ڳالهه به ايتري
ٿوري دير کانپوءِ ڏٺائين جيت چري رهيو آهي، اهو ڏسي وري پادر لاهي جيت مٿان وسائڻ شروع ڪري ڏنائين. جيت جي حرڪت صفا بند ٿي وئي، اهو هڪ هنڌ ڄمي ويو. سوچيائين هاڻي جيت صفا مري چڪو آهي. هو ڏسي ئي رهيو هيو ته گهڙيءَ کانپوءِ وري جيت ۾ چرپر شروع ٿي وئي ۽ اهو هلڻ لڳو.
اها حيرت جهڙي ڳالهه هئي، هن غور سان ڏٺو، اهو شايد سخت کل وارو اڏامندڙ ڳاڙهو ٽنڊڻ هيو جنهن تي ڌڪن جو اثر نه ٿي رهيو هيو. هن کي ڪاوڙ وٺي وئي ۽ وري پادر لاهي جيت مٿان وسائڻ شروع ڪيائين. جيت مٿان ايڏا ته زور سان پادر وهائي ڪڍيائين جو جيت ٻه اڌ ٿي ويو. هن محسوس ڪيو هاڻي جيت بلڪل مري چڪو آهي ڇو جو اهو ٻه ٽڪر ٿي چڪو هيو. پر ٿوري دير کانپوءِ جڏهن هن جي نظر جيت تي پئي ته ان جا الڳ ٿيل ٻه ٽڪر حرڪت ڪري رهيا هيا. هو وائڙن جيان انهن کي ڏسڻ لڳو. جيت جا ٻئي ٽڪر حرڪت ڪندا اڳتي وڌيا ۽ پريان فرش ۾ ٿيل سوراخ اندر گم ٿي ويا.
هن زندگيءَ ۾ اهڙو لقاءُ نه ڏٺو هيو. هن جو معجزن ۾ ايمان نه هيو. هو هر شيءِ کي ٺوس حقيقت تي پرکڻ وارو ماڻهو هيو. اهو لقاءُ ڪنهن معجزي کان گهٽ نه هيو. هو منجهي پيو ۽ ان واقعي جو ذڪر معاشري جي مختلف ماڻهن سان ڪيو. جيئن ڄاڻي سگهي ته آخر اهو ڇا هيو؟ سچ هيو؟ ڪوڙ هيو؟ ڪو وهم هيو؟ گمان هيو؟ هڪ جيت جيڪو هن جي پادر جي ڌڪن سان ٻه اڌ ٿي ويو، پوءِ به چرندو هلندو فرش جي سوراخ ۾ اندر هليو ويو. اهو سوچي هو هڪ حياتيات جي ماهر وٽ ويو ۽ ماهر مسئلو ٻڌڻ کانپوءِ چيو:
“دنيا ۾ ڪي اهڙا جيت آهن جيڪي ٻه اڌ ٿيڻ کانپوءِ به چرپر ڪري سگهندا آهن، جيئن نانگ، سپاريون ۽ ڪرڙيءَ جو ڪٽيل پڇ وغيره”
هن کيس يقين ڏياريو ته اهو جيت نانگ، سپاري يا ڪرڙيءَ جو ڪٽيل پڇ نه هيو پر هڪ عام ڳاڙهو ٽنڊڻ هيو. جنهن کي هن ڪٽي ناس ڪيو. پوءِ هن حياتيات جي ماهر کان سوال ڪيو.
“ڇا ڳاڙها ٽنڊڻ به ٻه اڌ ٿي چرپر ڪندا آهن؟”
حياتيات جو ماهر منجهي پيو ۽ جواب ڏنائين:
“اهڙا ڪي به ڳاڙها ٽنڊڻ نه آهن جيڪي چرپر ڪندا هجن.”
