نقاءُ Noumenon
نقاءُ انساني ادراڪ ۽ حواسن کان پري معروض (Objects) يا عملي واقعا (Events) آهن، لقاءُ ظاهر ظهور آهي، لقاءُ پاڻ ظاهر ڪري ٿو، جڏهن ته نقاءُ لڪيل ۽ ڳجهو آهي. (2)
ڪانٽ (1804-1724ع) جو فلسفو آهي ته نقائي ڪائنات وجود رکي ٿي، پر اها انساني ادراڪ ۽ حواسن کان ٻاهر آهي، “شيءِ پاڻ اندر” (Thing in itself) آهي. (3)
اهو فلسفو افلاطون جي خيالن سان ملندڙ آهي، جنهن پنهنجي ڪتاب “مڪالمي” ۾ ان تي بحث ڪيو آهي.
ڪانٽ موجب ماڻهوءَ جي سمجهه، سمجهه جي حد تائين محدود آهي، ڪجهه شيون حواسن ۾ نه ٿيون اچن ۽ سمجهه جي دائري کان ٻاهر وجود رکن ٿيون، اهو نقاءُ آهي ته شيون پاڻ اندر لڪيل آهن، ان ڪري اهي ادراڪ (Perception) ۾ نه ٿيون اچن، شيون پنهنجو پاڻ (Things is themselves) ۾ لڪي وجود کي ساخت (Structure) ڏين ٿيون. (4)
پرهو (Pyrrho) (360-270 Bc) پنهنجي نظريي شڪائپ (Skepticism) ۾ نقاءُ تي تنقيد ڪئي آهي، ان کي خلل (Delusion) ڪوٺيو آهي. (5)
ڪانٽ جي نظريي موجب سمجهه، سمجهه جي حد تائين محدود آهي، جتي سمجهه پهچي ختم ٿئي ٿي، اتي ليڪ کان ٻاهر اسين سمجهه ۾ نه ايندڙ ڳالهيون ڪيون ٿا، دراصل سمجهه به سچ جيان ڪڏهن مڪمل ٿيڻي نه آهي. (6)
جديد سائنسي نظريي موجب لقاءُ تجربي ۽ مشاهدي سان معلوم ٿئي ٿو، تجربي ۽ مشاهدي جي وسعت جيڪا ٽيڪنالوجيءَ سان حاصل ٿئي ٿي، اها نقاءُ کي لقاءَ جو روپ ڏئي ٿي.
ڪانٽ جو فلسفو خالص موضوعي (Subjective) آهي، شيون شين جهڙيون ٿي، شين اندر، شين جي شڪل ۾ شيون ڏسجن ٿيون، اسان دراصل شيءِ نه ٿا ڏسون، پر شيءِ جهڙي شيءِ ڏسون ٿا، نقاءَ ۾ معروض (Objects) موجود آهن ۽ انهن اندر عملي واقعا جاري آهن، پر حواسن کان انڪري ٻاهر آهن جو اهي معروض، معروض نه آهن، پر معروضن جهڙا آهن، اک کان اوجهل عملي واقعا جاري آهن، اهڙا واقعا اسان جي ادراڪ ۾ نه ٿا اچن ڇو جو ادراڪ اهڙا عمل ڏسڻ کان قاصر آهي.
ڪانٽ ڪافر ٿيڻ نه ٿو چاهي، هو چاهي ٿو ته فلسفو به برقرار رهي ۽ خدا به هٿن مان نه وڃي، هو هڪ الڳ ڪائنات ڏسي ٿو، جيڪا هن ڪائنات جيان لقائي روپ نه ٿي رکي، پر اڻ ڏٺل ڏيک جي گهڙيل ۽ حواسن جي دائري کان ٻاهر آهي.
