انبن جي موسم جو لوڪ گيت
سيٺ آندل نه ڪڏهن خيرات ڏني، نه ڪڏهن زڪوات ڪڍيائين، هو ترڪي ٽوپي پائيندو هيو ۽ عينڪ جي ٿلهن شيشن مان ان جون اکيون وڏيون ۽ خوفائتيون ڏسبيون هيون. مڇون واڇن کان هيٺ وات چوڌاري وريل هيون ۽ متاري جسم تي سنهي ململ جي چولي هيٺان وڏي سٿڻ پاتل هوندي هئي.
اها ان وقت جي ڳالهه آهي جڏهن سنڌوءَ تي بئريجون نه ٻڌيون ويون هيون. سانوڻ ۾ سنڌوءَ کي روڪڻ وارو ڪو به نه هيو. پاڻيءَ کي جيڏانهن پڄندو هيو، رستو ٺاهي هر شيءِ کي ٻوڙيندو هليو ويندو هيو.
ڪچي جي زمين ۾ پوکيل هر شيءِ پاڻيءَ ۾ لڙهي ويندي هئي. سنڌو پاڻ سان گڏ، هنداڻا، گدرا، ڪدو، ڀينڊيون، توريون، ڪريلا ۽ هر شيءِ وهائيندو وٺي ويندو هيو.
جتي غريب آباد جو محلو آهي، اتي ڪڏهن غريب ماڙيچن جو ويڙهو هوندو هيو. ماڙيچن جي ان ويڙهي ۾ ملائي ڪل سورهن گهر هيا. اهو سڏبو ته ماڙيچن جو ويڙهو هيو پر ان ۾ مختلف ذاتين جا ماڻهو رهندا هيا. جن ۾ مائي موليڏني به هئي. موليڏني صبح سان ڇلي کڻي بازار ويندي هئي ۽ سبزي مارڪيٽ جي اڇلايل گند مان اڌ ڦٿل ٽماٽا، بصر، پالڪ جا ڪومايل پن ۽ ڳاڙهن ٻجن وارا ڪريلا چونڊي ايندي هئي. اها ننڍي قدر واري عورت، جنهن کي سڀ پيار مان “ناني” چوندا هيا، لڳ ڀڳ ستر سالن جي هئي. هر حال ۾ خوش رهندي هئي، قربائتي هئي، سندس کاڏي اڳتي نڪتل هوندي هئي ۽ زبان ايڏي ته ڊگهي هئي جو وات مان ڪڍي ڦيرائي نڪ تي رکندي هئي. خوش ٿي ڳلي تي زور ڏئي کڳيون هڻندي هئي ۽ تاڙي وڄائي نچندي هئي.
ويڙهي ۾ پنج گهر لنگهن جا هيا جيڪي شادين مرادين ۾ دهل وڄائي پيٽ گذر ڪندا هيا. انهن مان دهلاريءَ کي ڇڏي باقي ٻين جا پوپليون ۽ شهنائيون وڄائڻ ڪري ڳلا سجيل هوندا هيا. اتي هڪ گهر ۾ کدڙو رهندو هيو جيڪو شهر ۾ “بجلي” جي نالي سان مشهور هيو. باقي گهر بي روزگارن جا هيا، انهن ۾ سورهن سالن جو خادم به هيو جيڪو سڄو ڏينهن سينيمائن تي رلندو هيو ۽ ڪڏهن ڪا هلڪي ڦلڪي چوري ڪري وٺندو هيو.
شهر جي آدمشماري ايتري نه هئي، ٽاڪرو علائقو آباد هيو، هيٺ زمينون ۽ باغ هيا، ماڙيچن جي ويڙهي جا اهي ماڻهو شهر کان ايندي انبن جي باغن کان ٿيندا ويڙهي ڏانهن ورندا هيا.
مائي موليڏني ڦٿل سبزي ميڙي ڇليءَ ۾ وجهي جڏهن آندل جي باغ اڳيان لنگهي ته ان کي اتي بيٺل ڏٺائين، وڌي ان وٽ وئي ۽ عرض ڪيائين
“سيٺ هڪ انب ته ڏي کائي توکي دعا ڪريان”
مائيءَ جي ائين چوڻ سبب آندل تپي باهه ٿي ويو.
“مائي منهن ٿي انب جهڙو، وڃ وڃي ڦٿل وانگڻ کاءُ، اجايو ڇو ٿي پنهنجي پيٽ ۾ سور وجهين؟”
مائي صفا هيسجي وئي.
