وڻ جي قبر
هاڻي اتي وڻ جي قبر آهي، خير محمد جي رنڌڻي هيٺان جتي اهو وڻ ڪٽي پاڙن کي دفنائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. رنڌڻي مٿان ان ٽماڙ عمارت جا ٽي رنڌڻا آهن. هر منزل تي هڪ ڀاءُ جو گهر آهي. ويڪري پڌر واري جاءِ ڊگهي عمارت ۾ تبديل ٿي چڪي آهي، جنهن لاءِ ڊگهي وڻ جي ڪٽڻ ضروري هيو.
نئين جاءِ جي اڏاوت کان اڳ وڻ ڪٽيندي ڪنهن جي دل نه پئي چاهيو، پر اها مجبوري هئي. ان جا ڦهليل ڏار اڏاوت ۾ رڪاوٽ هيا. تنهن ڪري دل تي پٿر رکي پهريون وڻ کي ٿڙ وٽان ڪٽيو ويو جيئن ان يادگار وڻ جو نشان اکين اڳيان رهي، پر نئين اڏاوت کانپوءِ نم جو وڻ هر دفعي ڦٽي ٿي پيو ۽ ان جاءِ ۾ ڏار وجهي ڇڏيا.
“وڻ آهي يا جن؟” خير محمد چيو “ٿڏي تي وڻ کي پاڙن کان ڇڪي ٻاهر ڪڍون ها ته جان ئي ڇٽي پوي ها. ڪهڙو ضرور هيو وڻ لاءِ ايڏو جذباتي ٿيڻ جو؟ وڻ ئي ته هيو.”
هن ڀائرن سان صلاح ڪئي، سڀ سوچ ۾ پئجي ويا. ڏاڍو ڏکيو هيو وڻ جي پاڙن کي کوٽي ٻاهر ڪڍڻ، مٿان ٽماڙ عمارت هئي ۽ وڻ جون پاڙون ٽماڙ عمارت جي بنيادن ۾ ڦاٿل هيون.
هاڻي اها عمارت وڻ جهڙي هئي ۽ ان ۾ پيل ڏرا نم جا ڏار هيا، پاڙي جي ملان عمر کي گهرائي دعا گهرائي وئي.
“اي خدا هن وڻ کي ڌرتيءَ ۾ سڪون سان سمهڻ جي توفيق عطا فرماءِ.”
پر وڻ نه سمهيو، وڻ جاڳندو رهيو ۽ وڻ جيئرو هيو، ڇو جو هوءَ جيئري هئي. هن جي محبوبا علينا، جنهن سان وڻ جو عشق هيو، علينا جا سور، علينا جا ڏک، وڻ جا سور، وڻ جا ڏک هيا. ڀوري گلابي منهن واري علينا، جيڪا کلندي هئي ته سندس ڳٽن ۾ چُگهه پوندا هيا. جڏهن ننڍڙي هئي ته ان پنهنجن نازڪ هٿن سان اهو وڻ پوکيو هيو ۽ ان جي سيوا ڪئي. وڻ وڏو ٿيو ته ان سان کيڏي، ان جي سنهي ٿڙ ۾ هٿ وجهي گول ڦري، گيت ڳاتا ۽ ڳالهيون ڪيون، وڻ به عجيب هيو ڄڻ ماڻهو هيو، اهو کليو، رنو، وڏو ٿيو ته علينا کي ويڪري ڇاتيءَ سان لائي ڀاڪر پاتا.
وڻ علينا جي پينگهه لوڏيندي هيو، ان جون نموريون علينا لاءِ هيون. جڏهن نموريون پيهي وارن ۾ وجهندي هئي ته وڻ ٿڌي هوا ڏيندو هيو. ان جو ٻور علينا تي ڇڻندو هيو. علينا ۾ ٻور جي خوشبوءِ هئي. ان تي ويٺل ساوا طوطا علينا کي سڏيندا هيا. وڻ علينا سان کيڏي وڏو ٿيو. جڏهن ننڍڙي هئي ته گهر ڏاڍو وڏو هيو. ٻاهرين در کان اوطاق جي ڀڪ ۾ سنهي گهٽي هئي، جتان لنگهي گهر ۾ داخل ٿبو هيو.