مان پنهنجو پاڻ ۾ آهيان، ان ڪري آهيان، جو منهنجو پنهنجو پاڻ ۾ هجڻ مونکي منهنجي ساخت (Structure) ڏئي ٿو، منهنجو وجود نه آهي، پر ساخت آهي، منهنجو وجود مون اندر آهي، جيڪو نظرن کان اوجهل ۽ حواسن کان پري آهي، ادراڪ ۾ منهنجو معروض (Object) نه معروض آهي، نه موضوع(Subject) . اهو ڏيکاءُ ۽ نظر جو دوکو آهي، مان، مان ۾ لڪيل آهي، جيڪو “مان” نظر اچي ٿو، اهو “مان” نه آهي. (7)
افلاطون غار جي تمثيل (Allegory of cave) ۾ ان تي بحث ڪيو آهي، اهڙي تمثيل افلاطون جي ڪتاب “ريپبلڪ” ۾ ڏنل آهي، اها سندس ڀاءُ گلوڪون (Glaucon) ۽ استاد سقراط وچ ۾ گفتگو آهي، افلاطون ان گفتگوءَ جو تذڪرو ڪندي لکي ٿو ته سقراط هڪ اهڙي تمثيلي غار جو ذڪر ڪيو، جنهن ۾ ماڻهو سڄي زندگي زنجيرن ۾ جڪڙيل رهيا، اهي ائين ٻڌل هيا جو ڪنڌ موڙي پوئتي ڏسي نه سگهندا هيا، انهن پويان باهه ٻرندي هئي ۽ سامهون ڀت تي پاڇا نظر ايندا هيا، انهن نظر ايندڙ پاڇن کي نانءُ ڏنا ۽ سوچيو ته ڪائنات اهائي آهي، ڪائنات صرف پاڇا آهن ۽ نالا انهن پاڇن کي هيت (Form) ڏين ٿا.
اهي وقت جا قيدي پاڻ کي زنجيرن مان ڇڏائڻ جي ڪوشش نه ڪندا هيا ۽ سمجهندا هيا ته اها ئي زندگي آهي، هڪ ڏينهن انهن مان ڪجهه قيدي زنجير ڇِنائي غار کان ٻاهر آيا ۽ جڏهن حقيقي ڪائنات ڏٺائون ته کين يقين آيو، ڪائنات انڌيري غار کان ٻاهر آهي، ڪائنات پاڇا نه آهي، پر پاڇا پيدا ڪندڙ آهي. (8)
پاڇا پاڻ اندر ڪائنات نه ٿا رکن پر ڪائنات اها آهي، جيڪا پاڇو ٺاهي ٿي، انسان انڌيري غار جي عقيدي ۾ ڦاٿل آهن، انهن ڪنڌ جڪڙيل انسانن کي جيڪي ڪجهه ڏيکاريو وڃي ٿو. اهي سامهون هٿ گهڙيل منظر ڏسي انهن کي فطرت سان جوڙين ٿا.
اهو نقاءُ آهي ته پاڇن اندر ڪردار لڪيل آهن، افلاطون جي اهڙي تمثيل، نقاءُ تي تنقيد آهي، انسانن کي اهڙا خواب نه ڏيکاريا وڃن جو هو سجاڳ ٿي نه سگهن.
ان هوندي به نقاءُ فلسفي جو موضوع رهيو آهي، ڇو جو فلسفو رمز (Mysticism) کي ويجهو رهيو آهي. اهو غير فطري جهنگ ۾ فطرت جو رستو ڳولهي ٿو، اهو جهنگ جي هر منظر کي علامت ڏئي نئين دنيا جو روپ ڏئي ٿو.
