏي حقيقت آهي. (16)
همعصر فلفسو (Contemporary Philosophy) جنهن ۾ برٽرينڊ رسل، لڊوگ، وٽجنسٽن، آسٽن، ڪارل پوپر ۽ گساف برگمين شامل آهن، انهن حقيقت کي ماورائي طور قبول ڪيو آهي، سندن خيال موجب تصور کانسواءِ حقيقت بي معنا آهي. (17)
فيصلاتي حقيقت (Critical Realism) يا ادراڪي فلسفو جيڪو جان لاڪ ڏانهن منسوب آهي (18) ان موجب حقيقت حواسن تي منحصر آهي، فيصلاتي حقيقت ۾ دماغ تي منحصر (Mind dependent) حقيقت جا در دماغ تي انحصار نه ڪندڙ (Mind Independent) دنيا تي کلن ٿا، ان جو مدار خاصيتن تي آهي. (19)
اولين خاصيتون (Primary Qualities) نظر ايندڙ حقيقت ۾ واضح هونديون آهن، جڏهن ته ثانوي خاصيتون (Secondary Qualities) اهي آهن، جيڪي مشاهدو ڪندڙ جي حِس (Sensation) بيدار ڪن، اولين خامين ۾ نهرائپ (Solidity)، پکيڙ (Extension)، حرڪت، عدد ۽ شڪل شامل آهن، اهي سڀ خاصيتون نظر اينديون آهن، جيئن ڪا شيءِ گول نظر اچي ٿي ته ان کي ٽڪنڊو چئي بحث نه ٿو ڪري سگهجي.
ثانوي خاصيتون حِس پيدا ڪندڙ آهن جيئن، ذائقو، بوءِ، آواز ۽ رنگ، اهي مشاهدو ڪندڙ تي اثر انداز ٿين ٿيون، پر انهن مان جيڪا ڄاڻ حاصل ٿئي ٿي، اها ٺوس، معروضي يا حقيقت نه آهي، اهي موضوعي (Subjective) آهن. (20)
جيئن دنيا ۾ انسانن جون شڪليون الڳ آهن، ائين حقيقت جون شڪليون به ساڳيون نه آهن، حقيقت رڻ ۾ واريءَ تي پوندڙ کجيءَ جي پاڇي مان کارڪون پٽي کائڻ جي ڪوشش آهي.
حقيقت کي ڪو رنگ نه آهي، ڪو ذائقو، بوءِ ۽ آواز نه آهي، حقيقت بي رنگ، بي ذائقي، بوءِ کان پري گونگي آهي، ان اندر خدا ڪهڙي جاءِ والاري ٿو؟ هوا، باهه، پاڻي، حقيقت جا بي ذائقي احساس، نظر جو دوکو، من درد جي ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل آهي، چنڊ جهڙ ۾، ان کي ڪهڙو ڳولهيان؟ ڪوهيڙو ڇا آهي؟ پَل ۾ معروض، پل ۾ موضوع، ٻاڦ، پاڻي، برف بي رنگ، بي آواز، حرڪت، شڪل، نظر جو دوکو، سڀ بخارات (Vapours) تحليل غائب، تصور جو دونهون، دونهي جي هر وڪڙ ۾ تصور، تصويرن پويان تصوير، تصور جون تصويرون تحليل ٿي هوا ۾ هليون وڃن ٿيون، ڀتيون ڪن بند ڪري بيٺل آهن، سڀ در پاڇن جو انتظار ڪن ٿا.
موضوع (Subjacts) ڀل نوان هجن پر حقيقت انهن کي پراڻو ڪوٺي ٿي، حقيقت اهڙو مينهن آهي، جنهن ۾ دنيا جون لڪيرون ڊهي ٺهن ٿيون، اسميت (Nominalism) ۾ خاڪن ۾ ٺهيل، گل، زلف ۽ ٻانهون لڙهنديون وڃن ٿيون.
اي خدا پاڻ ظاهر ڪر ته سيني جي مونجهه ڍري ٿئي، حقيقت خدا جي کيسي ۾ پيل آهي، خدا ٻارن کي خرچي ڏي، کيسي ۾ هٿ وجهه ۽ حقيقت ورهاءِ.
جيسين ڪجهه ظاهر ٿئي، ظهور کان اڳ سڀ وضاحتون حقيقت کان پري آهن، ڪهڙي منهن سان ڪاغذ لکان ۽ انهن کي سانڍيان، مان ڊائريءَ جا ورق ڦاڙيان ٿو، ڦاٽل صفحا حقيقت آهن، ڇو جو حقيقت پاڻ سلامت نه آهي.
References:
1. Berger , Peter ; Luckman , Thomas (1966).
“The Social Construction of reality”.
A treatise in sociology of knowledge. New York : Anchor books. p.21-22.
2. Jain SA (1992).
“Reality”.
Jwalamalin: trust.
3. Miller , Alexander.
“Realism”
The standard encyclopedia of philosophy.
4. Norsen , Travis (2007).
“Against Realism”
Foundation of physics 37(3) : 311-40.
5. Schraw , Gregory (1998).
“Promoting general metacognitive awareness”.
Instrumental science.26:113-25.
6. Basar , Erol (2010). Brain , body , mind. Oscillations in scope of uncertainty principle. New York : springer.p-5.
7. J.W.N. Watkins (1958).
“Confirmable and metaphysics”.
Mind.67(267):344-65.
8. Roger F. Gibson ,
“McDowell’s direct realism and platonic naturalism”
Philosophical issues. Vol.7. perception. 1966, p-275-81.
9. Psillos , stathis (1999).
“Scientific realism”.
How science tracks truth. London: Routledge.
10. “Scientific Realism”
Standford encyclopedia of philosphy.
11. Travis , Norsen (2007). Against realism. Foundations of physics. 37(3):311-40.
12. Brink, David O,
“Moral realism and the foundations of ethics”
New York Cambridge university press. 1989.
13. Eli Siegel.
“Aesthetic realism: a tripartite study”
The right of aesthetic realism to be known. 247(1977).
14. “Aristotles metaphysics: substance and universals”
Standford encyclopedia of philosophy.
15. Gottlieb , Anthony.
“The dream of reason”
History of western philosophy from Greeks to the Renaissance , 1st edition , chapter. 1-2.
16. Sean Creaven,
“Marxism and realism”.
A materialistic application of realism in social science. Routledge , 2012, p-33.
17. Putnam , H;
“Realism and reason”.
Philosophical papers , vol. 3. Cambridge university press-1983.
18. Roy Bhaskar
“Philosopher whose school of critical realism challenged”.
The independent. Retrieved. 2018.
19. Marshall. John (1994).
“John Locke : resistence , religion and responsibility”
Cambridge.p-426.
20. Yolton , John.
“John Locke and the compass of human understanding”.
Cambridge university press. 1970.
***