“اڙي ابا سيٺ” هن عاجزيءَ مان عرض ڪيو “سڄي سال ۾ اهي ٽي مهينا ته اچن ٿا، ڇو ٿو نهڪر ڪرين؟ هيڏا باغ ڏنا ٿي الله، هڪ ڏيندي ته ڪهڙو فرق پوندو تنهنجي خزاني ۾؟”
سيٺ صفا وڙهڻ تي لهي آيو.
“هل هل ته هڻانءِ نه موچڙا” ان چيو “اجايو مٿو نه کاءُ”
مائيءَ هن کي بددعا ڏني.
“اڙي شل آنڌي اچي، ڪو مينهن وسي، ڪا ٻوڏ اچي، رب ڪندو ته تنهنجا انب لڙهي ويندا”
مائي هلي وئي ۽ سيٺ هن پويان ويچارا ڏئي مڻ مڻ ڪرڻ لڳو.
“آنڌي ايندي، مينهن وسندا، ٻوڏ ايندي، آئي آهي عامل ڪامل”
ناني هيٺ ڪنڌ ڪري هلي وئي پر رولاڪ خادم جڏهن رات جو سينيمائن تان موٽيو ته باغ وٽان لنگهندي هن جي نظر انبن تي پئي، اهي رستي جي ڀڪ ۾ لڙڪي رهيا هيا. هن لوڙهو ٽپي جيئن پٽڻ جي ڪوشش ڪئي ته اوندهه ۾ ڪتا ڀونڪيا، خادم جلدي ڪئي، تڪڙ ۾ هن کي هڪ انب هٿ ۾ آيو ۽ وٺي ڀڳو. ڪتا لوڙهو ٽپي هن پويان ويا ۽ سيٺ آندل ڪتن جي ڀونڪ ٻڌي لٺ کڻي ٻاهر نڪتو. ڪتا خادم کي ڊوڙائيندا ويڙهي تائين آيا. خادم ويڙهي ۾ وڃي ٻاهريون در بند ڪري ڇڏيو. ڪتا در تي بيهي ڀونڪڻ لڳا. سيٺ آندل به اچي در تي پهتو.
“اڙي ڪڍو ان کي ٻاهر” سيٺ آندل در تي بيهي دڙڪو ڏنو.
ويڙهي جا ٻه چار ماڻهو ٻاهر آيا ۽ انهن سيٺ سان ڳالهايو.
“خير ته آهي سيٺ؟” لالڻ لنگهي هن کي پڇيو “اسان مان ڪا تڪليف پهتي اٿئي؟”
سيٺ لٺ سان ڀونڪندڙ ڪتن کي چپ ڪرائيندي چيو “تڪليف کي وجهه ڌوڙ، انب واپس ڪيو”
سڀ هڪا ٻڪا ٿي ويا.
“ڪير پٽي آيو انب؟” انهن مان هڪ سوال ڪيو.
“توهان جو ڇوڪر” هن چيو “ڪڍوس ٻاهر”
خادم ويڙهي ۾ وڃي ڪوٺيءَ اندر ڪاٺ جي صندل هيٺان چاڏيءَ جو ڍڪ لاهي انب ان ۾ لڪائي ڇڏيو. خادم ٻاهر آيو ۽ پنهنجي بي گناهيءَ جا ثبوت پيش ڪرڻ لڳو.
“سيٺ ڌڻيءَ جو قسم آهي، مون انب چوري نه ڪيو، ڇڙو لوڙهي وٽان لنگهيم ته ڪتا ڪڍ پيا”
سيٺ نه مڙيو، زور ڀرڻ لڳو.
“چوانءِ ٿو انب ڏي نه ته سٺو نه ٿيندئي”
خادم آخر تائين ڪوڙا قسم قرآن کڻي جان ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر انب واپس نه ڪيو. سيٺ اها ڌمڪي ڏئي واپس موٽيو ته “انب واپس ڪيئن نه ڪندين، اهو ته تنهنجي ناني به واپس ڪندي”
ناني جنهن جي ڪوٺي ويڙهي جي در ڀرسان هئي، کٽ تي ليٽي اهو سڀ ٻڌو پئي، ان سيٺ جي ڌمڪيءَ تي هٿ ڪنن تي رکيا ۽ نڪ ڇهي توبهن توبهن ڪئي.