ڪائنات لامشاهداتي (Unobservable) آهي، گهڻيون شيون مشاهدي ۾ نه ٿيون اچن، لامشاهدات اهڙيون منفرد شيون آهن، جن جي وجود، فطرت، خاصيت، قدر ۽ لاڳاپن جو سنئون سڌو مشاهدو نه ٿو ڪري سگهجي، جيئن جراثيم، ايٽم، ڪشش ثقل (Gravity) عادت ۽ عقيدا.(9)
جراثيم ۽ ايٽم نظرن کان اوجهل آهي ۽ اڻ سڌا مشاهدي ۾ اچن ٿا، ائين رمزي راز جن ۾ مافوق الفطرت شيون شامل آهن، جيئن هستي ۽ ان سان لاڳاپيل ٻيا روحاني ڪردار، فرشتا، جن ۽ شيطان، سڌا يا اڻ سڌا مشاهدي کان پري آهن، ڌرتي گول ڦري ٿي، پر ان جو گول ڦرڻ مشاهدي ۾ نه ٿو اچي، علت، عادتون ۽ عقيدا، جن کي پرکڻ لاءِ مشاهدو ناڪافي آهي.
جارج برڪلي (George Berkley) (1753-1685ع) موجب معروض جيڪي ادراڪ ۾ ٿا اچن، اهي پڻ لامشاهداتي آهن، وڻ، ٽڻ، آسمان، ڌرتي ۽ انسان کان وٺي ويندي هر شيءِ لامشاهداتي آهي، جارج برڪلي جو اهڙو فلسفيانا خيال ڪانٽ جي نقاءَ جو حصو آهي، جنهن ۾ هن چيو ته هر مشاهداتي ۽ غير مشاهداتي شيءِ هڪ ٻئي ۾ لڪيل آهي، ان ڪري جيڪي نظر اچي ٿو، اهو نقاءُ آهي، ايستائين جو اهي حواسن هٿان سلجهي ادراڪ ۾ لقاءَ نه ٿي پون. (10)
جان لاڪ (John Locke) (1704-1632ع) جي فلسفي ۾ پڻ ائين آهي، جنهن ۾ پهريون ۽ ٻيون خاصيتون (Primary and secondary properties) شامل آهن.
ٻيون (Secondary) خاصيتون انسان جي ادراڪ ۾ اچن ٿيون، جن ۾ ڪائنات جو هر معروض شامل آهي، اهو ائين آهي جيئن نظر اچي ٿو.
پهريون (Primary) خاصيتون، هر شيءِ جون اصل خاصيتون آهن ۽ شين اندر لڪيل آهن، اهي لڪيل خاصيتون ٻين (Secondary) خاصيتن ۾ تبديل ٿي ادراڪ ۾ اچن ٿيون. (11)
ڪائنات جي هر شيءِ ۾ پاڻ جهڙي شيءِ سان گڏ (Para) آهي، پوءِ ان ۾ شيءِ سان گڏ هلندڙ شيءِ جو ضد يا ابتوانس (Paradox) ڇو نه هجي، نيڪي ۽ بديءَ کان وٺي سچ ۽ ڪوڙ تائين هر شيءِ جو جوڙو هر حال ۾ حاضر رهي ٿو. (12)
نفسياتي، روحاني، آسيبي ۽ ٻيون پراسرار بيماريون، ذهني بگاڙ کان پاڪ(Normal) حالتن سان گڏ (Para) هلن ٿيون، گهڻو ڪري انگريزيءَ ۾ لکيل ذهني خلفشار اڳيان، گڏ (Para) لکيل هوندو آهي.
جيئن نارمل ۽ پيرا نارمل
گهڻن مذهبن ۾ شيطان کي خدا جو جوڙيوال ڪوٺيو ويو آهي، ان لحاظ کان ته خدا جو مخالف شيطان به ايڏوئي طاقتور آهي، جيڏو خدا. ائين جڳ ۽ لڳ کان وٺي سڳ ۽ ٺڳ تائين هر شيءِ پوروڇوٽ لڪيرن ۾ هلي ٿي، نقاءَ ۽ لقاءَ جو تصور به ائين آهي، ڪوڙ کي ڪوڙ سمجهي کوٽيو ته ان مان سچ ظاهر ٿي سگهي ٿو.
