لقاءُ Phenomenology
اها فلسفي ۾ شعور وسيلي هيت (Form) جو مشاهدو آهي، ان جو موجد جرمن فلسفي ايڊمنڊ هزرل (1938-1859ع) آهي، اهڙو خيال هڪ تحريڪ جي صورت ۾ فرانس، آمريڪا ۽ ٻين ملڪن ۾ پکڙجي ويو، هزرل جي فلسفي تي تنقيد پڻ ٿي ۽ پوءِ اهو لفظ پنهنجي معنا کان هٽي ٻين معنائن ۾ به استعمال ٿيڻ لڳو.(2) وجودي فلاسفر هزرل کان متاثر آهن، پر اهي ان فلسفي کي سڌو سنئون نه ٿا مڃين. (3)
هزرل جي فلسفي موجب شعوري طور لقاءُ جو بنيادي تعلق ساختن (Structures) جي ظاهر (Phenomena) جي مشاهداتي موٽ سان آهي، لقاءُ اهڙن خيالن جي مدد ڪري ٿو، جن خيالن ۾ معروضي مطالعي کي موضوعي تصور ڪيو وڃي ٿو، ڇو جو گهڻا موضوع، معروض جي حيثيت رکن ٿا، اهي تصوراتي نه آهن پر حقيقت آهن ۽ حقيقت کي تصور جو روپ ڏنل آهي، جيئن فيصلاتي قوت، ادراڪ ۽ جذبا، جيڪي موضوعي نه پر معروضي آهن. (4)
لقاءُ سائنس جو حصو آهن، پر انهن جو واسطو نفسيات يا اعصاب جو علم (Neurology) سان نه آهي، اهي سڌو سنئون ڏيک جي بظاهر خاصيت جي تجرباتي ساخت جي مشاهدي جي موٽ آهن. (5)
لقائي ماهر معروضي تحقيق کي رد ڪن ٿا ڇو جو معروض متعلق ڪا به شيءِ مڪمل نه آهي ۽ لقاءُ جاري آهن، ان ڪري هر شيءِ مفروضي طور حاصل ٿئي ٿي، جنهن کي ايپوڪ (Epoche) چئجي ٿو، ان جو مطلب آهي معطلي (Suspension) يعني وچ تي بيٺل خيال، هر ايندڙ ڏينهن انسان جي روين جو مطالعو آهي ۽ اهو فطرت کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو. (6)
هزرل، برينٽو (Franz Brento) (1917-1838ع) جي فلسفي مقصديت (Intentionality) کان متاثر آهي، برينٽو جو فلسفو هزرل جي ڏنل نظريي کان مختلف هوندي به هزرل جي خيالن تي حاوي آهي. (7)
مقصديت (Intentionality) ۾ لقاءُ گهڻن مظاهراتي مشاهدن سان ظاهر ٿئي ٿو، انهن مظاهراتي مشاهدن ۾ ادراڪ (Perception) ، يادگيري (Memory)، روڪ ۽ رواني (Retension and Protension) ۽ معنويت (Significance) شامل آهن. (8)
يادگيريءَ ۾ معروض، معروض جو مشابهه (Identical) آهي، اهي سڀ هڪ ٻئي سان تعلق ڪري، متعلق (About) آهن، مقصديت، متعلق کي ويجهو وڃڻ آهي، شعور ادراڪ جو سهارو وٺي ٿو، مشاهدو ادراڪ جو رڪجڻ يا بيهڪ آهي، جنهن ۾ ڪو لقاءَ کي يادگيريءَ ۾ قيد ڪري ٿو ۽ پوءِ رواني شروع ٿي وڃي ٿي، ائين لقائن جو سلسلو جاري رهي ٿو. (9)
اهي سڀ وقت جي عارضيت (Temporarility) جو لقاءُ آهن، وقت جي عارضيت اها آهي ته شعور ادراڪ سان دماغ ۾ جيڪو تاثر ٺاهي ٿو، اهو روڪ ۽ رواني آهي، مشاهدي جي بيهڪ (Retension) ادراڪ جو اهڙو شعوري عمل آهي، جيڪو دماغ ۾ عارضي (Temporary) قيام ڪري ٿو، اهو عارضي قيام ئي آهي جيڪو لقاءُ جو تاثر پيدا ڪري ٿو.