“رب ڏين به اهڙن کي ٿو جن کان وٺڻ به مشڪل، بيپرواهه بادشاهه آهين، اسين ڪير آهيون ليڪي ۾ پير پائڻ وارا”
پوءِ نانيءَ کي ننڊ اچي وئي ۽ انب جهڙن مٺن خوابن ۾ گم ٿي وئي، آنڌي آئي، وڏ ڦڙا وسيا، ايڏا مينهن وسيا جو وڏڙن کي مثال نه پئي مليو. مها ٻوڏ آئي ۽ سيٺ آندل جا سڀ انب ڇڻي لڙهي ويا. ٻوڏ جو زور اتر کان ڏکڻ طرف هيو. جنهن ڪري شهر جا پهاڙي حصا ۽ اولهه جي مٿاهينءَ وارا علائقا محفوظ رهيا. ماڙيچن جو ويڙهو بچي ويو. شهر جي هيٺائينءَ وارن علائقن جا ماڻهو ٽپڙ کڻي پهاڙيءَ طرف ڀڳا ۽ سڄو علائقو جل ٿي ويو.
سنڌو انبن سان ڀرجي ويو. پيلا، ڳاڙها، ساوا انب لڙهندا پئي ويا. شهر وارن ڏٺو اتي هر قسم جا انب هيا، لالپٽا، سنڌڙي، فجري، طوطا پوري، لنگڙا، دسهري، الماسي، سدا گلاب، چوسا ۽ انور رٽول، جيڪي پاڻيءَ ۾ ائين ترندا پئي ويا جيئن هڪ ٻئي کان گوءِ کڻڻ جي ڪوشش ڪندا هجن. سڀني ڪنارن سان بيهي جهوليون ڀريون.
اهو ماڙيچن جي ويڙهي جو نوجوان “خادم” هيو جيڪو سڀ کان پهريون انبن جي جهول ڀري ويڙهي ۾ داخل ٿيو ته سڀني جي منهن تي سرهاڻ اچي وئي. ناني موليڏني جيڪا ڪوٺيءَ ۾ سمهيل هئي تڪڙ ۾ ٻاهر نڪتي، ڏهٽي جي جهول ۾ انب ڏسي کيس چپن تي مرڪ اچي وئي. پوڙهيءَ جون دونهاٽيل اکيون چمڪڻ لڳيون. هن خوشيءَ مان ڊگهي زبان ڪڍي نڪ تي رکي ۽ پوءِ نڙيءَ تائين زور ڏئي کڳيون هنيون، هن جو پوڙهو آواز جوان ٿي ويو ۽ ڳائڻ لڳي.
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو،
کٽا هوندا ڪين وڻندا مٺا آڻي ڏيندو.
“بجلي” انبن جو نانءُ ٻڌي جسم لوڏيندو ٻاهر آيو ۽ لنگهن دهل وڄائي پوپلين تي زور ڏنو، شهناءِ وڳي ته مينهن تيز ٿي ويو. وڏ ڦڙو مينهن گجگوڙ ڪندو شهر تي ڪاهي پيو ۽ ويڙهي وارا گڏجي وڏي پڌر ۾ نچي ڳائڻ لڳا.
سانوڻ ايندو انب ته ڇڻندا،
مارو چونڊي چونڊي کڻندا.
ڪيڏا مينهن وٺا آڻي ڏيندو،
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو،
کٽا هوندا ڪين وڻندا، مٺا آڻي ڏيندو.
نظر جي حد تائين پاڻي ئي پاڻي هيو، آسمان مان ڪرندڙ پاڻي، ڌرتيءَ تي ٻوڏ جي صورت ۾ وهندڙ پاڻي، سنڌوءَ جي وچ ۾ ڪچو ۽ سنڌوءَ کان ٻاهر پڪو، سڀ ٻڏي هڪ ٿي ويا. سيٺ آندل قرآن ڪڇ ۾ ڪري چُن جي پهاڙ تي چڙهي بيهي رهيو.
“او رب رحم ڪر”
ان هر هر هٿ کڻي پئي پڪاريو.
“هن آفت کي روڪ، منهنجا انب لڙهي ويا.”
هن جي ٻاڏائڻ تي آسمان ۾ تيز وڄ چمڪي، ٺڪاءُ ٿيو ۽ وچ پاڻيءَ ۾ ڪري وسامي وئي.
ويڙهي ۾ ڀاڄائيءَ خادم جي جهول مان انب کنيو ۽ جيئن کائڻ جي ڪوشش ڪئي ته کيس محسوس ٿيو انب نرم آهي، ان خراب منهن ڪري خادم کي ڏٺو ۽ پوءِ چيو.
