وقت جو بادشاهه
جادو جنتر
ماڻهو بندر
ڪنيءَ ۾ ڪک
چلهه ۾ رک
ٽهڪي پاڻي
ٻاڦ جو راجا
دونهي جي راڻي
اهي ڏاڏا احمد زوار جي عروج جا ڏينهن هيا، هو ڪارو ڪوٽ پائيندو هيو جنهن سامهون کيسي مان وڏي منهن واري واچ جي چمڪندڙ زنجيري ٻاهر لڙڪي ڪاج وٽ اٽڪيل هوندي هئي. ٻيڙين جي ويڙهي سدائين هن جي کيسي ۾ پيل هوندي هئي هر ڳالهه شروع ڪرڻ کان اڳ هو هٿ وجهي کيسي مان ٻيڙين جي ويڙهي ٻاهر ڪڍي جلدي ۾ تيلي ٻاري وات جي ڪنڊ ۾ ڦاٿل ٻيڙي دکائي هڪ ڪش هڻندو هيو ۽ اطمينان سان پنهنجي کڙي آواز ۾ ائين ڳالهائيندو هيو جو لفظ هن جي وات مان شڪل ٺاهي ٻاهر نڪرندا هيا. لفظ هن جي وات مان ڌرتيءَ تي ڪري گهمڻ لڳندا هيا.
ڏاڏي احمد زوار وٽ هڪ گيڙو رنگ جي گودڙي هئي، هو ڪڏهن ان کي کولي شيون ٻاهر ڪڍي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو هيو. هن جي گودڙيءَ ۾ قيمتي ٻڙا هوندا هيا. هڪ وڏي تسبيح هئي جنهن جي ڪاري پٿر جا مڻيا اخروٽ کان به وڏا هيا، ڪولابا ۽ ڪنٺا هيا جن تي ديوناگريءَ ۾ لکيل لفظ قطار ۾ هلندڙ ماڪوڙن جهڙا هيا. هڪ ٽامي جي ڊگهي سيٽي هئي جنهن تي اهڙي گهوڙي جي تصوير هئي جنهن کي نڪ وٽ سڱ هيو. هن وٽ چانديءَ جا چار سڪا هيا جن تي وقت جي بادشاهه جي مورت هئي جيڪو هڪ وڏي پڳ پائي اکيون بند ڪري ڄڻ مئل حالت ۾ ليٽيل هيو. ان کي منهن تي ڏاڙهي ۽ مڇون هيون. ان جي منهن جا هڏا ٻاهر نڪتل هيا. ان جو ڊگهو نڪ ۽ سنها چپ ڪنهن ڊگهي سڙهه واري ٻيڙيءَ جيان لڳي رهيا هيا. اهي چار سڪا هن ڪيترن پارکن ۽ ماهرن کي ڏيکاريا پر ڪوئي نه ٻڌائي سگهيو ته اهي ڪهڙي دور جا آهن ۽ اها ڪهڙي بادشاهه جي تصوير آهي. انهن سڪن تي اڪريل لفظ ڪنهن کي سمجهه ۾ نه آيا. احمد زوار جڏهن به ڪن معتبرن جي محفل ۾ ويندو هيو ته هو گيڙو رنگ جي گودڙيءَ مان اهي سڪا ڪڍي چمڪندڙ سنهي زنجيريءَ ۾ ٻڌل وڏي منهن واري واچ پويان ڳجهي خاني وارو ڍڪڻ کولي ان ۾ لڪائيندو هيو ۽ پوءِ اتي ان محفل ۾ ڏيکاري هر هڪ کان راءِ وٺندو هيو. اهي چانديءَ جا سڪا ڪنهن کي سمجهه ۾ نه آيا. اتي اکيون ٻوٽي پٽڪو پائي گهري ننڊ ۾ ستل وڏي ڏارهيءَ واري بادشاهه کي ڪنهن نه سڃاتو.
