خدا کي ڪنهن ڄڻيو؟
Problems of creator of God
اهو مذهبن تي ويچار ڪندڙن لاءِ سوال آهي ته تخليق جو پهريون سبب (First Cause) ڇا هيو؟ خدا آهي ته ان جو پيدا ڪندڙ ڪير هيو؟ (1)
جيئن خدا ڪائنات کي پيدا ڪيو ائين خدا کي پيدا ڪرڻ وارو به هوندو، خدا کي تخليق ڪندڙ مفروضاتي “سبب” (Hypothetical Cause) آهي، جنهن سبب خدا وجود ورتو.
تخليق کي تخليق جنم ڏئي ٿي، جيڪڏهن خدا جو تخليقڪار آهي ته پوءِ ان جو به تخليقڪار هوندو ۽ ان جو به..... اها اڻ کوٽ موٽ آهي. (2)
اوشو چواڻي “ماڻهو چون ٿا ته اهڙا سوال نه پڇو پر جڏهن وجوديت جو ذڪر اچي ٿو ته اهڙا سوال ڇو نه پُڇجن؟ ۽ جڏهن توهان پڇو ٿا ته خدا کي ڪنهن تخليق ڪيو ته توهان جو سوال پوئتي موٽ کائي بي معنا ٿي پوي ٿو. (3)
جڏهن ننڍو هوندو هيس ته اسان ٻار هڪ ٻئي سان بحث ڪندا هياسي، خدا آهي ته اهو ڪيڏانهن آيو؟ هاڻي سوچيان ٿو ته فلسفي جا سڀ بنيادي سوال ٻاراڻا هوندا آهن.
خيال اندر خيال ۽ ان خيال جو خيال، وري خيالن مان نڪتل خيال ائين خيالن جو سلسلو اڻ کٽ چوٽ (Infinite Progress) آهي، جيئن اڻ کٽ موٽ (Infinite Regress) جو ڪو انت نه آهي، ائين اڻ کٽ چوٽ لامحدود آهي، اڻ کٽ موٽ سوچ ڳولهي ٿي ۽ اڻ کٽ چوٽ وجود ڳولهي ٿي، ٻئي لاحاصل ۽ نجهه (Nothing) آهن.
خدا ئي خلل (God Delusion) دماغ ۾ خدا جي وجود متعلق ويٺل اهڙو خيال آهي، جنهن کي ڪو به دليل مٽائي نه ٿو سگهي، اهو شخصي خدا (Personal God) آهي. (4)
رابرٽ پيرسنگ (Robert Pirsing) پنهنجي ناول لائلا (Lila) ۾ لکي ٿو، جڏهن هڪ شخص اهڙي خدائي خلل ۾ مبتلا آهي ته کيس چريو چئجي ٿو، جڏهن گهڻا ماڻهو اهڙي خلل ۾ مبتلا آهن ته ان کي مذهب چئجي ٿو. (5)
خلل (Delusion) دماغ جي اهڙي حالت کي چئبو آهي جڏهن ڪا به ڳالهه عقيدي جي صورت ۾ ان اندر سمائجي وڃي ته نڪرڻ جو نانءُ نه وٺي، سوَ دليل ڏيو پر ڪو به دليل پنهنجو اثر نه ڏيکاري. (6)
منهنجو مشاهدو اهو آهي ته خلل دماغ جو مستقل حصو آهي، خلل به دماغ سان گڏ خلقيو ويو آهي، ڪو به دماغ خلل کان خالي نه آهي، دماغ جسم جو نازڪ عضوو آهي، ان جي سوچ ۾ عقيدو آهي، هر شيءِ وهم ۽ توهم جو روپ ڌاري اندر ويٺل آهي.
ڪفر ۽ ايمان خلل جا قسم آهن، خلل انفرادي آهي ته نفسياتي بيماري آهي، اجتماعي آهي ته، مذهب، جنگ، امن، انساني حق، ظلم، رحم ۽ مفاد آهي.
ڪير آهي جيڪو خدائي خلل ۾ مبتلا نه آهي؟ ان خلل ڪري ڪيڏيون جانيون قربان ٿي چڪيون آهن، دنيا ۾ امن لاءِ جنگ وڙهي وڃي ٿي، جيڪا Fucking for Virginity آهي، مذهب جي نالي ۾ مذهب جو استحصال ڪيو وڃي ٿو، انسانيت جي وصف، قوميتن، مذهبن، زبانن، نسلن ۽ فرقن ۾ ورهايل آهي.