“ڦٿل هوندا، ڪير کائيندو؟”
ناني کڳيون هڻندي هن سامهون آئي ۽ چيائين
“ڇوري تنهنجو ڏير کائيندو.”
سڀ کلڻ لڳا ۽ “بجليءَ” وچ ۾ ٽپو ڏنو، چيلهه لوڏيندي چيائين:
سهڻو چونڊي، سٺا آڻي ڏيندو،
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو،
کٽا هوندا ڪين وڻندا مٺا آڻي ڏيندو.
مينهن ست ڏينهن مسلسل وسيو، آسمان ڪارو ٺڪر ٿي ويو، ائين ٿي لڳو ڄڻ سج جو وجود ئي نه آهي. هوا ٿي لڳي ته وڻ نه پئي لڏيا، وڻ پاڻيءَ ۾ غرق هيا، انهن جون چوٽيون ڪٿي ڪنهن ٻوٽي جيان ٿي ڏٺيون، سيٺ چن جي پهاڙ تي قرآن ڪڇ ۾ ڪري روئيندو رهيو، هن جي وڏي پيٽ جو گهرو دن پريان پئي نظر آيو، ست ڏينهن ساندهه هن جي باغ جا انب سنڌوءَ ۾ لڙهندا رهيا، سنڌو ست ڏينهن هن جي انبن سان ٽمٽار رهيو، ماڻهو جهوليون ڀري، کارا ڀري کڻي ويا. ماڙيچن جي ويڙهي جي بي روزگار نوجوانن وس ڪيا، انهن زندگيءَ ۾ اهڙو مزو ڪڏهن ڪين ڏٺو هيو. مفت جا ايڏا انب ڪڏهن ڪين چکيا هيا. اهي گڏهه گاڏا ڀري ويڙهي ڏي روانا ٿيا. سڄو ويڙهو انبن سان ڀرجي ويو. ويڙهي ۾ کٽون، تختا، گنديون، ٻوريون، ٻاچڪا، ٿالهه، پنڊيون، انگوڇا ۽ پوتڙا سڀ انبن سان ڀرجي ويا. ربن بي روزگار صفا سجي پيو. انب چوسي پنهنجي بي سري آواز ۾ ڳائڻ لڳو.
هڪ نه ڏيندو، ٻيهر ويندو،
ٻه نه ڏيندو ، ٽيهر ويندو.
ويڙهي جي سُريلي عورت شهناز جيڪا شادين مرادين ۾ ڳائيندي هئي، ان ربن بي روزگار جي وات تي هٿ رکيو جيئن وڌيڪ بي سري آواز ۾ نه ڳائي، پاڻ سريلي آواز ۾ ڳائڻ لڳو.
چونڊي چڱا ڪٺا آڻي ڏيندو،
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو،
کٽا هوندا ڪين وڻندا مٺا آڻي ڏيندو.
نانيءَ جي هٿ ۾ سائي انبڙي اچي وئي، جنهن کي چڪ هڻي، زبان سان چٽڪو وڄائيندي، اها سائي انبڙي عمر دراز جي گهر واريءَ کي ڏني، جيڪا اميد سان هئي ۽ پوءِ چيو.
سايون انبڙيون، کائن ڳورهاريون،
کٽيون مٺيون، ڪچيون ڪساريون.
نانيءَ خادم جي ڳٽي تي پيار مان چمي ڏني ۽ راڳ اڳتي وڌائيندي چيو.
پاڻ کي پيلا پٺا آڻي ڏيندو.
ماڙيچن جي ويڙهي جا سڀ ڀاتي انب کائي تاڙيون وڄائي ڳائڻ لڳا. لنگهن پوپلين ۽ شهناءِ تي زور ڏنو، دهلاريءَ جي هر ڌڪ تي ڄڻ دهل مان وڄ پئي چمڪي.
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو،
کٽا هوندا ڪين وڻندا مٺا آڻي ڏيندو.
رات گهري ٿي چڪي هئي، مينهن ٿورو گهٽجي چڪو هيو. ويڙهي جا سڀ ڀاتي نچي ٿڪجي چڪا هيا، نانيءَ ڏٺو ويڙهي جي هر شيءِ انبن سان سٿجي چڪي هئي، وڌيڪ رکڻ جي جاءِ نه هئي. ناني ڏاڍي خوش ٿي، هن هٿ کڻي رب جا ٿورا مڃيا.
