موضوع Subject
موضوع مشاهدو ڪندڙ آهي ۽ معروض جنهن جو مشاهدو ڪيو وڃي. (2)
ريني ڊيڪارٽ (Rene Descartes) (1650-1596ع) موجب موضوع ۽ معروض وچ ۾ تفاوت سوچ ۽ سوچ جي پهچ جو آهي. سوچ موضوعي آهي ۽ ان جي ڦهلاءُ ۾ مادي جو جوهر (Essence) پکڙيل آهي. (3)
جرمن فلسفي ۾ موضوع معرفت شعور کي اهميت حاصل آهي، ڊيوڊ هيوم (David Hume) (1776-1711ع) جي ريڊيڪل شَڪائپ (Redical skepticism) موجب “پاڻ” (Self) وجود کان ٻاهر ادراڪن جي ڳٺڙي (Bundle) جي صورت ۾ موجود آهي.(4) اهڙي خيال تي کيس سوال ڪيو ويو ته “پوءِ اها غير تفاوتي (Undifferntiated) ڳٺڙي پنهنجي هيڪڙائيءَ ۾ ڪيئن سمايل آهي؟”
جواب ڏنائين “تصور مسلسل سوچ آهي، جيڪو وقت ۽ وڇوٽي (Space and Time) ۾ سرگردان رهي ٿو ۽ معروضن (Objects) جو ادراڪ پاڻ ۾ سمائي “مان” (I) پيدا ڪري ٿو. موضوعيت ۾ “مان” جي خصوصيت، فرد (Individual) کي ظاهر ڪري ٿي. (5)
فلسفي ۾ معروض کان وڌيڪ موضوع جي اهميت آهي، سائنس معروض کي اهميت ڏئي ٿي، جڏهن ته فلسفي جو موضوع “موضوع” ئي رهيو آهي، فلسفي ۾ موضوع معروض کي جنم ڏئي ٿو، جڏهن ته سائنس معروض سان موضوع پيدا ڪري ٿي. (6)
قياس (Chaos) مفروضن جو سبب هوندو آهي، مفروضا مٺاڻ تي ويٺل مکين جيان آهن، ڪا خبر نه هوندي آهي، انهن هيٺان ڪهڙي قسم جو مٺاڻ آهي؟
موضوعيت (Subjectivity) ۾ “مان” جو فلفسو “انا” کان الڳ آهي، “انا” ۾ انسان پاڻ تائين محدود آهي، پر موضوعيت جي “مان” ۾ هو پاڻ کان ٻاهر هر هنڌ وکريل آهي، هو هڪ خيال آهي، شعور آهي، جنهن جو ادراڪ ڪائنات جي معروضيت (Objectivity) کي وجود ڏئي ٿو.(7) ۽ گرامر موجب موضوع (Subject) ۽ موضوعيت (Sujectivity) ۾ اهو فرق آهي ته موضوع فرد يا شيءِ آهي، جيڪا بحث هيٺ اچي ٿي.
جڏهن ته موضوعيت فرد جو ذاتي ادارڪ، احساس، خواهشون ۽ کوجنائون آهن، اها شعور جي مشاهداتي خصوصيت آهي، فلسفي ۾ موضوع موضوعيت کان الڳ نه آهي، موضوع پاڻ موضوعيت آهي، ڇو جو موضوع شعور سان هر شيءِ ۾ سمايل آهي، سڀ خصوصيتون موضوع ۾ پروان چڙهي معروض جي حيثيت حاصل ڪن ٿيون. (8)
ڪانٽ، هيگل ۽ انهن جا هم خيال اهڙن خيالن جا آهن ته موضوع خيالن جي تصور سان اڀري ٿو.