هڪ بال جو مثال وٺو، جنهن کي اڇلائڻ جي گهڙي (Moment) شعور ۾ رڪجي (Retain) نقش ٿي وڃي ٿي، اها گهڙي ڪجهه سيڪنڊ هئي، جنهن جو نقش رهجي ويو، رواني (Protension) روڪ کان پوءِ شروع ٿئي ٿي ۽ هر روڪ روانيءَ جو روپ ڌاري منظر جو تسلسل پيدا ڪري ٿي ۽ ائين بال جي راند جاري رهي ٿي. (10)
هزرل موجب لقائي ادراڪ جا ٽي عارضي (Temporal) نقطا آهن. (11)
1. روڪ، جيڪا تڪڙو حال آهي.
2. رواني، جيڪا روڪ کانپوءِ جاري رهي ٿي.
3. گهڙي (Momentum) جيڪا روانيءَ مان ڦري روڪ ٿي پوي ٿي، ائين لقائن جو ادراڪ جاري رهي ٿو.
يادگيريون (Memories) رڳو ماضيءَ جو ورثو نه آهن، پر اهي مستقبل ۾ به موجود رهن ٿيون، ماضي حال وسيلي مستقبل جون خدمتون حاصل ڪري ٿو.
وجودي لقاءَ (Existential Phenomenology) جي نظريي جو فلسفي ڪولن ڊيوڊ جيڪو 1960ع فرانس ۾ ڄايو، ان موجب ساخت پڄاڻان (Post-Structuralism) حقيقت ۾ لقاءَ پڄاڻا (Post-Phenomenologism) آهي. (12)
لقائن جو بنيادي تعلق شعوري طور ساختن ۽ نظر ايندڙ شين جي مشاهداتي موٽ تي آهي، فلسفي ۾ ساختون سماجي جوڙجڪ آهي.
ساختيات (Structuralism) 1950ع کان 1960ع تائين فرانس ۾ دانشورن جي اهڙي تحريڪ هئي، جنهن ثقافت جي پس منظر ۾ ساختن کي رائج ڪيو، ثقافت ۾ لقاءُ هر شيءِ پويان ساخت ڳولهي ٿو يا اهڙين سڀني شين پويان جيڪي انسان ڪري ٿو، سوچي ٿو، ان جي ادراڪ ۾ آهن يا محسوس ڪري ٿو. (13)
سائمن بليڪ برن (Simon Black Burn) جيڪو 1944ع ۾ ڄايو، ان موجب ساختيات عقيدو آهي، جنهن موجب ڪو به لقاءَ شعور ۾ ايندڙ نه آهي، پر لقاءُ لقاءَ جي ڀيٽ ڪري ٿو ۽ ان مان ظاهر ٿئي ٿو، اهاڀيٽ ساخت کي وجود ڏئي ٿي نه ته سطحي طور هر لقاءُ تجريدي آهي.(14)
اهڙين ساختن کي عمرانيات، علم الانسان، لسانيات ۽ نفسيات ۾ استعمال ڪيو ويو، مثال لکت (Text) جي تجزيي ۾ علامتون، پٿرن تي تراشيل حرف (Glyph)، نشانيون، ڪردار ۽ جملا. (15) ساخت پڄاڻان، ساختن جو تنقيدي وڌاءُ آهي.
لقاءُ (Phenomenon) نقاءُ (Noumenon) جو ابتوانس (Paradox) انڪري آهي ته ساخت جو ادراڪ ۾ اچڻ جو رويو ٻنهي ۾ مختلف آهي، لقاءُ ۾ ساخت جي اڻت ادراڪ جي شعوري موٽ آهي، شعور ساخت جو نقش ٺاهي ٿو، جڏهن ته نقاءُ ۾ ساخت جو وجود پنهنجو پاڻ ۾ سمايل آهي، اهو شعوري ادراڪ ۾ نه آهي، پر ان جو ڳجهه ان اندر موجود آهي.
لقاءَ ۾ اکيون شعور جون ڳڙکيون آهن، اهي حقيقت اندر حقيقت ڏسن ٿيون، جڏهن ته نقاءُ ۾ ساخت جا نقش ڏسڻ لاءِ تصور جا دروازا کولڻا پون ٿا.