چانديءَ جي انهن چئن سڪن پويان هڪ ڪهاڻي هئي، هڪ رات ڏاڏو وڏي سوچ ۾ هيو، ڀورين اکين واري گلڻ ڪونڊي ۾ وجهي رهڙي ڏاڏي کي اهڙي پياري جو هن جون اکيون ڳاڙهيون ٿي ويون. هن هٿ وجهي کيسي مان ٻيڙي ڪڍي دکائي مٿي منهن ڪري دونهون هوا ۾ ڇڏيو. پوءِ هن چانديءَ جي چئن سڪن جي ڪهاڻي ٻڌائي.
“ڪو وقت هيو جو بئريج روڊ تي ڳاڙهي بازار جي ساڄي پاسي ڍورن جي اسپتال ٻاهران ايڏو ته ڊگهو الم لڳل هوندو هيو جو رات جي وقت عرش ۾ اڀرندڙ چنڊ به پاسو ڪري لنگهيندو هيو. ان الم هيٺان ناريل جي کاٻر جي ٺهيل پاٿاريءَ تي هڪ فقير ليٽيل هوندو هيو. فقير جي ڏاڙهي ۽ مٿي جا وار ڄميل هوندا هيا. ان جو جسم ٿلهو ۽ قد ڊگهو هوندو هيو. روڊ رستي تي ان کي ڪا اڳڙي نظر ايندي هئي ته اها پوشاڪ سان ٻڌي ڇڏيندو هيو. سوين مختلف رنگن واريون اڳڙيون هن جي جسم تي لڙڪنديون هيون. اهو ٿلهي جسم وارو فقير جڏهن ڳالهائيندو هيو ته هن جي ڳلي مان عورت جهڙو سنهو آواز نڪرندو هيو. ماڻهو ان کي اڌ قلندر چوندا هيا. جڏهن سج لهندو هيو ته معصوم شاهه مناري جي لاهيءَ هيٺان فائربرگيڊ وٽ لڙڪندڙ لوهه تي هٿوڙي هڻي وقت جو اعلان ڪيو ويندو هيو. ان وقت ڌمال جو آواز گونجندو هيو. اڌ قلندر زناني آواز ۾ نعرو هڻي پنهنجي پاٿاريءَ تان اٿي گول ڦيراٽيون پائي نچڻ لڳندو هيو. هن جي هٿ ۾ ڪاري رنگ جو ڏنڊو هوندو هيو. جڏهن هو گول ڦرندو هيو ته مختلف رنگن واريون اڳڙيون هڪ رنگ ۾ تبديل ٿي وينديون هيون. ڌمال هڻندڙ شخص وار کولي ڏونڪن کي ائين وهائيندو هيو جيئن هو تکين ڪاتين سان قيمو ٺاهيندو هجي. فقير جي ڦيراٽين تي پورو شهر گول ڦرندو هيو. پري کان قديم قبرستان جو مجاور علائو ڊڪندو اتي پهچندو هيو ۽ فقير کي ڀاڪر وجهي روڪي هيٺ ويهاريندو هيو.
“قبرون ڏري پونديون... هو جاڳي پوندا!” هو سهڪندي چوندو هيو.
ڌمال تپيل ڌاتوءَ جيان ٿڌي ٿي ويندي هئي ۽ اڌ قلندر اکيون ٻوٽي ناريلن جي کاٻر واري پاٿاريءَ تي ويهي رهندو هيو.
“رقص عبادت آهي” هو سنهي آواز ۾ چوندو هيو “رقص زندگي آهي... رقص گردش آهي.”
ان قديم قبرستان ۾ سنڌوءَ ڪناري مڇيءَ جو شڪار ڪندڙ مهاڻن جون قبرون هيون. اهو اتي ان وقت کان هيو جڏهن شهر مٿي پهاڙيءَ تي ٺهيل هيو. هيٺ کجين جا باغ هيا ۽ واڻين جون واڙيون هيون جن تي ايٽ هلندا هيا.
اها چوڏهينءَ جي رات هئي، قبرستان جي کٻڙن ۾ گدڙ اونائي رهيا هيا، جڏهن ٻارهن گهنڊ لڳا ته اوچتو اڌ قلندر کي دورو پيو. هن جو ٿلهو جسم ڏڪڻ لڳو.