آزاد خيال، خدائي خلل جي انتها کي پهچي ٿو، خدا آهي ته ان جو خالق ڪير آهي؟ جيئن ڪم ۾ آساني پيدا ڪرڻ لاءِ مشينيون ايجاد ٿينديون رهنديون آهن، ائين خيالن کي محدود ڪرڻ لاءِ خلل خلقيا ويندا آهن، يونانين هزارين سال اڳ ان سوال جو جواب ڏنو هيو، ڇو جو انهن خدا جي ماءُ کي ديويءَ جو روپ ڏئي عبادت ڪئي هئي.
خدا جي ماءُ (Theotokos) جنهن کي عيسائين ٽئين عيسوي صديءَ ۾ “مريم” خدا جي ماءُ ڪوٺيو، خدا جي ماءُ سدا ڪنواري (Evervirgin) آهي، (7) سدا ڪنواريون.........کي جنم ڏينديون آهن، ..........ايڌيءَ جي پينگهي ۾ جهلندو آهي، ڪتن کي يقين آهي ته ڪچري جي ڍير ۾ پيل گوشت کائڻ سان ايمان پختو ٿيندو آهي.
پيار وڌي وڃي ته خلل جو روپ ڌاري عشق ٿي پوندو آهي، انسان خدا جي عشق ۾ انڌو آهي، ان کي خبر آهي ته عشق جو بي جاءِ اظهار تهمت ٿي پوي ٿو.
ٻانهن ۾ ٻار جهلي بيٺل ٿيوٽوڪوز جي بت جي اداس مرڪ ڪهڙو پيغام ڏئي ٿي، اِهو ته ڏک کي خوشيءَ جيان قبول ڪيو؟ خدا جي پيدائش وقت لنگها ڄايا نه هيا ۽ دهل ايجاد نه ٿيو هيو.
تيامت (Tiamat) نوجوان ديوتائن جي ماءُ، جيڪا کاري پاڻيءَ ۾ رهندي هئي، ان مٺي پاڻيءَ جي ديوتا ابزو (Abzu) سان لڳ ڪيو ۽ ديوتائون ڄايا، تيامت، قياس (Chaos) جي علامت آهي، ڪن آڳاٽن مذهبي ماهرن ان کي پاڻيءَ ۾ رهندڙ ازدها به چيو آهي. (8)
مذهبي ماهرن جو جيسين وس پڳو آهي، انهن وسان گهٽايو ڪين آهي، ڪائنات جو هر دور هر لحاظ کان مڪمل رهيو آهي، اهو جنهن به سطح تي پهتو آهي، وقت جي لحاظ کان ترقي يافتا آهي، ارتقا پاڻ ۾ مفاهمت (Adaptation) سمائي برقرار رهي ٿي، مذهب ارتقائي طور سُجهه (Empiricism) سان مفاهمت رکي ٿو، سُجهه وقت جي جنهن ڏاڪي تي بيٺل آهي ان ڏاڪي جي آڌار مذهب پنهنجي سطح ظاهر ڪري ٿو، مذهبي ارتقا جو الميو اهو آهي ته سُجهه جي سطح ساڳي نه آهي.
سُجهه بنيادي طور حسياتي تجربي (Sensory Experience) مان نڪتل آهي، جنهن جي معنا تجربو يا مشاهدو (Experience) آهي.
ڄاڻ جي علم (Epistemology) وسيلي حاصل ڪيل ڄاڻ کي سُجهه (Empiricism) چئجي ٿو. (9)
فطري سائنسدانن جو ائين چوڻ ته ڄاڻ جو بنياد تجربو آهي، پر ڄاڻ پائيدار نه آهي، اها حقيقت جو بگاڙ (Falsification) به ٿي سگهي ٿي.
بگاڙ (Falsification) ڪنهن به نظريي، دستاويز، تاريخ کي بگاڙي پيش ڪرڻ آهي. (10)
فطري بگاڙ ئي ارتقا جو سبب آهي، ارتقا وقت جون خاميون دور ڪري ٿي، پر بگاڙ جو انت نه آهي، انڪري ارتقا جاري رهي ٿي.
انسان جيڏو بهادر آهي، ايڏو ڊنل آهي، انسان کي سهاري جي ضرورت پوي ٿي، غيب جو تصور حقيقت کان وڌيڪ هيبتناڪ آهي، انسان هر دور ۾ سُجهه آهر خدا کي ويجهو وڃي مدد لاءِ پڪاريو آهي، کيس راضي رکڻ لاءِ وس ڪيا آهن، قرباني، ٻلي، خودسوزي، فاڪا ڪشي ۽ چلا ڪڍي کيس متوجهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، انسان خدا کي راضي رکڻ جي ڪوشش ۾ پاڻ سان ناراض آهي، لاشعوري ڪفر عقيدي تي راڄ ڪري ٿو، ڪافر پاڻ کي ڪافر نه چوندو آهي، ڇو جو ڪفر پاڻ عقيدو آهي.