ويڪري پڌر جي پاسي کان دالو هيو جنهن جون ڀتيون ڪنهن قلعي جي ڀتين جهڙيون ٿلهيون هيون، اندر ڪوٺيون هيون، جن مان سڄي هٿ واري ڪوٺي اناج ۽ بُنهه سان ڀريل هوندي هئي ۽ وچين ڪوٺي اوندهه سان، ان ڪوٺيءَ ۾ ڪاٺ جي صندل وٽ ٻن اڀريل فرش جي سرن هيٺان ٺڪر جي ماٽي ۾ ڪٽنب جو سون پوريل هوندو هيو، باقي کاٻي هٿ واري ڪوٺي ٻارن جي سمهڻ لاءِ هئي.
اها نما شام هئي جڏهن ٻار هيٺ مٿي، ڪوٺين ۽ اڱڻ ۾ ڊوڙي اک ٻوٽ راند کيڏي رهيا هيا. گهر ٻارن جي گوڙ ۽ رڙين سان گونجي رهيو هيو. ڪا گهڙي نه گذري ته ڏاڪڻ مان ڪنهن ٻار جي ڪرڻ جو آواز آيو. ٻار رڙهندو اونڌي منهن اچي ڪريو. اها علينا هئي، جنهن کي مٿي ۾ ڌڪ لڳا ۽ منهن رت سان ڀرجي ويو، کيس کٽ تي سمهاريائون، پيءُ ڦاٽل مٿي جي زخم ۾ سرمو وڌو. رت ته رڪجي ويو پر زخم نه ڇٽو. بئريج روڊ جي مشهور ڊاڪٽر عبدالقادر ان کي پينسلن جون سيون هنيون ۽ ٽيوب لکي ڏنا، پر ڪو فائدو نه ٿيو. اوطاق ۾ رهندڙ ڏاڏي پاڙي جي بزرگ مائي حوا کي گهرائي ان سان صلاح ڪئي.
“مائي ڇا ڪجي؟ ڇوڪريءَ جو زخم ڇٽي ئي ڪونه ٿو، تون ڪو ٽِڪو پَنجو ڪر.”
مائي حوا اٿي، ان پڌر ۾ بيٺل نم جا ڇوڏا پٽي، همام دستي ۾ وجهي ڪٽي، تيل ۾ ملايا، جڏهن اهو محلول علينا جي زخم تي لڳو ته زخم ائين ڪومائجي ويو، جيئن ابرشم جي ٻوٽي جا گل. پوءِ مائي حوا جتان وڻ جا ڇوڏا پٽيا هيا، اتان کونئر وهندو رهيو، وڻ کي به دل هوندي آهي، دل اندر رت هوندي آهي، رت وهندو آهي ۽ وهندڙ رت ڄمندو آهي، ڪڏهن ماڻهوءَ جي دل ۾ رت کونئر جيان ڄمي ويندو آهي. جيئن نبي بخش جي دل، سوٽ نبي بخش جنهن سان اڳتي هلي علينا جي شادي ٿي.
نبي بخش سٺو ڇوڪر نه هيو، ننڍي هوندي جڏهن اک ٻوٽ راند کيڏندو هيو ته علينا پويان ڊوڙي، ڪنڊ ۾ لڪي ان سان حرڪت ڪندو هيو. علينا هڪ شرميلي ڇوڪري هئي، اها هن کان ونئه ويندي هئي، پر هو کيچلو ڇوڪر کيس ڏاڍو تنگ ڪندو هيو. هڪ دفعي ان علينا سان ناراض ٿي کيس پٺيءَ ۾ ڌڪ هنيا، علينا پڌر ۾ ڪنڌ کڻي رني، نم جي وڻ جو پن پن هن سان گڏ رنو، شام جو نبي بخش پڌر ۾ اڪيلو بيٺل هيو. مٿي نم ۾ کڙڪا ٿيا، ڏار اچي نبي بخش جي مٿان ڪريو، نبي بخش جي ڄنگهه ڀڄي پئي، ڪيترا ڏينهن کيس ڄنگهه تي پلستر چڙهيل هيو، لٺ تي گهمي مٿي منهن ڪري وڻ کي ڪاوڙ مان ڏسي ڪچيون گاريون ڏيندو هيو. علينا جي جان ڇٽي پئي. هن نبي بخش کانسواءِ ٽي مهينا سڪون سان اک ٻوٽ راند ڪئي.