“رقصم سرورم... رقصم سرورم...” هن زناني آواز ۾ وٺي رڙيون ڪيون. هو پاٿاريءَ تان اٿيو ۽ ڌما لچيءَ کي آڱر سان اشارو ڏنو. شهر جي خاموش وايو منڊل ۾ هر شيءِ ٿرٿلي ٿي وئي. فقير ڪارو ڏنڊو هٿ ۾ کڻي نچڻ شروع ڪيو ۽ ڌمالچيءَ جا وڏا وار هر هر هن جي ڪلهن تي پئي ڪريا. آس پاس آکيرن ۾ ويٺل جهرڪيون خوف مان وٺي اڏاميون ۽ اوندهه ۾ هڪ ٻئي سان ٽڪرائجڻ لڳيون. ڌمال جي هر ڏونڪي تي آسمان مان هڪ تارو هيٺ ڪري رهيو هيو. ان رات قديم قبرستان جي مجاور علائوءَ جي اک نه کلي، فقير نچندو رهيو ۽ هن جي لباس تي گول ڦرندڙ اڳڙين مان رنگ ڇڻي پري ڪرڻ لڳا. اتي اڌ قلندر کي روڪڻ وارو ڪو به نه هيو. هو گول ڦرندو رهيو ۽ ڌرتي ابتي پاسي گردش ڪرڻ لڳي.
ڪا گهڙي گذري ته مڪراڻي محلي جي ڀڳل قبرستان جي ڀت وٽان ڪا وڏي ڄڃ ظاهر ٿي. ان ڄڃ ۾ سوين ماڻهو هيا جيڪي دهلن ۽ شرنائين سان پريان نچندا پئي آيا. انهن ۾ اڇي کاڌيءَ جي قميص ۽ پاجامو پاتل ننڍي قد وارو حڪيم هولا رام به هيو. جنهن جي مٿي جا اڇا وار سخت ٿوهر جي ڪنڊن جهڙا هيا. اهو کلندو هيو ته ان جا ڏند ڀت تي لڳل تازي چوني جهڙا هوندا هيا. اهو هر مريض کي ليمي جو شربت ۽ ٽين جي دٻي ۾ کنڊ وارو معجون ڏيندو هيو. ان کان جڏهن ڪنهن پڇيو هيو ته “سڀني مريضن کي ساڳي دوا ڇو ٿا ڏيو؟” ته هن مرڪي چيو هيو “بابا مون وٽ ان کانسواءِ آهي ڇا؟ اتي صوفي درمل به هيو جيڪو گيڙو رنگ جي پڳ پائي نچي رهيو هيو. ان صوفيءَ کي انسانن ۽ جيتن سان ڏاڍي محبت هوندي هئي. هڪ دفعي سندس سامهون ماڪوڙي کي ماري رهيو هيو ته ان کي روڪي انسانيت جو درس ڏنو هيائين “مخلوق کي ماربو نه پيار ڪبو آهي” پوءِ ماڪوڙي تي پيار مان هٿ ڦيريائين ته ماڪوڙو ٻه اڌ ٿي ويو. اتي بئريج روڊ جو اهو پوڙهو پڪوڙائي به موجود هيو جنهن جي ٺوڙهي مٿي تي هڪ مرچائي پڪوڙي جهڙي ڳوڙهي هوندي هئي. اتي اهو ڪاري رنگ جو هندستاني به هيو جيڪو هڪ پٿر کي تيل هڻي چمڪائي ٻار وانگر چيلهه تي رکي چادر پائي هر هر وات مان سمجهه ۾ نه ايندڙ جملو ڪڍندو هيو. جنهن کي هڪ مڪراڻيءَ ان ڪري ٽڪر هنيو هيو ته ان جي خيال ۾ هو پنهنجي زبان ۾ گاريون پيو ڪڍي. انهن ۾ اهو چريو به شامل هيو. جنهن جي چريائپ تي سڀني شڪ جو اظهار ڪيو هيو ڇو جو هن کي جڏهن چريو چريو ڪري چڙائي رهيا هيا ته هن چڙ مان سٿڻ لاهي پنهنجن ڏي اڇلائي هئي. اها نڪ ڪٽيل وئشيا به هئي جنهن جو اگهه بازار ۾ سڀني