موهن جو دڙو ۽ علي بابا
ڪجهه اهڙي انداز سان لکيل ناول جا لفظ گل ۽ مهندي ٿي پون. لفظ لالي بنجي لبن ۽ ڳلن کي رنگي وجهن. منظر ۽ ماحول نه وسرندڙ بهار جا عڪس بنجي دل تي نقش ٿي وڃن. علي بابا جو ناول موهن جو دڙو به اهڙي ئي ماحول ۾ جنم وٺي ٿو.
دفن ٿيل انسانن جا ڍانچا هيت جي لحاظ کان هڪجهڙا ٿي سگهن ٿا، دفن ٿيل کنڊرن جا ڍانچا ساڳيا نه آهن. دفن ٿيل شهرن جي جسم جون رڳون اتان جا عيان ٿيل راهون ۽ رستا آهن. کوهن جو پاڻي ڳوڙهن جيان لوڻياٺو رهي ٿو. تلاءَ (Swimming Pole) جن اندر پاڻيءَ بجاءِ اڏرندڙ ڌوڙ ۾ لنگهي ويل وقت جي ساهن جي خوشبوءِ محسوس ڪري سگهجي ٿي.
علي بابا هڪ سچو تخليقڪار، تصور جي دنيا جو تحليل ٿيل وجود رهجي ويل پاڇو، جتي فطرت جو انت ٿئي ٿو، اتان تصور جي تخليق جي ابتدا ٿئي ٿي، تصور جي دنيا، حقيقت جي دنيا کان پاڪ صاف ۽ حوصلو ڏيندڙ آهي ته اسين جيئرا رهي سگهون ٿا. اسين مايوس نه آهيون. تصور جي دنيا ۾ مايوسي ڪفر ۽ آپگهات جي گنجائش نه آهي. علي بابا اهڙين ئي دنيائن جا در کولي ٿو، سندس تصوراتي موهن جو دڙو حقيقي موهن جي دڙي کان سئو دفعا سٺو آهي. مان ڪهڙي تنقيد ڪري سگهان ٿو؟ نه اسان جي تاريخ جيئري آهي ۽ شايد نه اسين اهي آهيون، ماضيءَ جي رک ۾ چڻنگ ڳولهيندي انڌا ٿي چڪا آهيون، اسين اوندهه ۾ ماضي ڳولهيون ٿا، تاريخ ۾ ٿاڦوڙا هڻون ٿا. اسان جي تصويرن ۽ تصور جا پس منظر جهڙيالا آهن ۽ ان جهڙ پويان ڇا آهي، اهي اسان جا وهم، گمان ۽ مفروضا آهن، اسان جي تاريخ امڪانن (Probabities) جي پينڊيوليم جيان ها ۽ نه جي وچ تي لڏي ٿي.
اسين وڃائجي ويل ورثي جا وارث، هوا جي واريءَ مٿان پاتل لڪيرن کي سوغات سمجهي، انهن لڪيرن ۾ مقدر ڳولهي قسمت جو انتظار ڪيون ٿا.
“موهن جو دڙو” جنهن تي چنڊ اڀري ٿو ته کنڊر جي ڀرندڙ ڀت وٽ علي بابا جو مجسمو نروار ٿئي ٿو. علي بابا جو وسري ويل مجسمو جنهن کي ڪو به دريافت نه ڪري سگهيو آهي. علي بابا جون ايجاد ڪيل ڏاند گاڏيون، انهن جا ست رنگا ڦيٿا، رستن تي هاريل گل، زرق برق پوشاڪون، گلن جا ٿالهه ڪلهن تي رکي ويندڙ ناريون، هڪ آفاقي دنيا، ريتون رسمون، مايون ٻايون، پروهت پورهيت، راجا مهاراجا، نرم رويا شائستگيون، منظر جيڪي قلم جي جنبش تي حرڪت ڪن ٿا. منظرن جي خوشبوءِ جيڪا محسوس ڪري سگهجي ٿي.