ٻارن جي تيزيءَ سان وڏي ٿيڻ ۾ ڀوري مينهن جي کير جو ڪمال هيو، ڀوري مينهن پڌر ۾ برمي وٽ پاسي کان سرن جي دڪي تي بيٺل هوندي هئي. مينهن جي ذمي چار ڪم هيا. پٿر جي ڪُونر مان آمڻ بُنهه کائڻ، ڦوسا لاهڻ، ويلي تي ست سير کير ڏيڻ ۽ ڪڏهن ڦر ڪرڻ.
گهر جي سڀني ڀاتين کي خبر هئي، مينهن جي ڳوري پٿر جي ڪُونر هيٺان کَپر نانگ رهي ٿو، جنهن جي جسم تي ناسي ساوا چٽ آهن، پر ڪنهن ان کي مارڻ جي ضرورت محسوس نه ڪئي ۽ کپر نه ڪنهن گهر ڀاتيءَ کي نقصان پهچايو. اهو رات جو نڪرندو هيو. ان جي ٻليءَ سان ويڙهه ٿيندي هئي ۽ ڪُئا کائي ڪونر هيٺان هليو ويندو هيو، کپر تڏهن مئو جڏهن نئين جاءِ ٺهي، مينهن کي وڪيو ويو، مزدورن ڪونر هٽايو ته نانگ شريف ماڻهوءَ جيان هيڏانهن هوڏانهن ڀڳو، پر سندس مٿان ڪوڏرن جي ڳنن جا زپڪا ٿي ويا.
ننڍي هوندي ٻارن کير وٽيون پيتيون، جڏهن تازي کير جي اڇي گج انهن جي چپن تي مڇن جيان ٺهي بيهندي هئي ته اهي “ڏاڏو... ڏاڏو” چئي هڪ ٻئي کي چڙائيندا هيا، انهن جي اهڙي حرڪت تي ڏاڏو اوطاق ۾ ٽهڪ ڏيندو هيو.
“ڏاڍا ڏنگا آهن ڇورا.” اهو چوندو هيو “پر منهنجي ڌيءَ علينا ڏاڍي سٻاجهڙي آهي.”
ڏاڏو شام جو دوڪان تان موٽندو هيو ته علينا لاءِ الڳ جليبيءَ جو لفافو لڪائي وٺي ايندو هيو، هيڊي رنگ جي جليبيءَ علينا جا موتين جهڙا اڇا ڏنگ ڪڏهن هيڊا نه ڪيا.
وقت سان ٻار ڏاڍا ذهين ثابت ٿيا، انهن مان ڪي سي ايس پي آفيسر ٿيا. ڪي انجنيئر، پر نبي بخش ڊاڪٽر ٿيو ۽ سندس شادي سوٽ علينا سان ٿي. اها شادي تڏهن ٿي جڏهن نبي بخش ٻئي سال ايم بي بي ايس ۾ پڙهندو هيو. علينا مان هن کي ٻه ڌيئر ڄايون، پنجين سال ۾ هن نرس سان شادي ڪئي، علينا ٻئي ڌيئر هنج ۾ ويهاري نم جي وڻ هيٺان ڏاڍو رني، نموريون ڳوڙهن جيان هيٺ ڪريون، علينا کي نبي بخش جي بيوفائيءَ تي ڏاڍو ڏک ٿيو. هن جو ڏک ڏسي مٿان وڻ رڙ ڪئي، جيڪا علينا نه ٻڌي “پياري علينا ماڻهو ڀل بيوفا هجن، پر وڻ بيوفا نه هوندا آهن، توڙي جو انهن کي ڪٽيو ڇو نه وڃي.”
جڏهن سڀني ڀائرن جون شاديون ٿيون ته وريون وڌيون ويون، جاءِ ننڍي ٿي پئي، آخر اهڙو وقت آيو جو پراڻي جاءِ کي ڊاهي نئين ٽماڙ عمارت جو بنياد وڌو ويو. وڻ کي ٿڙ وٽان ڪٽي ٽڪر ڪري آرامشن واري کي وڪيو ويو. علينا ڪٽيل ٿڙ کي ڀاڪر پائي رني.