ماهر جي ڳالهه ٻڌي هو پريشان ٿي ويو ۽ سوچيائين پڪ سان اهو ڪو معجزو هيو جيڪو کيس خدا ڏيکارڻ پئي چاهيو. ڇو جو هن جو خدا ۾ يقين گهٽ هيو. هو هلندو هڪ مولويءَ وٽ آيو. مولويءَ کيس ويهاري شوڪاريل پاڻي پياريو. هن مولويءَ کي سموري حال کان واقف ڪيو. مولويءَ آڱريون ڦڻيءَ جيان ڏاڙهيءَ ۾ ڦيريون ۽ پوءِ چيو:
“رب پاڪ دنيا ۾ اهڙا لقاءَ ڏيکاريندو آهي جيئن بندا غيب تي ايمان آڻين. اهو اشارو آهي ته تون اڻ ڏٺل تي ايمان آڻي روزا، نماز ۽ ٻين احڪامن تي عمل ڪري سگهين، رب توکي معجزو ڏيکاري قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته ڪي نظر نه ايندڙ قوتون آهن جيڪي انساني عقل کان مٿاهيون آهن. تون توبهه تائب ٿيءُ. قدرت توکي ڇوٽڪاري جو رستو ڏيکاريو آهي.”
مولوي صاحب جي ڳالهين سندس دل تي اثر ڪيو. پر وري سوچيائين اهي نظر نه ايندڙ قوتون جِنَ به ته ٿي سگهن ٿا. اهو سوچي هو هلندو هڪ ڀوپي وٽ آيو. ڀوپو کوپڙي ۽ هڏا رکي لوبان جي دونهي ۾ منتر پڙهي رهيو هيو. ان کيس سامهون ويهاري حال احوال ورتو. هن ڀوپي اڳيان سڄي ماجرا بيان ڪئي ۽ ڀوپي اکيون بند ڪري وري کوليون ته اهي ڳاڙهن ٽنڊڻن جهڙيون هيون. ان جلال ۾ چيو:
“سڀ ڪارو جادو آهي، اهو جيت نه جنُ هيو، تنهنجي گهر ۾ جنن جو واسو آهي. جِنَ هر شيءِ جو روپ ڌاري سگهن ٿا. اهي جِنَ تنهنجي گهر اندر فرش جي سوراخن ۾ رهن ٿا.”
اهڙي ڳالهه ٻڌي هو وٺي ڀڳو ۽ ڀڄندو هڪ عالم وٽ آيو جنهن جو وڏو مذهبي مطالعو هيو. ان مسئلو ٻڌو ۽ کيس انتهائي مختصر جواب ڏنائين.
“حياتي ۽ موت جو مالڪ رب آهي. جيڪڏهن ڪنهن جي حياتيءَ جا ڏينهن لکيل انهن ته پوءِ ان کي ڪير به ماري نه ٿو سگهي. جيت جي حياتي هئي ۽ بچي ويو.”
هو عالم جي جواب مان مطمئن نه ٿيو ۽ هلندو هڪ سائنسدان وٽ آيو. سائنسدان کي هن جي ڳالهه تي يقين ئي نه پئي آيو.
“ڀلا اهو ڪيئن ممڪن آهي ته مئل جيت هر هر جيئرو ٿي پوي. ضرور تنهنجي دماغ ۾ خلل آهي. سائنس ٺوس ۽ حقيقي شين ۾ يقين رکي ٿي. سائنس ۾ وهم ۽ گمان جي ڪا به گنجائش نه آهي. تون ڪنهن ڊاڪٽر کان اکيون چيڪ ڪراءِ يا ڪنهن نفسيات جي ماهر سان صلاح ڪر.”
هن سائنسدان جي ڳالهين تي عمل ڪيو ۽ هڪ ڊاڪٽر کان اکيون چيڪ ڪرايون. هن جون اکيون بلڪل ٺيڪ هيون. هو هڪ ماهر نفسيات وٽ ويو. ماهر نفسيات هن کي Obsessional Psychosis جو مريض قرار ڏنو ۽ کيس ٻڌايو ته
“اهڙا لقاءَ شيزو فرينيا جي مريضن سان ٿيندا آهن. ڪيترائي خوفناڪ خيال ڊيڄاريندڙ جانورن ۽ جيتن جي روپ ۾ هن اڳيان نروار ٿيندا آهن.”