هر انسان پنهنجي عمل کي برحق (Justify) سمجهي ٿو، ڀل اهو عمل ٻين لاءِ ناانصافي (Unjustification) ڇو نه هجي، ڪافر پنهنجي خيال ۾ برحق آهي.
هرڪو اهڙا دليل قبولي ٿو، جيڪي ان جي گمان تي پورا لهن ٿا، تخليقڪار ۽ ان جو تخليقڪار ۽ ان جو تخليقڪار..... اڻ کٽ موٽ دليلن جي شڪست آهي.
آفاقي دليل (Cosmological aurguments) اهڙي موجود (Being) کي ڳولهي ٿو، جنهن موجود کي خدا چيو وڃي ٿو، اهو ڪائنات جي حوالي سان ڪُل ڪائنات يا ڪائنات جي ڏيک مان، سبب، تبديلي، حرڪت، متعلق (Contigent) يا لافانيت جي نتيجن مان حاصل ڪيو وڃي ٿو. (11)
ان ۾ ٽن قسمن جا دليل شامل آهن.
1. سبب Cause
2. ضرورت Essentiality
3. ٿي پوڻ Becoming
سبب، جنهن جو ڪو جواز هيو، ان جو “ڪن فيڪون” (First cause) نالي باب ۾ ذڪر ٿيل آهي.
ضرورت، فلسفي موجب ست يا جوهر (Essence) مان نڪتل آهي جوهر، شيءِ جي خاصيت (Property) آهي، جيڪا شيءِ کي سڃاڻ ڏئي ٿي، اها شيءِ جي ضرورت آهي ۽ ان کانسواءِ شيءِ پنهنجي سڃاڻ وڃائي ويهي ٿي.
اهو تقديري عمل (Accident) جي ابتڙ آهي، جنهن ۾ ست يا جوهر تقديري عمل ڪنهن شيءِ جو متعلقي (Contigent) آهي ۽ ان تعلق کانسواءِ به ان جي سڃاڻ برقرار رهي ٿي. (12)
ٿي پوڻ (Becoming). اهڙو خيال هيرا ڪلائيٽس (Heraclitus) (535-475 BC) پيش ڪيو، سندس چوڻ موجب دنيا ۾ ڪا به شي مستقل (Constant) نه آهي، ٺاهه ۽ ڊاهه جو عمل جاري آهي، ان ۾ تبديلي اچي ٿي، اها مٽجي ٿي ۽ وري ٿي پوي ٿي.
اهڙو خيال پارمنائڊز (Parmenides) جي فلسفي خلاف آهي، جنهن ۾ هن چيو ته وجودي تبديلي يا ٿيپوڻ ادراڪ جو دوکو آهي، هر شيءِ مڪمل، پائيدار ۽ لافاني آهي.
ليوڪيپوس (Leucippus) پڻ هيرا ڪلائيٽس جي خيالن سان متفق آهي، ليوڪيپوس وحدت الوجود جو حامي هيو، هن وجود جي وحدت کي ايٽم اندر ڳولهي لڌو، سندس چوڻ موجب هر شيءِ ايٽم منجهان جنم ورتو آهي، اهو اهڙو ذرو آهي، جيڪو نظر نه ٿو اچي، هو ڊيموڪريٽس جو استاد هيو، هن جي اهڙي خيال کي ڊيموڪريٽس اڳتي وڌايو.
هيراڪلائيٽس جو مشهور قول آهي ته “ڪائنات درياهه آهي، جنهن ۾ هر شيءِ وهي ٿي، ڪا به شيءِ ساڪت يا ڄميل نه آهي.”
ٿيپوڻ (Becoming)، ٻن شين سان لاڳاپيل آهي، چرپر (Movement) ۽ ارتقا (13)
ارتقا تبديلي آهي ۽ چرپر اڳتي وڌڻ، ٿيپوڻ اهڙو تسلسل آهي جنهن ۾ تبديليءَ وسيلي وقت ۽ مقام تي ٿيپوڻ آهي.