“اڙي نبي بخش... خدا جي مار پوئي، شل رب راضي نه ٿيئي، مونسان چڱائي نه ڪيئي، اڙي منهنجو وڻ ڪٽجي ويو.”
هوءَ روئندي رهي ۽ زخمي وڻ جو کونئر ٽيپا ٽيپا هيٺ ڪرندو رهيو، ٽماڙ ٺهي ته وڻ جو ٿڙ خير محمد جي رنڌڻي وٽ رهجي ويو. ٿڙ ڪيترا سال چپ رهيو، نه سائو ٿيو، نه سڙيو، نه پن ڪڍيائين، نه واڌ ڪيائين، وڻ تڏهن وڌيو جڏهن کيس خبر پئي ته علينا کي نبي بخش طلاق نامو موڪليو آهي. وڻ ڪاوڙ ۾ ڦونڊجي ويو.
نبي بخش نرس سان شاديءَ کانپوءِ پنج سال فوج ۾ گذاريا، جڏهن ميجر ٿيو ته ان استيفعا ڏني، ميلبورن ۾ شهريت حاصل ڪرڻ اڳ ان علينا ڏي طلاق نامون موڪليو، علينا کي بيهوشيءَ جا دروا پيا ۽ وڻ ٽماڙ ۾ ڏار وجهي ڇڏيا.
آخر صلاح ڪئي وئي ته وڻ کي فرش وٽان ڪٽيو وڃي، حاجي عارب کي گهرايو ويو، جنهن پنهنجي تاريخي ڪٽ لڳل ڪهاڙي سان ٿڙ کي صفا فرش وٽان ڪٽي ٻاهر اڇلايو. ٿڙ جو اهو ٽڪر ڏيڍ سال گهٽيءَ ۾ در اڳيان پيل هوندو هيو، جنهن تي شام جو علينا جون ڌيئر ويهي پيءُ جو انتظار ڪنديون هيون، پر نبي بخش ڪڏهن نه موٽيو. بس مائٽن کي اها خبر پي ته ميلبورن ۾ ٽيڪسي هلائيندو آهي ۽ سندس نرس مان ٿيل ٻار سٺن اسڪولن ۾ پڙهندا آهن، علينا در وٽان ليئو پائي ڪٽيل ٿڙ کي ڏسندي هئي. کيس محسوس ٿيندو هيو، مڙس جو لاش بي گور ۽ ڪفن پيل آهي، ان کي دفنائڻ وارا سڀ مري چڪا آهن.
علينا اڃان جوان هئي، توڙي جو ان کي اکين هيٺان ڪارا نشان پئجي چڪا هيا پر سندس چپ نارنگيءَ جي ڦارن جهڙا رسيل هيا.
اها رات قيامت کان گهٽ نه هئي جڏهن علينا جي شادي سندس مرضيءَ خلاف اهڙي شخص سان ڪرائي وئي جنهن جي عمر سٺ سالن کان مٿي هئي ۽ زال جي وفات کانپوءِ جوان اولاد جي وچ ۾ اڪيلو رهندو هيو. ان رات اڇي ڏاڙهيءَ وارو پوڙهو، اڇي پڳ ٻڌي، اڇي گهوڙي تي چڙهي ڪنهن فرشتي جيان آيو ۽ ان علينا جي روح کي قبض ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، علينا رني ته ڄڻ پراڻي جاءِ جي دڪي تي بيٺل ڀوري مينهن رانڀون ڪيون، مري ويل کپر جيئرو ٿي پيو. نبي بخش گج واري کير جي وٽي پي، چپن مٿان ڄميل کير جهڙيون مڇون ٺاهي هن کي تصور ۾ چڙائڻ لڳو.
“علينا جو مڙس ڪراڙو... علينا جو مڙس ڪراڙو.”
علينا پاتل ڳاڙهو رئو اڇلي عورتن جي وچ مان ڀڳي ۽ ان خير محمد جي رنڌڻي ۾ وڃي در بند ڪرڻ رڙيون ڪيون.
“اڙي منهنجو وڻ ڪٽجي ويو، منهنجي قسمت جو وڻ... هئي منهنجو لاش... گهٽيءَ ۾ بي گور ۽ ڪفن پيل.”