نفسيات جي ماهر جي تشخيص ٻڌي کيس يقين ٿي ويو ته هو هڪ نفسياتي مريض آهي. هو پگهر ۾ شل ٿي ويو. پوءِ سنجيدگيءَ سان سوچيائين، هن محسوس ڪيو اهو وهم يا گمان نه هيو پر حقيقت هئي. هن اهو جيت پنهنجين اکين سان ڏٺو هيو. اهو سوچي هو هڪ صوفيءَ وٽ ويو. صوفيءَ هن کي چيو:
“ڪائنات جي هر شيءِ ۾ رب موجود آهي. ان جيت ۾ به رب موجود هيو.”
هن کي صوفيءَ جي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ٿيڙ کائيندو اٿيو ۽ هو هڪ اديب وٽ آيو. اديب کيس ٻڌايو ته “علامتن جي دنيا ۾ جتي ايبسٽريڪٽ عام آهي. ڪيوبيزم اسٽرڪچرلزم ۾ تبديل ٿي رهيو آهي اتي سرئلزم جي اهميت وڌي وئي آهي. اها سڀ پوسٽ ماڊرنزم جي سحرانگيزي حقيقت نگاري آهي. تشيهن جي زير اثر ان سحرانگيز جيت وجود برقرار رکيو آهي ۽ تون پراسراريت جي ور چڙهي ويو آهين.”
اديب جي وضاحت سندس ڪن وٽان تير جيان گسي وئي، هو هلندو مندر جي مهراج وٽ آيو ۽ مسئلو بيان ڪيائين، مهراج هن کي ٻڌايو ته
“نرواڻ هڪ حقيقت آهي. جيڪڏهن ڪو چڱايون ڪندو ته چڱيءَ شيءِ ۾ ظاهر ٿيندو. جڏهن ڪو مدايون ڪندو ته بڇڙيءَ شيءِ ۾ ظاهر ٿيندو. ان جيت ۾ ڪنهن نٺر ۽ مڪار شخص جو روح هوندو. جيڪو پادرن لڳڻ کانپوءِ به جيئرو رهيو.”
هو مهراج جي مندر مان نڪري اهڙي هنڌ ويو جتي چار فلاسافر ويٺل هيا. هن انهن اڳيان پنهنجو مسئلو بيان ڪيو. انهن مسئلو غور سان ٻڌو ۽ پوءِ بحث ڪيو.
پهرين فلاسافر چيو: “سقراط زهر جو پيالو ان ڪري پيتو جو هن سچ ڳالهايو هيو. هن چيو هيو ديوتائون تبديل ٿي چڪا آهن. اهو جيت به ضرور ڪنهن ديوتا جو تبديل ٿيل روپ هوندو.”
ٻئي فلاسافر چيو “افلاطون جو فلسفو حقيقتن کي ويجهو آهي، ان چيو هيو ته جوتي بابت موچيءَ کان وڌيڪ ڪير ڄاڻي سگهي ٿو. سو منهنجو خيال آهي ته ان پادر جي چڪاس ڪنهن موچيءَ کان ڪرائجي جيڪو جيت مٿان هر هر وسيو ۽ جيت جيئرو رهيو.”
ٽئين فلاسافر چيو “تون غلط آهين، افلاطون جو فلسفو ائين نه آهي جيئن تون بيان ڪري رهيو آهين، ڀلا ارسطوءَ آخر ڇو مابعدالطبعات تي زور ڏنو آهي؟ ضرور اهو جيت Metaphysical لقائن جو ظهور آهي. ڪا به شيءِ فنا نه ٿي ٿئي ۽ اها روپ مٽائي ٿي. جيت به روپ مٽايو ۽ فنا نه ٿيو.”
چوٿين فلاسافر چيو “ڊيڪارٽ جو مشهور قول آهي Cognito Ergo Sum مان سوچيان ٿو انڪري آهيان. جسم ۽ ذهن جو گهرو تعلق آهي. جيڪي موجودات آهن اهي حواسن جو فريب آهن. جيت جي چرپر تي شڪ ڪنداسين ته خبر پوندي شڪ ڪرڻ لاءِ وجود جي ضرورت آهي۽ اها چرپر اسان جي وجود جي جدوجهد آهي.”