کان گهٽ هيو ۽ هر جمعي تي چانورن جي ديڳڙي مسجد ۾ وڃي نمازين ۾ ورهائيندي هئي. اتي ٻه همشڪل پيءُ پٽ به هيا جن کي ماڻهو ڄاڙا ڀائر سمجهندا هيا. اهو رازو به هيو جيڪو چانهه کي پيئڻ کان اڳ چانهه کان اجازت وٺندو هيو. اهو گجراتي ٻهروپيو به هيو جيڪو وار مبارڪ تي سروٽو اولاري ماڻهن کان پئسا اوڳاڙيندو هيو. اتي هر قسم جا ماڻهو موجود هيا. پر وڏو انگ انهن مهاڻن جو هيو جن جي کارن ۾ ان رات مڇيءَ بدران گل هيا. اها فدا حسين فگارو جي شادي هئي. گهوٽ هڪ ڪاري ڪميت تي موڙ ٻڌي ويٺل هيو ۽ ان پويان ڇهن سالن جو ٻارڙو گلابن جون ڪنڍيون پائي هن کي چيلهه ۾ ڀاڪر وجهي ويٺل هيو. ڄڃ ۾ رڳو هوڪرا هيا ۽ ماڻهن ٻه آڱريون زبان هيٺان رکي پئي سيٽيون وڄايون. اڳيان هلندي نبن لنگهي سڄي ڄنگهه تي دهل رکي زور سان پئي ڪٽيو ۽ توتليءَ واري ڳٽا ڦوڪي وٺي جو زور پئي ڏنو ته هن جي سجيل ڳچيءَ تي رڳون سڪل ٻوٽي جي ڏانڊين جيان پئي ظاهر ٿيون. بجلي کدڙي ٻاهون کولي ڇاتي لوڏي ته هن جي رڳ رڳ اڏامندڙ ڀنڀوريءَ جي پرن جيان پئي ڏڪي. گلڻ نچندي تاڙي وڄائي ۽ چيو.
“کاري جي مڇي؟”
سڀني گڏجي جواب ڏنو.
“ڄرڪو،
وئي هٿ تنهنجي مان سهڻي،
ڏئي ڇڏائي سرڪو،
ڪچي ڪنڍيءَ سان ميهر،
نه ڪم اهڙو تون ڪرڪو”
دهل جي ٿاپ تي تاڙيون تيز ٿي ويون، ربوءَ ور مان ڪيٽرو جي بوتل ڪڍي ۽ هو توتليءَ واري اڳيان بوتل مان هر ڍڪ تي سرور مان لهرائي ٿيڙ کائي نچڻ لڳو. هن جي ٻئي هٿ ۾ ڀڳڙا هيا، جيڪي هڪ هڪ ڪري وات ۾ اڇلائي چٻاڙي رهيو هيو. اهو نچندو اوچتو دهلاريءَ اڳيان ڄنگهون ڀنڃي گوڏن ڀر ويهي چٻو ٿي پويان روڊ تان وات سان نوٽ کڻڻ لڳو. دهل جو آواز تيز ٿي ويو. هجوم مان ڪنهن وڏي آواز ۾ چيو “کاري جي مڇي؟”
سڀني گڏجي سر ۾ چيو.
“جهينگو،
او امڙ ڪڍندي سهڻا،
نڪ تنهنجي جو گينگو،
ڀينر ڀاڳ ڀلا ٿين،
شل جهولي تنهنجو پينگهو”
ڄڃ مڪراڻي پاڙي کان اڳتي وڌندي بئريج روڊ تي آئي، ڄڃ ۾ اڳيان هڪ وليز جيپ هئي جنهن تي وڏين اڏامندڙ هل جي پرن جهڙين مڇن سان ٿلهي جسم وارو پوڙهو غازي ويٺل هيو. ان کي وڏو ٽوپ ۽ خاڪي چڊي پاتل هئي. ان کي گوڏن تائين ڊگهو بوٽ پيرن ۾ هيو. غازيءَ بندوق جو پتل وارو گهوڙو چاڙهي هر هر هوائي فائر پئي ڪيا ۽ هڪ نيري بخمل جي ڳوٿريءَ مان چانديءَ جا سڪا ڪڍي پئي ماڻهن مٿان اڇلايا. بندوق جي هر هوائي فائر کان پوءِ سڪن جو مينهن پئي وسيو ۽ هر سڪي مٿان ماڻهن جا ولر پئي ڪريا.