علينا جا ڳوڙها فرش وٽ ظاهر ٿيندڙ نم جي نشان تي ڪريا ۽ اهو ڦٽي پيو، ٿورو مٿي اڀريو، فرش جي سطح کان مٿي رنڌڻي ۾ رکيل مڇرداني هڪ پاسي جهڪي وئي، جڏهن پوڙهو ڪنهن عزرائيل جيان علينا کي اڇي گهوڙو تي ويهاري بنڊ ماسٽر کي اشارو ڏنو ته بنڊ وڄڻ سان گڏ رنڌڻي جي ٻاهرين ڀت ڪري پئي.
ٻئي ڏينهن حاجي عارب کي گهرائي خير محمد گهٽ وڌ ڳالهايو.
“واهه جا وڻ ڪٽيندو هئين ڳوٺ ۾... وڏي تعريف ٻڌي هئي تنهنجي. ڇڙو ٿو ڪٽ لڳل ڪهاڙو ڪلهي تي رکي رعب مان هلين، ڪٽي ته آڱوٺي جيترو ٿڙ به نه ٿو سگهين.”
حاجي عارب اڀري آيل ٿڙ جو جائزو ورتو، نڪ تي هٿ رکي توبهن ڪئي.
“هي وڻ آهي يا ٻيو ڪجهه؟” هن چيو “مٿي جا وار ڪٽبا آهن، انهن کي به اڀرڻ ۾ وقت لڳندو آهي، حيرت آهي، ويرم ئي نه لڳي ٿڙ زمين مان نسري بيهي رهيو.”
هن ٽيڪم گهرائي ٿڙ چوڌاري کڏ کوٽي، ٿڙ تمام گهرائيءَ ۾ هيو. رنڌڻي جو پورو فرش ناس ٿي ويو. خير محمد هن کي چيو.
“وڌيڪ نه کوٽ اجايو نقصان ٿي پوندو... بس هاڻي اتان ڪٽي مٿان مٽي وجهيس.”
حاجي عارب ائين ڪيو، ٿڙ کي هيٺان ڪٽي مٿان مٽي وجهي پوري ڇڏيو، اوستو ابوبڪر آيو ۽ ان نئين جاءِ جي اڏاوت کانپوءِ بچيل ورونا ماربل جون سرون فرش ۾ هڻي ڇڏيون. وڻ صفا دفن ٿي ويو.
ست سال وڻ دفن رهيو، ان ڪا به حرڪت نه ڪئي، پر ستن سالن کانپوءِ جڏهن پوڙهي جو موت ٿيو ۽ علينا بيواهه ٿي وئي ته صدمي ۾ ان تي اڌرنگي جي بيماريءَ جو حملو ٿيو. علينا جو هڪ پاسو سڪي ويو، اتي ان جي تيمارداري ڪرڻ وارو ڪو به ڪونه هيو، کيس پوڙهي مان ڪا اولاد به نه ٿي. نبي بخش مان ٿيل ٻه ڌيئر جوان ٿي چڪيون هيون. اهو مناسب سمجهيو ويو ته علينا کي پيڪن ۾ رهڻ جي اجازت ڏني وڃي جيئن ان جون ڌيئر سندس تيمار داري ڪري سگهن.
اهي علينا جا آخري ڏينهن هيا، جيڪي هن اباڻي جاءِ ۾ گذاريا، جڏهن آخري پساهه کڻي رهي هئي ته ڊاڪٽر دين محمد هن جي سيني تي اسٽيٿواسڪوپ رکيو. خير محمد جيڪو ان وقت رنڌڻي ۾ ڊاڪٽر لاءِ چانهه ٺاهي ڪوپ ۾ وجهي رهيو هيو ان فرش هيٺان دل جي ڌڙڪڻ جو آواز ٻڌو. هو نوڙيو ۽ ڪن فرش تي رکيائين. دل ڌڙڪندي رهي ۽ ڌڙڪي ڌڙڪي بند ٿي وئي. پوءِ اها ڪڏهن نه ڌڙڪي.
اڄ به ان ٽماڙ عمارت جي هيٺين رنڌڻي ۾ وڻ جي قبر آهي، ورونا ماربل جي سرن جو ٿورو اڀار.