هيگل (Friedrich Hegel) (1831-1770ع) پنهنجي ڪتاب “روح جو لقاءُ) (Phenomenology of Spirit) ۾ لکي ٿو، موضوع جي جوڙجڪ اهڙي تسلسل جي موٽ آهي، جنهن ۾ اسين “پاڻ” ۽ “پنهنجي” وچ ۾ تعلق پيدا ڪيون ٿا، شخص جو موضوع “پاڻ” (Self) آهي. (9)
موضوع تي سڀ کان گهڻو بحث ڪانٽينينٽل فلسفي ۾ ٿيل آهي، مارڪس ۽ فرائيڊ ان تي واضح بحث ڪيو آهي. اهو پاڻ مرادو موضوع (Autonomous Subject) آهي. انهن موضوع جي تنقيدي ساخت (Deconstruction) کي بيان ڪري ماورائي طبعات جو الڳ تجزيو پيش ڪيو آهي. (10)
جيڪز ڊريڊا (Jacques Derrida) (2004-1930ع) موجب تنقيدي ساخت لفظن ۽ لفظن جو تفاوت آهي، لکت جا لفظ جيڪي ٻڌڻ ۾ اچن ٿا ۽ سمجهه جيڪا لفظن جي ساخت (Structure) کي ٽوڙي الڳ معنائون جوڙي ٿي. تنقيدي ساخت جو مقصد اهو آهي ته لفظ نامڪمل آهن، اهي وچڙيل، ناپائيدار ۽ پهچ کان پري آهن، ان ڪري لفظن جو پڙاڏو انهن جي ساخت ٽوڙي نئين معنا ۾ ٻڌجي ٿو. (11)
سگمنڊ فرائيڊ (Sigmund Freud) (1939-1856ع) جنهن لاشعوري دماغ (Unconsious Mind) جو تجزيو ڪيو، ان لاشعوري تذڪري سان موضوعي اظهار کي ڳولهي لڌو، لاشعوري دماغ اهڙو سلسلو آهي، جيڪو پاڻ مرادو (Autonomous) آهي. ان ۾ ڪا به هٿ چراند نه ٿي ڪري سگهجي، اهو خودبخو د جاري رهي ٿو، جيئن سوچون، يادون، مفاد ۽ ترغيبون. فرائيڊ جو موضوعيت بابت اهڙو اظهار ان جي نظريي سائيڪو اينليسز جو حصو آهي.(12) ان جون موضوعي حالتون، موضوع سان لاڳاپيل آهن، جڏهن ته جديد سائنس موجب پاڻ مرادو سسٽم (Autonomous system) گهڻي جاءِ والاري ٿو، انسان فطري طور پاڻ مرادو آهي، سندس جسم جا ڪيترائي نظام ان جي مرضيءَ کانسواءِ جاري آهن، صرف سوچون، يادون، مفاد ۽ ترغيبون ڇڙواڳ پکي نه آهن، پر هو سڄو سمورو پنهنجي وس ۾ نه آهي.
سائنس پنهنجون پاڙون تخم (Gene) ۾ کپايون آهن، تخم ئي جسم تي حڪومت ڪري ٿو ۽ انسان پاڻ مرادو اهي ترغيبون (Motivation) اختيار ڪندو، جيڪي سندس تخم ۾ شامل هونديون، روين جو اظهار تخم جي ترتيب تي منحصر آهي.
هيڊگر (Martin Heideggar) (1976-1889ع) جيڪو ذاتي شعور (Self consciousness) جو باني آهي ۽ ان وجودي فلسفو، ڊيزين (Desein) پيش ڪيو. اهڙي فلسفي کانپوءِ ذاتي موضوع (Personal subject) جو محاورو ڄڻ ته ختم ٿي ويو، “ڊيزين” جرمن لفظ آهي، جنهن جو مطلب آهي. اتي موجود (اتي؛ Da) (موجود: Sein=Being) اهو وجودي فلسفي جو خاص عنصر آهي. اهو موجود جو ذاتي تجربو آهي، جيڪو پاڻ ۽ پنهنجي ڪردار لاءِ پتوڙي ٿو. اهو هجوم جو ابتوانس (Paradox) آهي، جنهن ۾ “پاڻ” (Self) اڪيلو آهي. (13)
وجودي فلاسفر ذاتي موضوع کي ذاتي موجود (Being) ۾ ڳولهي لهن ٿا، انهن وٽ موضوع موجود ۾ تبديل ٿي، اهميت حاصل ڪري ٿو، موجود (Being) ۽ وجود (Existence) مان مراد، موجود، جيڪي وجود رکن ٿا ۽ وجود جيڪو موجود نه آهي، پر وجود وٺي ٿو.
وجوديت ۾ موضوع “پاڻ” ۾ تبديل ٿي وڃي ٿو، پاڻ جهڙن ۾ “پاڻ” اڪيلو آهي، اهو ڇڙائپ (Solipcism) جي احساس ۾ ورتل آهي، اهو هجوم ۾ هستي ڳولهي ٿو، شخصي آزاديءَ ۾ هو موضوعي موجود آهي.(14) خدا، مذهب ۽ نظريا ان جا ذاتي ادارڪ آهن، ٻين جو خدا هن جو خدا نه آهي ۽ هن جو خدا ضروري نه آهي ته ٻين جو خدا هجي.