نئٽشي هيراڪلائٽس کان متاثر آهي، هو چوي ٿو، قياس (Chaos) ڪڏهن ختم نه ٿو ٿئي، اهو مسلسل تبديليءَ جي حالت ۾ ٺهندو ۽ ڊهندو اچي ٿو، ٿيپوڻ ڪڏهن نه ٿو ٿئي، ٿيپوڻ مسلسل ٿيڻ ڏي وڌي ٿو ۽ اهو مڪمل شڪل اختيار نه ٿو ڪري، انڪري ڪا به شيءِ قائم يا ساڪت نه آهي، سڀ شيون ٿي پوڻ جي جدوجهد ۾ ٿي پوڻ طرف وڌن ٿيون، موضوع يا معروض، ڪا به شيءِ مستقل وجود نه ٿي رکي ڇو جو اها قائم ۽ دائم آهي پر تبديليءَ جون منزلون طي ڪري ٿي ان ڪري موجود (Being) دوکو آهي. (14)
موجود (Being) جي معنا هستي يا ذات آهي، اها حقيقت جا معروض ۽ موضوع ظاهر ڪري ٿي، وجود (Existence) ۽ حقيقت (Reality) ٻئي موجود (Being) جون خاصيتون آهن، موجود جو ڪو تصور نه آهي ڇو جو خاصيتون تبديليءَ هيٺ آهن، انڪري حقيقت ۽ وجود ٻئي معنا بدلائين ٿا. (15)
آفاقي دليلن ۾ انسان موجود کي ڳولهيندي اهڙي جهنگ ۾ هليو وڃي ٿو، جتي سوچون نانگن جيان گهمن ٿيون، نانگ جي چمڙيءَ جا چٽ جيڪڏهن ڊي ڪوڊ ڪيا وڃن ته ان ۾ نانگ جون سڀ صفتون ۽ خصلتون لکيل آهن، جن ڪري ان کي نانگ ڪوٺيو وڃي ٿو، ائين ڪائنات ڪنهن شرارتي عورت جيان اک هڻي ٿي، شڪر آهي انسان ديوتا نه آهي، نه ته اهڙي انگل جو سلو ڪائنات کي سٺو نه ڀوڳڻو پوي ها.
انسان ٻار آهي ۽ کيس سدا ٻار رهڻو آهي، اهو ارتقائي عمل آهي، جيڪو انسان کي تبديل ڪري ٻار جي سطح تي برقرار رکي ٿو، انسان ڪڏهن به تجسس جي پاڇي مان جان ڇڏائي نه سگهندو، تجسس جو پاڇو هن جي پناهگاهه آهي، ٻار وڇڙي وڃي ته پيءُ ڳولهيندو آهي، هتي ٻار پيءُ کي ڳولهي ٿو، جيڪو آفاقي دليلن جي جهنگ ۾ گم ٿي چڪو آهي.
پهريون سبب، سبب جو جواز، ضرورت (Essentiality) ۽ ٿيپوڻ، ٿيپوڻ کانپوءِ ان ٿيل جي هر ذري اندر سبب ۽ جواز ڳولهڻ، انسان ان ڳولها ۾ پاڻ وڃائي، پاڻ کي ڳولهيندي پاڻ کي ئي ڳولهي لهي ٿو.
يونان جا ڏاها بنيادي طور وحدت الوجود (Monoist) خيالن جا آهن، پارمنائڊز اهڙي وجود کي مستقل، قائم ۽ دائم سمجهي ٿو، اهو ان کي تبديليءَ کان آجو سمجهي ٿو، پر ٻيا وحدت الوجودي اهڙي خيال سان ڪنهن حد تائين متفق هوندي تبديليءَ جا قائل آهن.
ليوڪيپوس ان کي ايٽم ڪوٺيو ۽ چيو ته اهو نظر نه ٿو اچي، هر شيءِ ايٽم مان جنم وٺي ٿي، ڊيموڪريٽس پنهنجي استاد جي اهڙي نظريي کي وڌيڪ کولي بيان ڪيو ۽ آئنسٽائين ايٽم کي ٽوڙي خدا جي ڳولها ۾ ان اندر هليو ويو، بوسن ۽ هگس ايٽم جي ذري ۾ پروٽان اندر گاڊ پارٽيڪل ڳولهي لڌو. (16)
ضرورت (Essentiality) موجب گاڊ پارٽيڪل جوهر (Essence) آهي، اها خدا جي خاصيت آهي، اهڙي خاصيت جوهر جي ضرورت آهي، جيڪا کيس سڃاڻ ڏئي ٿي.