مون نائين ڪلاس ۾ ڪاليداس جو شڪنتلا پڙهيو، ان جي خوابناڪ ۽ حد کان وڌيڪ سينگاريل (Over Decorated) منظرن کان متاثر ٿيس ۽ ساڳي عمر ۾ علي بابا جو ناول موهن جو دڙو پڙهي مدهوش ٿي پيس. علي بابا جو اهو ناول قسطوار “نئين زندگي” رسالي ۾ پڙهندو هيس. چوڏهن سالن جي عمر ۾ انسان تپيل ڳاڙهي لوهه جيان هوندو آهي. جيڏانهن موڙيوس تيڏانهن مڙي پوندو. حقيقت اها آهي ته ان ناول مون کي ادب طرف موڙيو. لکت جو اهڙو خوبصورت انداز مون پهريون نه پڙهيو هيو. اهو ڪاليداس جي شڪنتلا کان وڌيڪ خوبصورت هيو.
سنڌي ادب جي مختصر تاريخ ايتري مختصر آهي جو ان کي وڌيڪ مختصر ڪرڻ جي ضرورت نه آهي. اسان جي همعصرن کي ماضيءَ کان وراثت ۾ ادب جو ڪو اهڙو ذخيرو نه مليو جو ان کي بنياد بنائي، تخليقن تي تجربا ڪري سگهارو بنائي سگهن. اسان جي ناول جي تاريخ اڄ صبح جي ڳالهه آهي ۽ اسين شام جو ان کي سهيڙي رهيا آهيون، خبر نه آهي اسان جي تخليقن تي ماڊرنزم يا پوسٽ ماڊرنزم لاڳو ٿئي ٿي يا نه؟ تجريد، علامت، سرئلزم يا جادوئي حقيقت نگاري ڪهڙي معنا رکي ٿي؟ علي بابا جو ناول جديد گهرجون پوريون ڪري ٿو يا نه؟ ڇا به هجي پر هن ناول کي سڃاڻپ ڏني، هڪ انداز ڏنو، هڪ طريقو ٻڌايو ته ناول ائين به لکي سگهجي ٿو.
علي بابا جو ناول موهن جو دڙو ادبي لحاظ کان تاريخ جي تخليق (Creative History) جو مثال آهي. جديد ادب جي گهرجن پٽاندڙ ان تي نظر وجهبي ته لڳندو ڄڻ ليکڪ ڪردارن جي روپ ۾ شامل ٿي غير جانبدار نه رهيو آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته اسان کي سنڌ ۽ ان جي تهذيب سان لڳاءُ آهي پر تخليق ۾ ان جو اظهار ائين هجڻ گهرجي جو ڪردار تخليقڪار جي جانبداريءَ کان آزاد هجن پر انهن جي غير جانبدار جڙاءَ مان ظاهر ٿئي ته اهي پنهنجي مقصد سان ڪيترا جانبدار آهن. سنڌ جي عشق ۾ لکيل تاريخي ناولن جا هيروز ڪڏهن جذباتي ته ڪڏهن ڊرامائي ٿي پون ٿا.
مون کي ياد آهي، سن 1974ع ۾ جڏهن علي بابا لاڙڪاڻي آيو، ان پهريون دفعو موهن جو دڙو ڏٺو ته سندس حيرانگيءَ جي حد نه رهي، ڇو جو هن اهو ناول موهن جي دڙي کي ڏسڻ کان اڳ لکيو هيو. هن موهن جي دڙي جو سير ڪندي چيو “هيءُ ته منهنجي ناول کان وڌيڪ خوبصورت آهي.” اهي علي بابا جا لفظ هيا پر مان چوان ٿو ته سندس ناول موهن جي دڙي کان وڌيڪ خوبصورت آهي..
روسي ادب گوگول جو ناول (Dead Soul) جيڪو هن سورهين عيسوي صديءَ ۾ لکيو. اهو پڻ وضاحتي (Descriptive) ۽ ڪنهن حد تائين لفظن سان سينگاريل آهي ان پنهنجي ناول جا ڪجهه باب باهه ڏئي ساڙي ڇڏيا، جنهن ڪري اهي ان ناول ۾ شامل نه آهن. ان ڪاوڙ ۽ نفرت ۾ کائڻ پيئڻ ڇڏي ڏنو ۽ فوت ٿي ويو.
علي بابا پڻ پنهنجي ناول کي باهه ڏني، هو هڪ فقير هيو، اهڙو فقير جيڪو اسان جي ڪشڪول ۾ تخليق جا سڪا اڇلائي هليو ويو.