جيڪڏهن ساخت پڄاڻان جو وچون رستو وٺبو ته چئي سگهبو، ڪا به ساخت پنهنجي نماءُ ۾ مڪمل نه آهي، ٺوس (Concrete) ۽ تجريد (Abstract) ساختون ڪنهن به موضوع جي ترجماني نه ٿيون ڪن، ساخت حواسن ۾ هجي يا حواسن کان ٻاهر، اها حقيقي هجي يا تصور پر ساخت ئي آهي، جنهن جي تفاوت (Differentiation) ۾ اسين ظاهر ٿيون ٿا، دنيا جي گردش ۾ جبل، نديون، سمنڊ، وڻ ٽڻ، ماڻهو، جانور، پکي، ڪرسيون، ميزون، ڪٻٽ، گهر، گهٽيون، گهڙيون، گهڙيال سڀ ساختن ۾ گول ڦرن ٿا، لسانياتي علامتون، لوحن جا حرف (Glyph) ۽ لفظ جيتن جيان تاريخ جي ورقن تي پاتل ليڪن مٿان قطار ٺاهي هلن ٿا، سڀ ساختون نامڪمل آهن، ڪائنات جا عڪس جنهن وڻ جي ٻج مان ڦٽي نڪتا آهن، ان وڻ جي ساخت کي شعور ادراڪ ۾ آڻي نه سگهيو آهي، ان وڻ جي هستي پنهنجو پاڻ ۾ وڻ آهي، اها حواسن کان ٻاهر آهي، پر تصور جو رولاڪ پکي ان وڻ جي لام خوابن جي پاڇي ۾ ڏسي ٿو.
قديم فلسفو آکيري جيان آهي، فلسفي جا سڀ خيال ڪکن جيان آهن، فلسفي ڪکن جو آکيرو اڻي بيدي مٿان ان گهڙيءَ جي انتظار ۾ ويٺل آهي، جڏهن بيدي مان اڻ ڏٺل نڪرندو، فلسفي جو مرڪز بيدو آهي، بيدي متعلق قياس (Chaos) آرائيون آهن، اميدون آسرا ۽ توقع سڀ ڪکن ۾ آهن.
جديد فلسفو ساڳيا ڪک آهي، جيڪي ڪک آکيري جا نه آهن، پر مٿي جي وارن ۾ پيل آهن، فلسفي چرين جيان شعور جي گهٽين ۾ گهمندي سائنس جي پٿرن سان سنگسار ٿي وڃي ٿو. هاڻي بيدو مغز ۾ آهي ۽ انسان سائنس ۾ خدا ڳولهي ٿو ۽ سائنس هٿ سان ڇهڻ لئي نڪ ڳولهي ٿي، الف کان اڳ هڪ بيدو هيو، بيدو اڳ هيو يا الف اڳ ۽ الف اڳ هيو يا بيدو اڳ؟
لقائي ساختيات جو دائرو نظر جو دائرو (Visualfield) آهي، نقائي ساختيات ڪنهن به دائري ۾ نه ٿي سمائجي، انساني سوچ رسا ڇنائي ٿي، وحشت برداشت جي حد آهي، صبر ۽ جبر جو لاشعوري مقابلو جاري آهي، صبر جي انتها جبر ۾ ظاهر ٿئي ٿي، عاشق محبوب تائين پهچڻ لاءِ غير قانوني طريقا استعمال ڪري ٿو. حاصل ڪرڻ جي حسرت ۾ معروضي ۽ موضوعي بت ٺاهي ٿو. جيڪو معروضي بت ٺاهي ٿو، اهو ڪافر ۽ جيڪو موضوعي بت ٺاهي ٿو، اهو مومن.
محبوب جو اچڻ خواب ۾ جاڳي ننڊ جو انتظار ڪرڻ آهي، ڪنهن خواب ۾ ڏٺو ته فرشتو کيس جنت جو هڪ صوف ڏئي رهيو هيو، فرشتي سان ضد ڪيائين ته نه اهڙو هڪ ٻيو به ڏي، اهڙي جهڳ جهڳ ۾ کيس جاڳ ٿي وئي، اٿي افسوس ڪيائين ته جيڪر فرشتي کان هڪ صوف ئي وٺان ها، اجايو ٻن جي ضد ڪري هڪ کان به محروم ٿي ويس، اهو سوچي سمهي پيو ته وري خواب ۾ کيس ساڳيو فرشتو آيو، جنهن کي هٿ ۾ ٻه صوف هيا، فرشتي ڏسڻ شرط ٻڌايس ته “مان جنت مان ٻيو صوف پٽڻ ويو هيس، تون ڪيڏانهن هليو ويو هئين؟”
فرشتي کي ٻڌايائين “مان اتي ويس جتي هڪ صوف جي حسرت هئي.”
فرشتي کلي چيس “ٻه صوف ڏيانءِ ٿو پر تون اتي ويندين جتي هڪ صوف جي حسرت هوندي.”