تقديري عمل (Accident) ۾ خاصيت کي اهميت نه آهي، پر اهو روحاني رموز آهي، جنهن ۾ خدا جهڙو ئي خدا جو مَٽ ٿي سگهي ٿو، اهو متعلقي (Contigent) آهي، جيڪڏهن اهڙو تعلق هٽائي به ڇڏجي ته خدا جو تصور ڪنهن به خاصيت کانسواءِ برقرار رهي ٿو، خاصيت ان کي سڃاڻ نه ٿي ڏئي. (17)
ٿيپوڻ “ڪن فيڪون” خدا ڇهه ڏينهن ڪائنات ٺاهي ۽ ستين ڏينهن آرام ڪيو، اهو ستون ڏينهن ڏاڍو ڊگهو آهي، جاري آهي ۽ جڏهن پورو ٿيندو ته قيامت ايندي.
جڏهن توهان جو پاڇو ٺهي ته سمجهي وڃو ته توهان مٿان ڪو پاڇو نه آهي، پاڇا، پاڇن جي پناهه ڳولهيندا آهن، هر شيءِ پاڇو آهي ۽ پاڇو، پاڇي ۾ پناهه وٺي پاڇي ۾ گم ٿي وڃي ٿو.
ٿيپوڻ سٿرو نه آهي، ڇو ٿيو؟ ڇا ٿيو؟ ڇا ٿيندو؟ سڀ صحيح پر ڇا ٿيو آهي؟ اهو سوال ڪا معنا نه ٿو رکي ڇو جو جيڪي ٿيو آهي اهو آهي نه، پر اڃان ٿيندو، ان ڪري موجود (Being) جو ڪو وجود (Existence) نه آهي، موجود تڏهن هجي ها جڏهن ان کي پائيداري هجي ها، حقيقت (Reality) نظر جو دوکو آهي.
“مان” جي ڪهڙي حيثيت آهي؟ حيثيت ان واحد نقطي جي آهي جيڪو “ن” اندر پيل آهي ۽ اهو نون وجود جي نفي آهي.
حقيقت پڇو ته حقيقت جي وضاحت ڪندي ايڏو ته غير حقيقي ٿي ويو آهيان جو لڳي ٿو سچ ڳالهائيندي ڪوڙ جو پرچار ڪري رهيو آهيان.
تخليق پويان تخليق جي اڻ کٽ موٽ (Infinite Regress) ۾ خالق جو خالق ڳولهيندي مان خلقيل، فنا ٿي چڪو آهيان، منهنجي دل مطمئن نه آهي، مان ڊسٽ بن جي خول (Void) کي ڦاٽل پنن سان ڀرڻ چاهيان ٿو.
References:
1. The God book. Micheal Arnheim , 2015,p.18.
2. Byrne , Patrick Hugh (1997).
“Analysis & Science in Aristotle”.
Ancient Greek philosophy. State university press-p.83.
3. Osho (2010).
“The God conspiracy: The path from superstition to super consciousness.”
4. Alan Lurie , The Rabbi who believes in zeus: popular myths about religion , faith and God,2013.
5. Robert Pirsig discuses.
“LiLa”.
An inquiry into morals. National public radio- April , 21,2005.
6. Spitzer , M (1990).
“On defining delusions”.
Compr psychiatry. 31(5):377-97.
7. Pope paul VI (1964).
“From earliest times the blessed virgin is honored under the title of mother of God (Theotokos)”.
Second Vatican council. Lumen gentium.
8. Jacobsen , Thorkid (1968).
“The battle between Marduk and Tiamat”
Journal of American oriental society. 88(1):104-8.
9. Chisolm, R. (1948).
“The problems of empiricism.”
Journal of philosophy (45):512-17.
10. Popper , Karl (1963).
“Science as falsification”.
Retrieved 2 May 2018.
11. Koons , Robert (1997).
“A new look at the cosmological arguments”
(PDF) American philosophical quarterly. University of Illinois press. 34(2): 193-211.
12. Robertson , Teresa : Atkins , Philip.
“Essential vs Accidental properties”
In zalta Edward N. standford Encylopedia of philosophy.
13. Chisholm , Hugh. Ed (1911).
“Heraclitus”.
Encyclopedia Britannica. 13(11). Cambridge university press.p.309-10.
14. Krell , David Farell and Donald L Bates.
“The good European: Nietzsches work sites in word and image”.
University of Chicago press.1997.
15. Higgins , Kathleen ( 2000).
“what Nietzsche really said”.
Random House NY.p.86.
16. Evans R (2011).
“The Higgs boson : why scientists hate that you call it the God particle”.
National post Retrieved 2013-11-03.
17. Gaonkar , Dilip Parameshwar.(2001)
“Contigency and probability”
Encyclopedia of Rhetoric. Ed. Thomas O. Sloane. New York. Oxford university press.p-156.
***