هڪ غير معروف فلسفي موجب هر انسان جهڙو انسان ڪنهن ٻئيءَ ڪائنات ۾ موجود آهي. (13)
همزاد جو تصور جنهن ۾ انسان جهڙو انسان سان گڏ (Para) آهي، هڪ خيال موجب اهو جِنُ نه پر جِنَ جهڙو انسان جو روپ آهي.
اسلام ۾ ان جو ذڪر قرآن پاڪ جي سورة الزخرف ۾ آهي. (14)
همزاد يا قرين، شيطان طرفان مقرر ٿيل ماڻهوءَ جهڙو شيطان جو نائب آهي، جيڪو سڄي حياتي ماڻهوءَ سان گڏ رهي ان جي دل ۾ وسوسا پيدا ڪري گناهه طرف مائل ڪري ٿو. اهو ڪمزور ايمان وارن کي وسوسن سان برائين طرف وٺي وڃي ٿو، پر مومن ان جي اهڙي وار کان بچيل آهن.
قرين، ماڻهوءَ جي مرڻ کانپوءِ به ان ماڻهوءَ جهڙو ٿي ڌرتيءَ تي موجود رهي ٿو، جنهن ڪري مرڻ کانپوءِ به ان ماڻهوءَ جهڙو ماڻهو ڪٿي گهمندي ڦرندي نظر ايندو آهي. (15) جيئن گهڻن ماڻهن ڀُٽي صاحب کي ڦاسيءَ کانپوءِ مڪي ۾ حج ڪندي ڏٺو هيو، مذهبي خيال موجب اهو ڀٽي جو همزاد يا قرين هيو.
زاد ۽ همزاد جو روحاني تصور انسان کان ان جي اڪيلائي کسي وجهي ٿو، اهو سوچي ڪيڏو افسوس ٿئي ٿو ته خدا جي هستيءَ کان سواءِ ٻيو به ڪو آهي، جيڪو اسان جا عيب ڏسي ٿو. آئينو آهي ته آئيني جي پٺ آهي، آئيني جي پٺ نه هجي ته آئينو پنهنجو قدر وڃائي ويهندو ۽ شيشي جو اهڙو ٽڪر ٿي پوندو، جنهن ۾ ڪو منهن ڏسڻ چاهيندو ته نظرون پار ٿي ٻئي جو منهن ڏسنديون، نقاءُ حواسن ۾ انڪري نه ٿا اچن جو انهن جون خاصيتون اجاگر نه ٿيون ٿين، عام اندر خاص لڪيل آهي، عام منفرد نه آهي، جيسين اهو خاص نه ٿئي.
لامشاهداتي (Unobservable) نقاءَ جاري آهن ۽ اهو ئي سبب آهي جو دنيا مشاهدي تي متفق نه آهي، وچڙيل واٽن مان ڪا سنئين واٽ نه نڪتي آهي جو انسان، انسان پويان هلي منزل ماڻي، هر ڪنهن جي واٽ الڳ آهي ۽ واٽن جي چوواٽن تي تصادم آهن.
ميٽڪاف (Metcalf) ٽن قسمن جا لامشاهدا بيان ڪري ٿو.
1. منطقي لامشاهدو (Logical Unobservable) جڏهن ڪنهن مشاهدي هيٺ آيل شيءِ جي ڏنل وضاحت منطقي طور مشاهدي جي حدن کان ٻاهر هجي، جيئن ڏنل پيمائش کان ماپ گهٽ وڌ ٿي وڃي. ڪنهن شيءِ جي ڊيگهه ۽ ويڪر ٻڌايل هجي پر جڏهن ماپ وٺجي ته اها ٻڌايل ماپ کان مختلف هجي.
2. تجرباتي لامشاهدو (Practical Unobservable) جڏهن تجربو (Practical) ڪنهن شيءِ کي ثابت ڪرڻ لاءِ ناڪافي هجي، تجربي جي وسعت ايتري نه هجي جو مشاهدو ڪري ڄاڻ ڏئي سگهجي.