خدا موضوع ۽ معروض کان مٿي اهڙو عروض (prosody) آهي، جنهن جي وزن ۽ بحر کي ڪو به ترتيب نه ڏئي سگهيو آهي.
“الف” جي اوندهه “ب” جي باهه سان روشني ٿئي ٿي، الف کان اڳ نه اوندهه آهي نه سوجهرو، جي اوندهه هجي ته روشني ڪجي، جي سوجهرو هجي ته سوچ ڪجي، الف کان اڳ جو وايو منڊل جتي ڪو به موضوع موجود جي صورت اختيار نه ٿو ڪري، وجود هيت جي نانءُ کان ناآشنا آهي، خدا نه صورت آهي، نه صفت، وجود ۽ موجود جون قبرون ڪٿي به نه آهن، انهن جي اوَر (Placenta) عرش ۾ ڪٿي به نه ٿي لڙڪي، معروض مڪمل ٿيڻ لاءِ عروضي ترتيب جو انتظار ڪري ٿو ۽ موضوع منع ٿيل مقالمو آهي.
ڪاري ڊگهي رات، سواد اعظم ۽ اصحاب ڪيف جي ننڊ، اک ڇنڀ آهي، جڏهن وقت ناياب هيو، نه عيسا کان اڳ ڳڻيو ويو هيو ۽ نه عيسا کان پوءِ، هجرت ڪلهه جي ڳالهه آهي.
سواد اعظم جو سوچي اندر مونجهه سان ڀرجي وڃي ٿو، قياس (Chaos) جون قياس آرائيون وڌي وڃن ٿيون، خاموشي ڪنن جا پردا ڦاڙي ٿي، اکيون پيدا نه ٿيون آهن، حواس خطا آهن، ٿاڦوڙا هڻي ڳوليندڙ هٿن جي مُٺ ۾ هڪ آڱر آهي.
اوندهه پاڻي آهي، اوندهه پناهه آهي، خدا اتي آهي جتي اکيون نه آهن، اکيون انسان جون دشمن آهن، خدا ۽ بندي جي وچ ۾ اکين جو پردو پيل آهي.
جيڪو “نجهه” (Nothing) آهي، اهو ڪجهه (Something) آهي، لفظ پٿرن جا ڍير آهن، پٿرن جون ديوارون جملا ترتيب ڏين ٿيون، لفظ کٽن ٿا، موضوع نامڪمل رهجي وڃن ٿا.
مان نه موضوع، نه مشاهدو، تنهنجي معروض جي شاهديءَ کان قاصر آهيان، سواد اعظم جي ڊگهي رات طاري آهي، مان ڊائريءَ جا ورق ڦاڙي تيلي ڏئي روشني ڪيان ٿو.
[b]References:
[/b]
1. Strazzoni , Andrea (2015).
“Subjectivity and individuality: Two strands in early modern philosophy: Indroduction”.
Societatesi politica. 9(1):5-9.
2. Solomon , Robert c.
“Subjectivity”.
In honderich , Ted . oxford companion to philosophy – oxford university press.(2005).p-900.
3. Garber , Daniel (1992)
“Descartes Metaphysical physics”
Chicago university of Chicago press..
4. “Humes biography and Humes philosophy”
Australasian Journal of philosophy- 77:1-25.
5. Hume , David (1740). A treatise of human nature (1978 ed). Oxford : claredon , p-457.
6. Bulter , Judith (1987). Subjects of desire: Hegelian reflections in twentieth century France. New York-columbia university press.
7. Silverman : H.J (2014). Questioning foundations
“Truth , subjectivity and culture”.
Routledge.
8. Lauer , Quentin (1958).
“The trumph of subjectivity: An introduction to transcendental phenomenology”
University press.
9. Terry pinkard (2018).
“The phenomenology of spirit”.
10. Heartfield , James (2002).
“Postmodernism and the death of subject”
Retrieved 28 March 2013.
11. Edel , Heuven.
“The poststructuralist subject and the paradox of internal coherence”
M.sc. thesis. Wageningen university and research.2017 , p-2.
12. Matt , Ffytche , The foundation of unconscious: schelling . Freud and the birth of the modern psychology. Cambridge university press. 2011.
13. Dreyfus. H,L. being in the world: A commentary on Heideggers Being and time. (Cambridge , MA: MIT press-1990).
14. Udo , Thiel.
“The early modern subject. Self consciousness and personal identity from Descrates to Hume”
New York : oxford university press.2011.
***