جديد سنڌي ناول جو معيار
لفظ تنقيد جنهن کي هنديءَ ۾ آلوچنا چيو وڃي ٿو، ان جي ڀيٽ ۾ لفظ ڇنڊڇاڻ بهتر آهي، اسان ڪنهن جو گريبان ڦاڙي ان جي سيني جو گهاءُ نٿا ڏسي سگهون، سٺي بورچيءَ جو ڪم آهي چانور چاڙهڻ کان اڳ انهن کي سٺي نموني سوئي جيئن ڪنهن کي کائيندي ڪُڪُرو نه اچي. اسان جي ادب جا بورچي ڪڪرن مان چانور چونڊين ٿا. سبب مايوسي آهي.
اسين ڊٿل عمارت ۾ دٻيل آهيون، ڦهليل ڊس ۾ مٽيءَ هيٺان دفن ٿي چڪا آهن، سڄاڻ کان معذور ٿي چڪا آهيون، دانهون دم ٽوڙي چڪيون آهن ڇو جو ٻاهر ڪو ٻڌڻ وارو نه آهي، جيئن ٻار جي تربيت ماءُ ڪري ٿي، ائين زبان جي پرورش تعليم ڪري ٿي. تعليم اهڙو در آهي جيڪو ٻاهر کلي ٿو. اسين تازي هوا کان محروم تعليم جي لاش تي ٽهڪ ڏيندڙ تربيت جي تربت تي فاتح پڙهي فتحياب ٿيڻ جي باسي باسيندڙ قوم آهيون.
اسين خواب ۾ پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻي جاڳي پيا آهيون ۽ جاڳ ۾ ڏسي رهيا آهيون، پير مان رت وهي رهيو آهي، اسين وڍيل وڻ جي لام کي ان جي وهندڙ کونئر سان ڳنڍڻ جي ناڪام ڪوشش ڪري رهيا آهيون.
ون يونٽ کانپوءِ تعليم جي تباهيءَ جو سبب شاگرد سياست آهي، ڏاڍ مڙسي ۽ ڪاپي ڪلچر، آمر حڪمرانن جي ڏنل ڇڙواڳ ۽ آمر حڪمرانن جي زيردست جاهل مسواڙي ايوانن ۾ ويٺل ڪارندن جي ڏنل ڍر ته متان لغڙ ڪاٽا نه ٿي پوي، جتي تعليم جو حال اهڙو هجي، اتي ادب ڪهڙي حيثيت رکي ٿو؟ جتي ڪورس جا ڪتاب نه پڙهيا وڃن، اتي ادبي ڪتاب ڪير پڙهندو؟ مايوسين تخليقڪار کي چريو ڪري وڌو آهي ۽ اهو تنقيدنگار ٿي پيو آهي.
سنڌ ۾ جيئن اديب سينئر ٿيندو وڃي ٿو تيئن تنقيد نگار ٿيندو وڃي ٿو. سڀ انسان وسري وڃن، اگهاڙو انسان ڪنهن کان نه وسرندو آهي، شهر جي گهٽين ۾ گهمندڙ مست منفرد آهي. مايوس کي اها اميد آهي ته کيس تنقيد نگاري انفراديت بخشيندين، ڏٺو وڃي ته تنقيد نگار يا ڇنڊ ڇاڻ ڪندڙ جي مٿاهين جاءِ آهي. جيڪا کيس تخت نشين ڪري ٿي ۽ سندس صادر ڪيل جملو حڪم سمجهي قبول ڪيو وڃي ٿو. سون ڪڏهن به نج حالت ۾ پائيدار نه هوندو آهي. ان کي ڇاڻي صاف ڪيو ويندو آهي ۽ ڦيٽ ذري ملائي گهڙيو ويندو آهي. صراف لوهر جا اوزار استعمال ڪري جيڪا شيءِ ٺاهيندو، انهن کي زيور چئي نه ٿو سگهجي.
سنڌي ناول جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي؟ اسان جو ناول قومپرستي، ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جي ماحول مان جان ڇڏائي هڪ وک اڳتي وڌيو آهي، حقيقت اها آهي ته اسان ٽوٽا ٽڪر گڏ ڪري ناول جو بنياد ڀرڻ ئي هاڻي شروع ڪيو آهي، بنياد جي اهميت آهي، ڇو جو عمارت جو نقشو بنيادن تي پيل هوندو آهي.
ان ۾ شڪ نه آهي ته سنڌي شاعري عالمي معيار جي آهي پر ناول سنڌي ادب جي پوئتي پيل صنف آهي.
تخليقي ادب سان لاڳاپيل اديب گهڻو ڪجهه لکي وقت سان ٻڍائپ کي رسندي لکڻ ڇڏي ڏين ٿا، جيڪڏهن لکن به ٿا ته انهن جي لکڻ جو معيار ساڳيو نه آهي، سبب مايوسي؟ موت جو خوف؟ سرڪاري سرپرستيءَ جو نه هجڻ؟ ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي. جڏهن ته عالمي سطح تي اديب جيئن پوڙهو ٿئي ٿو تيئن سندس لکڻيون مضبوط ۽ فن سان ڀريل ٿين ٿيون. گوگول جو ناول مئل ارواح (Dead Soul) جيڪو ان اڻويهين صديءَ ۾ لکيو، ان کي اهو ناول لکڻ ۾ اٺ سال لڳي ويا.
دوستو فسڪيءَ جو ته گذر ئي ناول تي هوندو هيو، ان غريب اديب آخري وقت تائين قلم جو ساٿ نه ڇڏيو. 1881ع ۾ ان وفات ڪئي ته ان قرضي اديب جي جنازي ۾ لکين ماڻهن شرڪت ڪئي۽ کيس اعزاز سان دفنايو ويو.
اسان جي وقت جي سڀ کان وڏي ناول نگار گارشيا مارڪيز موت کان ڪجهه سال پهريون
“منهنجو اداس رکيلون”
(My Maloncholey whores)
ناول ڏنو.
دنيا جا تمام گهڻا اديب عمر جي آخري گهڙين تائين قلم جو ساٿ نه ٿا ڇڏن. جڏهن ته اسان جا اديب ٿڪجي چپ ٿي وڃن ٿا. اهي حال حيات آهن ۽ سواءِ امر جليل جي گهڻي وقت کان ادب ۾ انهن جو ڪردار نه آهي.
ڪنهن زبان کي عالمي سطح تي ناول ئي متعارف ڪرائيندو آهي ۽ دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ پڙهي ويندڙ صنف ناول آهي. ناول اسان وٽ ڳڀريو (Fertilize) ٿيو آهي. ان کي وڌيڪ مرحلا طئي ڪرڻا آهن.