3. طبعي لامشاهدو (Physical Unobservable) جيڪو انسان جي طبعي طور حاصل ڪيل مشاهدي جي سڀني وسيلن کي استعمال ڪرڻ کان پوءِ به مشاهدي ۾ نه اچي. (16)
ميٽڪاف جي لامشاهدي جي هر سٽ ۾ خدا آهي، خدا کانسواءِ لامشاهدو ڪهڙو ٿي سگهجي ٿو؟ مشاهدي جو سبب لامشاهدو آهي، جيڪي شيون مشاهدي مان گذري چڪيون انهن لاءِ مشاهدو بي معنا آهي.
نقاءُ، لامشاهدو، پنهنجو پاڻ ۾ لڪيل، سڀ الله، الله ڪرڻ آهي، خدا کي وڌيڪ ياد ڪافر ئي ڪندو آهي، خدا جو خوف “ڪافر” ڪري ٿو، ڪافر لاشعوري طور خدا کي ويجهو آهي. ظالم ۽ ڪافر ۾ فرق آهي. ظالم ڪافر ٿي سگهي ٿو، پر ضروري نه آهي ته ڪافر ظالم هجي. فلسفي جا ڪافر لاشعوري مومن آهن، جيڪڏهن خدا.... خدا ئي ڪرڻو آهي ته لکڻ جو ڪهڙو ضرور، مان ڪاغذ ڦاڙي ٽوڪريءَ ۾ وجهان ٿو.
References:
1. Harper , Douglas
“Noumenon”.
Online etymology Dictionary.
2. Honderich , Ted (1995). The oxford companion to philosophy. Oxford university press.p.657.
3. Hanna , Robert (2009).
“Completing the picture of kant’s Metaphysics of Judgment”.
Standford encyclopedia of philosophy.
4. The encyclopedia of philosophy ( Macmillan , 1967, 1996) volume 4 ,
“Kant, immanuel”.
Section on “Transcendental Aesthetic” p-310.
5. Bett , Richard.
“What did Pyrrho think about the nature of the divine and the good”.
Phronesis 39 , (1994) :303-337.
6. The encyclopedia of philosophy. (Macmillan 1996) volume 4.
“ kant , Immanual”. Sections on “critique of pure reason : Theme and preliminaries”.
p.308.
7. The encyclopedia of philosophy (Macmillan 1996) volume 4.
“Kant , Immanual”.
Section on “Pure concept and understanding”.
P.311.
8. Ferguson. A.S.
“Plato’s simile of light part (II). The allegory of the cave”.
The classical quarterly 16.No.I (1922): 15-28.
9. Stephen , Palmquist (1985).
“The radical unknowability of kant’s. Thing in self”.
Cognito 3:2.p-101-115.
10. Berkeley , George (1709).
“An assay towards a new theory of vision”
(2nd ed:) Dublin: Jeremy pepyat. Retrieved 12 July 2004. Google books.
11. Baldwin, B.T (1913).
“John Lock ; Contributions to education”
The Sewanee Review.21(2):177-87.
12. Kelly Bulkeley , Kate Adams et al.
“Dreaming in Christianity and Islam: Culture, Conflict and creativity”.
Rutgers university press.2009-p-144.
13. Veena Das , clara Han
“Living and Dying in the contemporary world : A compendium”.
University of California press. 2015.p-145.
14. Surat az-zukhruf – Quran. 43:36.
“And whose ever turns away from remembering and mentioning the most Beneficient , we appoint for him shayatin to be a Qareen/hamzad to him”.
15. Anwar Mahmood Zanaty. Glossary of Islamic terms. Islamkotob. Page-184.
16. Metcalf. W.V (1940).
“The reality of unobservable”
Philosophy of science. 7(3): 337-41.
***