وري پهرين فلاسافر ڳالهايو “جان لاڪ موجب پهريون حواس دماغ تائين معلومات موڪلين ٿا. دماغ معلومات سڄاڻي ٿو. پوءِ دماغ ياداشت واري خاني ڏانهن موڪلي ٿو. اتي معلومات، خيال يا تصور جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي. انڪري ٿي سگهي ٿو هن جو ذهن ڪنهن وهم ۾ مبتلا ٿي موت بابت سوچيندو هجي ۽ هڪ جيت جي صورت ۾ موت کيس حياتيءَ جيئن نظر آيو هجي.”
وري ٻئي فلاسافر ڳالهايو “پر برڪلي چوي ٿو ته مادي شين جو وجود نه آهي، صرف تصور آهي، دنيا مادي نه تصوراتي آهي جيڪا دماغ اندر موجود آهي. سو جيت ٻاهر نه هيو پر هن جي دماغ اندر موجود هيو.”
وري ٽئين فلاسافر ڳالهايو “جيڪڏهن اهو مسئلو ڪانٽ جي نظريي موجب حل ڪريون ته پوءِ ائين چئبو، عڪس دماغ ۾ حواسن ذريعي پهچن ٿا. دماغ ۾ مختلف سانچا آهن ۽ عڪس سانچن ۾ ڍلجي مختلف شڪلين ۾ ظاهر ٿين ٿا. انڪري ٿي سگهي ٿو هن شخص جي ذهن ۾ مختلف حواس جيت جو روپ ڌاري ٻاهر نڪرندا هجن.”
وري چوٿين فلاسافر ڳالهايو “ اهو ئي سبب آهي جو روسو چوي ٿو “فطرت ڏانهن واپس هلو” ڇو جو جيڪڏهن اسان فطرت کي ويجها ٿينداسين ته گهرن کان نڪري جهنگن ۾ رهنداسين ۽ جهنگ ۾ جيتن کي رهڻ جو به اوتروئي حق آهي جيترو انسانن کي، جيتن مارڻ جي ضرورت نه پوندي ۽ اهڙا مسئلا پيدا نه ٿيندا.”
وري پهرين فلاسافر ڳالهايو “والٽئر ان ڪري ته روسو جي مخالفت ڪئي آهي. جيڪڏهن فطرت ڏي موٽنداسين ته رات جو ڪٿي سمهنداسين. جهنگ ۾ رهڻ ڪري جيت اسان جي سوراخن ۾ هليا ويندا.”
وري ٻئي فلاسافر ڳالهايو “هلو ڀلا هيگل جي جدليات تي ٿا اچون، جنهن چيو ته سچ ۾ تضاد آهي، هر اثبات ۾ نفي موجود آهي. سو تضادن تي سوچيندي اهو جيت رحم لائق نه آهي جنهن مٿان تشدد ٿيو پر انسان رحم لائق آهي جنهن جيت مٿان تشدد ڪيو. ڇو جو Antithesis جي زير اثر اهو جيت جيئرو رهيو ۽ انسان لاءِ وڏو مسئلو پيدا ڪري وڌو.”
وري ٽئين فلاسافر ڳالهايو “پر مارڪس جو چيو آهي ته مادو ذهن جي پيداوار نه پر ذهن مادي جي پيداوار آهي. سو اهو جيت به ضرور مادي جي پيداوار آهي. جيڪڏهن ذهن کي استعمال نه ڪجي ته پوءِ اهو واجب آهي ته جيتن کي به جيئڻ جو ايترو حق آهي جيترو انسانن کي، اهو جيت سوچ آهي ۽ نظريا ڪڏهن فنا نه ٿيندا آهن.”
وري چوٿين فلاسافر ڳالهايو “نطشي واهه جي ڳالهه ڪئي آهي، هن چيو خدا مري چڪو آهي هاڻي سپرمين حڪومت ڪندو. سو اهو جيت سپرمين جي علامت آهي، جيڪو مرڻو نه آهي.”