ڄڃ اڳتي وڌندي پيراڊائيز ٿيٽر وٽ پهتي، دهل جي ٿاپ تي ماڻهو تاڙيون وڄائيندا گول دائرو ٺاهي بيهي رهيا. گلوءَ وات ۾ گاسليٽ وجهي هٿ ۾ باهه جو شعلو کڻي وٺي جو ڦوڪ ڏني ته مٿي اڏامندڙ ڀڀڙ ۾ سڄو شهر روشن ٿي ويو. ماڻهن آڱريون زبان هيٺان رکي سيٽيون وڄايون. پوءِ گلوءَ ٿلهي آواز ۾ چيو “کاري جي مڇي؟”
سڀني گڏجي ڳايو.
“ڪرڙو،
مسلم کائن ماني،
واڻيا کائن وڙو،
ڪنوار تنهنجي در جو،
ڪير لاهيندو ڪڙو؟”
وليز جيپ ۾ ويٺل غازيءَ مٿي ڪنڌ ڪري بندوق مان فائر ڪيو ۽ بخمل جي ڳوٿريءَ م هٿ وجهي مٺ ڀري ماڻهن مٿان وسائي، دهلن دمامن سا ڄڃ اڳتي وڌندي لال بازار جي ڪنڊ وٽ پهتي. دلبريءَ جي آستاني وٽ ماڻهو تاڙيون وڄائيندا وري گول دائري ۾ بيهي رهيا. دائري جي وچ ۾ اڌ اگهاڙو روڊ ماسٽر اچي بيٺو. روڊ ماسٽر بئريج روڊ تي اڪثر ان وقت نظر ايندو هيو جڏهن گرميءَ جا ڏينهن هوندا هيا ۽ روڊ جو ڪارو ڏامر تازي پڪل افراٽي جيان نرم ٿي ويندو هيو. هن کي ميرا ڦاٽل نامڪمل ڪپڙا پاتل هوندا هيا. هن جو روڊ تي هلڻ ڏاڍو عجيب هوندو هيو. هو آرهڙ جي رجندڙ روڊ تي اگهاڙن پيرن سان هڪ قدم اڳتي هلندو هيو ۽ ٻه قدم پوئتي کڻندو هيو، ائين هو اڳتي وڃڻ بدران پوئتي ٿيندو ويندو هيو. ان رات وڄندڙ تاڙين وچ ۾ هو اگهاڙو ٿي بيهي رهيو ته ٽهڪڙا پئجي ويا. دهلاريءَ وٺي دهل تي زور ڏنو. بجلي کدڙو نانگ جيان ٻانهون اڳيان پويان ورائي نچندو هن جي ڀڪ ۾ آيو ته مِڪر ڪري سڏڪن ۾ مچي ويو. پوءِ سينو ڪٽي هن اتي وڏي دردناڪ ناچ جو مظاهرو ڪيو. گلوءَ وچ ۾ ٽپو ڏنو هن گاسليٽ وات ۾ وجهي هٿ ۾ جهليل شعلي کي ڦوڪ ڏني ته پري پري تائين رات جي ڪارنهن نارنگي ٿي وئي. ربوءَ بوتل مان ڪيٽرو جو ڍڪ ڀري ڀڳڙو وات ۾ اڇلايو ۽ چٻاڙي ٿيڙ کائيندي چيو.
“کاري جي مڇي؟”
سڀني تاڙيون وڄائيندي چيو.
“ملي،
پنهل تنهنجي پوک جي،
پٽينداسي پلي
رهبر ٿيندو هر دم تنهنجو
مولا علي ولي”
ان رات عرش ۾ چوڏهينءَ جو چنڊ تيزاب سڙيل عورت جي منهن جهڙو ڏسجي رهيو هيو. ان اڳيان جهڙ جا ٽڪر ٿڪيل قدمن سان هلي رهيا هيا. ڄڃ لال بازار جي ڪنڊ کان مڙي قديم قبرستان جي اوڀر طرف شيدي بادشاهه جي درگاهه سامهون پهتي. اتي وليز ۾ ويٺل غازيءَ بخمل جي ڳوٿريءَ ۾ هٿ وجهي آخري ڀيرو چانديءَ جا سڪا ماڻهن تي وسايا.