“ڌڻي واهه جو مزو ڪرائي ڇڏيئي، ڏاڍا سٺا انب کارايئي، ايندڙ موسم جي پارت اٿئي.”
سيٺ آندل چن جي پهاڙ تي بيهي رب کي پاراتا ڏيڻ لڳو.
“رب سٺو نه ڪئي، ڪک نه رهيو، صفا سڃو ٿي ويس.”
جڏهن سڀ ٿڪجي رات جو دير سان سمهيا ته نانيءَ کي به ننڊ ورائي وئي.
صبح جو سوير ويڙهي جو ٻاهريون در کڙڪيو، نانيءَ جي اک کلي وئي. کٽ تان اٿي ڪڙو لاهي در کوليائين، ڏسي کيس اکين تي اعتبار نه آيو، اتي سيٺ آندل هيو، ميرا ڦاٽل ڪپڙا، ترڪي ٽوپي جنهن جو رنگ ڳاڙهي مان ناسي ٿي چڪو هيو. پيرين اگهاڙو، بي ترتيب مڇون ۽ مسڪين منهن تي وڌيل اڇي ڏاڙهي. ان نانيءَ کي ڏسي ڏکايل آواز ۾ ڳائڻ شروع ڪيو.
امڙ منهنجي قسمت کوٽي
تنهنجي در تي آيس موٽي
ڪيڏا سور سَٺا آڻي ڏيندو
آندل جي باغ جا انب آڻي ڏيندو
کٽا هوندا ڪين وڻندا مٺا آڻي ڏيندو
“اڙي سيٺ ايڏو اداس ڇو آهين؟” نانيءَ چيو “ڏيڻ وٺڻ واري رب جي ذات آهي.”
سيٺ آندل شرمندو ٿيو، ان ڪنڌ هيٺ جهڪائي چيو.
“ناني سڀ انب لڙهي ويا، مان فقير ٿي ويس، کائڻ لاءِ هڪ انب به نه بچيو.”
نانيءَ هن ڏي رحم جي نظرن سان ڏٺو.
“پوءِ مان ڇا ڪيان؟”
سيٺ آندل جي اکين ۾ ڳوڙها تري آيا.
“هڪڙو انب ڏي ته کائي توکي دعا ڪريان.”
نانيءَ هن ڏي حيرت مان ڏٺو. سيٺ وري عرض ڪيو.
“موٽائجاءِ نه، ڏاڍو بکايل آهيان.”
نانيءَ هن کي دلجاءِ ڏني.
“تون مون کي موٽائيو هيو پر مان توکي نه موٽائيندس.”
نانيءَ سوچيو سيٺ تي احسان ڪرڻ لاءِ پال وڌل سٺو انب ڏيندس. هوءَ اندر وئي، ڪاٺ جي صندل هيٺان پيل چاڏيءَ مان انب ڪڍي ٻاهر آئي. سيٺ جهول جهلي. نانيءَ انب سيٺ جي جهول ۾ وجهي ڇڏيو. سيٺ آندل ڪنڌ نوائي ٿورا مڃيا. واپس مڙيو، مرڪندو، آهستي آهستي هلندو هن جي نظرن کان اوجهل ٿي ويو.
ناني اندر آئي ۽ ويڙهي جو جائزو ورتائين. سڄي ويڙهي ۾ سڃ لڳي پئي هئي. ڪٿي به انب جو نانءُ نشان نه هيو. کٽون، تختا، گنديون، ٻوريون، ٻاچڪا، ٿالهه، پنڊيون، انگوڇا ۽ پوتڙا سڀ خالي هيا. ڪا آنڌي نه آئي هئي. ڪو مينهن نه وسيو هيو. ڪا ٻوڏ نه آئي هئي. ويڙهي وارا سڀ آرام ۾ هيا. اهو ڏسي نانيءَ جا ٺپ ٺري ويا. خادم ننڊ مان اٿي اکيون مهٽيندو ڪوٺيءَ ۾ ويو. ڪاٺ جي صندل هيٺان چاڏي ڪڍي چورايل انب ڳولهيائين. اتي ڪاريءَ وارا ڪک هيا. چاڏيءَ مان هٿ ڪڍي نانيءَ وٽ آيو ۽ ڪاوڙ مان پڇيائين.
“ناني انب ڪاڏي ويو؟”
ناني صفا منجهي پئي، سوچيائين الاءِ خادم وڙهندو نه، پوءِ ڏڪندڙ آواز ۾ چيائين.
“پٽ اهو سيٺ آندل موٽائي وٺي ويو.”