وري پهرين فلاسافر ڳالهايو “ڪيئر ڪيگارڊ جيئرو هجي ها ته ضرور ان جيت کي ڏسي ڊڄي وڃي ها. کيس جيت ماري گناهه جو احساس ٿي ها ۽ وڌيڪ احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا ٿي محبوبا کي ڏسي پريان ڀڄي وڃي ها. هو وجوديت جو باني انڪري آهي جو ان ڪڏهن جيتن کي مرندي نه ڏٺو.”
وري پهرين فلاسافر ڳالهايو “سارتر کي لک شابس آهي، جنهن وجوديت جي فلسفي کي اجاگر ڪيو ۽ چيو جيت جو وجود انڪري آهي جو دراصل نه آهي. جيڪڏهن جيت جو وجود نه آهي ته پوءِ پادرن لڳڻ کانپوءِ اهو ڪو ٻيو هيو جيڪو مري ويو ۽ جيت جيئرو هيو.”
وري ٻئي فلاسافر ڳالهايو “برگسان ڊارون کي ان باري ۾ سٺا جواب ڏنا آهن، ڊارون ٺلهيون نسرتائي Evolutionary ڳالهيون ڪيون آهن. برگسان ڊارون کان انڪري عظيم آهي جو ان چيو قوت حيات مادي جسم ۾ قيد آهي، سو قوت حيات ان جيت ۾ موجود هئي جنهن کيس جيئڻ جو حوصلو ڏنو.”
فلاسافرن جون ڳالهيون ٻڌي هن جو مٿو چڪرائڻ لڳو، انهن جو بحث جاري هيو ته هو وچ بحث مان نڪري آيو ۽ مايوسيءَ مان قدم کڻندو هڪ باغ ۾ اچي ويٺو، هو اداس هيو، باغ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڏسي رهيو هيو ته هن وٽ هڪ مالهي آيو ۽ اچي سلام ڪيائين ۽ چيو
“سائين ڏاڍا اداس ۽ پريشان پيا ڏسجو، خير ته آهي؟”
هن مالهيءَ کي ڏٺو ۽ سوچيائين جيڪر ان سان دل جو حال اوري، ٿي سگهي ٿو ان وٽ ڪو اهڙو جواب هجي جو ٻڌي هو مطمئن ٿي سگهي. پوءِ سوچيائين، اهو هڪ اڻ پڙهيل شخص آهي. ان کي اهڙن مسئلن جي ڪهڙي خبر جن جي وڏن ڏاهن کي ڄاڻ نه آهي. اهو سوچي مالهيءَ کي جواب ڏنائين “ڪا ڳالهه نه آهي ٿڪيل آهيان.”
مالهي وڃڻ لڳو ته ان کي پويان سڏ ڪيائين.
“اتي بيهه، توکان هڪ مسئلو پڇڻو آهي.”
مالي موٽيو ۽ سندس سامهون ويٺو، هن کيس جيت جي پوري وارتا بيان ڪئي. مالهي ٻڌي کليو ۽ چيائين
“سائين ڳالهه ڪهڙي ٿا ڪريو؟ دراصل اهو جيت پهرين ڌڪ سان مري چڪو هيو. مرڻ کانپوءِ اتي ڪويليون گڏ ٿيون، جيڪي سنهيون هجڻ ڪري چارجر جي نامناسب روشنيءَ ۾ اوهان کي نظر نه آيون. ڪويلين گڏجي جيت کي سوراخ طرف گهليو، توهان سمجهيو جيت جيئرو آهي، ان کي پادر هنيا، سڀ ڪويليون مري ويون، گهڙيءَ کانپوءِ ٻيون ڪويليون آيون، انهن جيت کي سوراخ طرف گهليو ۽ اوهان وري سوچيو جيت چري رهيو آهي. آخر پادر هڻي اوهان جيت کي ٻه اڌ ڪري ڇڏيو ۽ ان جا ٻئي ٽڪر ڪويليون فرش جي سوراخ ۾ گهلي ويون. مان هڪ مالهي آهيان ۽ مون اڳيان روز اهڙا لقاءَ پيا ٿيندا آهن.”
مالهيءَ جي ڳالهه ٻڌي سندس ڪن کُلي ويا. اکيون ويڪريون ٿي ويون ۽ پنهنجي منهن ڀُڻڪيو.
“ڳالهه به ايتري!”