اوچتو آذان جو آواز آيو، گهوٽ ڪاري ڪميت تان هيٺ لهي درگاهه جي چانٺ چمي سلاميءَ لاءِ اندر ويو ته گم ٿي ويو. ڏکڻ کان سنڌوءَ جي تيز هوا لڳي ۽ پوري ڄڃ ڪکن جيان اڏامي وئي. هوا ۾ رک سمنڊ جي لهرن جيان هيٺ مٿي ٿيڻ لڳي. پوءِ هر طرف سانت ڇائنجي وئي. روڊ ويران ٿي ويا ۽ مان اڪيلو درگاهه ٻاهران بند پيل گلن جي دوڪان سامهون ٺهيل دڪي تي ويٺو هئس. منهنجي هٿ ۾ اهي چانديءَ جا چار سڪا هيا جيڪي مون ڄڃ سان هلندي هٿ ڪيا هيا.”
هڪ دفعي مون ڏاڏا کي عرض ڪيو “جيڪڏهن اهي سڪا ڏيو ته ڪنهن پارکوءَ کي ڏيکاري انهن جي حقيقت معلوم ڪيان، هن کيسي مان وڏي ڊائل واري واچ ڪڍي ان جي پوئين پاسي کان ڳجهي خاني کي کولي اهي سڪا مون حوالي ڪيا. مون اهي ڪيترن ئي پارکن ۽ تاريخدانن کي ڏيکاريا، پر انهن مٿان اڪريل الفاظ ۽ بادشاهه جي ٺهيل تصوير کي ڪو به سمجهي نه سگهيو. مون مايوس ٿي اهي سڪا ڏاڏا کي واپس ڪرڻ چاهيا پر ڏاڏي واپس نه ورتا ۽ مون اهو سوچي پاڻ وٽ محفوظ ڪري ڇڏيا ته متان ڪو اهڙو ساڃاهه وند ماسهون ملي وڃي ته ان آڏو رکي اها ڳجهارت ڀڃي سگهان ته اهي ڪهڙي دور جا اوائلي نشان آهن.
اهي سياري جا ڏينهن هيا، ڏاڏي جي طبيعت اوچتو خراب ٿي وئي، هو ڳوٺ کان موٽيو هيو ۽ پڳ هن جي مٿي کي ويڙهيل هئي. هن کي سيني ۾ سخت سور محسوس ٿي رهيو هيو ۽ هو ڊگها ساهه کڻندو کٽ تي پيل وهاڻي تي ڪنڌ رکي ليٽي پيو، ويرم نه لڳي ته ڏاڏي جا ساهه بند ٿي ويا ۽ هو اکيون ٻوٽي سانت ٿي ويو. مان ڊڪندو هن مٿان پهتس. ڏک ۽ حيرت مان هن جي منهن ڏانهن ڏسندو رهيس. مون اهي چانديءَ جا چار سڪا ٻاهر ڪڍيا ۽ اتي اُڪريل بادشاهه جي تصوير کي ڏٺو. چانديءَ جي سڪن تي اڪريل بادشاهه جي تصوير ڏاڏا احمد جي هئي جيڪو وڏي پڳ پائي اکيون بند ڪري ڄڻ مئل حالت ۾ ليٽيل هيو. ان کي منهن تي ڏاڙهي ۽ مڇون هيون. ان جي منهن جا هڏا ٻاهر نڪتل هيا. ان جو ڊگهو نڪ ۽ سنها چپ ڪنهن ڊگهي سڙهه واري ٻيڙيءَ جيان لڳي رهيا هيا.
منهنجين اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا، مان ڏاڏي مٿان ويهي روئندو رهيس ۽ پوءِ سوچيم، واقعي احمد زوار پنهنجي وقت جو بادشاهه هيو.