جڏهن بک ۾ حالت خراب ٿي وڃي ته انسان خواب ۾ کائيندو آهي، جنتن جا صوف جاڳ کان اڳ خواب ۾ کائي ڇڏيو، خواب ۾ کائڻ سان ڌوئڻ جي ضرورت نه پوندي آهي.
الوهي (Divine) لقاءُ جي ساخت بيدي ۾ بند آهي، بيدو اڪيلو (Monad) آهي، سڀ وجود ان ۾ سمايل آهن ۽ اهو سڀني جو ٽوٽل آهي، اهو فيثاغورث جو خيال آهي، هو خيالن کي اڳتي وڌائيندي چوي ٿو، موناڊ مان هڪ ٿيو، هڪ مان ٻه ٿيا، ٻه عددن ۾ تبديل ٿيا، عدد نقطن ۾ ڦري ويا، نقطا لڪيرن ۾ ڦري ۽ ڊهي ويا. (16) فيثاغورث لقاءَ جي ساختن کي اڀاريو ۽ ڊاهي پَٽ ڪيو.
بابعد الطبعات سائنسدان لئبنز (Leibniz) (1776-1646ع) فيثاغورث جي موناڊ کي طبعات جو بنيادي جزو (Particle) چيو آهي.(17) جديد سائنس ۾ اهو جزو ئي آهي، جيڪو قوينٽم (Quantum) جو بنياد بڻيو، خدا ايٽم ٿي ويو ۽ مخلوق ايٽم کان ڊڄي ٿي، تباهيءَ کان بچڻ لئي پڪارڻ جو در به خدا جو ئي کليل آهي.
يا خدا معاف ڪر، ڪو به لقاءُ پنهنجي رنگ ۾ نه آهي، مان پنهنجن ڪاغذن جي ساخت بگاڙيان ٿو، عدد، نقطا، لفظ، علامتون، نشانيون، تشبيهون، شڪليون، روان ۽ روڪ جا منظر، عارضيت جا عنصر، ڦوڪ ڏئي اڏاريان ٿو، ڊائريءَ تان لفظ ائين اڏاميا جيئن مٽي اڏامي.
References:
1. “Phenomenology”.
Standford encyclopedia of philosophy.
2. Zahavi , Dan (2003).
“Husserl’s phenomenology”.
Standford: standford university press.
3. Menon , sangeetha ; Anindya , sinha : B.V. Sreekantan.(2014).
“Interdisciplinary perspective on consciousness and the self”
New York , Dordrecht , London , Spinger.p-172.
4. Natanson , M (1973).
“Edmund Husserl: Philosopher of infinite tasks”.
Evanston: Northwest university press.
5. Farina , Gabriella (2014). Some reflections on the phenomenological methods. Dialogues in philosophy , Mental and Neuroscience-7(2): 50-62.
6. “Epoche”.
In liddel and scotts Greek – English Lexicon.
7. Rollinger , Robins (1999). Husserls position in the school of Franz Brentano. Kluwer.
8. Siewert , Charles.
“Consciousness and intentionality”.
Standford encyclopedia of philosophy. Metaphysics research laboratory standford university. Retrieved 28-Dec.2012.
9. Byme , Alex.
“Intentionality”.
Philosophy of science. An encyclopedia. Massachusetts institute of technology. Retrieved 28.Dec-2012.
10. Bechtel , William (1988).
“Philosophy of mind: An overview of cognitive science”.
Hillsdate , NJ, Erlbaum- p-44-47.
11. Pierre Jacob (2010)..
“Is intentionality exhibited by all mental phenomena”
Standford encyclopedia of philosophy.
12. Harrison Paul (2006).
“Post Structuralist theories”
p-122-135. aitken,s and valentine.G.(eds)2006. Approach to human geography : sage, London.
13. Mambrol , Nasrullah (2016).
“Structuralism Literary theory and criticism notes”.
Retrieved 2017-06-09.
14. Philosophy. Now’s interview with simon Blackburn. November 2013.
15. Deleuze, Gilles (2002).
“How do we recognize structuralism”.
In desert islands and other text-1953-1974.
16. Christoph Reidweg (2008).
“Pythagoras : His life teaching and influence”.
Cornell university press. p-26.
17. Luchte , James (2006).
“Mathesis and analysis: Finitude and the infinite in the Monodology of Leibniz”
Heythrop Journal. 47(4):519-43.
***