ماريو جن موت کي
دنيا جا سچا ۽ حساس تخليقڪار غمناڪ زندگي بسر ڪري دنيا مان راهي ٿيا. دنيا انهن کي دير سان دريافت ڪيو، قبرون کوٽي لاشن کي سلامي ڏني، مرڻ کانپوء انهن جي سازن کي صاف ڪري ڌنين سان دلين کي ڌڙڪايو ويو، علامتي جنازا کنيا ويا، ڊائرين ۽ لکڻين کي مَــان ڏنو ويو، انهن عظيم آرٽسٽن جي ڪنواس تي ٺاهيل تصويرن مان خوشبوءِ ايندي محسوس ڪئي وئي، سائنسدان جن کي مذهب خلاف کوجنائن تي معافي ناما وٺي جيئندان ڏنو ويو، وَقت انهن معافي نامن تي ٽهڪ ڏنا. بک بدحالي ۽ المين مرگهيءِ جهڙن مرضن جو روپ ڌاري تخليقارن تي حملو ڪيو ۽ تخليقارن پنهنجين ڀوڳنائن کي ڳوڙهن سان لکي دنيا کي غمگين ڪري وڌو.
گهڻو ڪري جيئري عزت اهڙن ليکڪن کي ملي آهي، جيڪي درٻاري آهن قصيداگو ٿي پنهنجي حياتيءِ ۾ عزت، مَان، ۽ زر حاصل ڪيو آهي، قصيداگوئي اهڙو هٿيار آهي، جنهن سان دين ۽ دنيا فتح ڪري سگهجن ٿا، بادشاهن، اميرن، ۽ وزيرن کي خوش ڪري سگهجي ٿو، ان حد تائين جو خدا کي به خوش ڪرڻ لاء ان مٿان تعريف جا گل نڇاور ڪرڻا پون ٿا.
تعريف شيطان کي به وڻي ٿي، شيطان کي مومن ڪوٺيو ته ڪفر معني بدلائي حق ۽ انصاف تي ٽهڪ ڏئي ٿو.
ڏٺو وڃي ته هر انسان ڌرتي تي اڏامندڙ وجودي ورق آهي، ورق ۾ زندگي جو پروگرام درج ٿيل آهي، ان جا ڏک سک عمل رويو حياتي ۽ موت جي تاريخ. انسان مجبور آهي، ان کي اهو ڪجهه ڪرڻو پوي ٿو جيڪو کيس عطا ٿيل آهي، تقدير مقدر حادثا هاڃا ۽ الميا هو پاڻ سان گڏ دنيا ۾ کڻي اچي ٿو ۽ اهو ڪجهه ظاهر ڪري ٿو جيڪو سندس اندر منجهه آهي. فطرت وجود ۾ راز دفن ڪرڻ کان اڳ ڪنهن جي رضامندي حاصل نه ٿي ڪري، اسان ڪائنات ۾ قدرت سان ڪو معاهدو ڪري نه ٿا اچون ۽ نه وڃڻ وقت ڪنهن ڪاغذ تي صحيح ڪري موٽون ٿا، زندگي پاڻ الميو آهي جيڪڏهن شخص حساس آهي ته پوءِ هو خوف ۽ حيرت جي دائري کان ڪڏهن نڪري نه ٿو سگهي.
هي ڪتاب اهڙين ئي هستين جي باري ۾ آهي، جن کي ڏسي وقت توبهه تائب ٿئي ٿو، اهي هستيون نه رهيون پر انهن جون پيڙائون ۽ ڀوڳنائون ڳوڙهن جو روپ ڌاري ڳلن تي اپاهج وقت جي بي حسيءِ جيان ريڙهيون پائين ٿيون،
هن ڪتاب ۾ مدهوش مير اهڙين ئي شخصيتن جو ذڪر ڪيو آهي، دنيا جون ڪجهه اهڙيون شخصيتون جن کي جيئري مَان مرتبو نه مليو پر مرڻ کانپوء انهن جي اهميت جو احساس ٿيو ۽ کين تاريخ امر ڪري ڇڏيو.
جيڪي عظيم تخليقون ڏئي ذلت جي زندگي گذاري دنيا مان راهي ٿيا، هاڻي انهن کي ڪهڙي خبر ته سندن پويان ڪهڙو قدر آهي؟ ماڻهو کين ڪهڙن لفظن سان ياد ڪن ٿا ؟ ڇو جو مرڻ کانپوءِ مئل جي ڪائنات پنهنجي انجام کي پهچي ٿي، هاڻي جيڪڏهن وان گوگ جون تصويرون اربين روپين ۾ وڪامن ٿيون ۽ موزارٽ جا اوپيرا ڪروڙين روپيا ڪمائين ٿا ته ان سان گذاري ويل شخصيتون ڪهڙو لاڀ حاصل ڪري سگهنديون سواء شهرت جي، اهي دردانگيز ڪسمپرسيءِ جي زندگي گذاري دنيا مان راهي ٿيا اهي جنت جا متلاشي نه هيا دنيا انهن لاء دوزخ هئي!
ٻئي دنيا جو تصور پليسبو آهي، جيڪو آهي هتي آهي، هر انسان پنهنجي ڪائنات گڏ کڻي اچي ٿو ۽ ان جي وڇوڙي تي ڪائنات وڇڙجي وڃي ٿي، جيڪو مري ويو، ان کي موت جي ڪهڙي خبر ، موت جيئرن لاء آهي ۽ اڄ اسين انهن جي حياتي جون حالتون پڙهي ڏک ۾ ويڙهجي وڃون ٿا.
موزارٽ کي اڄ کان 35 سال پهريون مون ترجمو ڪيو شايد ان کي سنڌ ۾ متعارف ڪرائڻ وارو مان هجان؟ مدهوش مير جو ان تي لکيل مضمون مختلف آهي، مون جڏهن پڙهيو ته ڪجهه ڳالهيون اهڙيون هيون جن منهنجي ڄاڻ ۾ اضافو ڪيو،
موزارٽ جي ڪٿا هڪ الميو آهي، عظيم موسيقار جي حياتي جا واقعا پڙهي دل درد سان ڀرجي اچي ٿي، مان جڏهن انڊيا جا پراڻا گانا ٻڌندو آهيان ته لڳندو آهي، اهي موزارٽ جون چوري ٿيل ڌنيون آهن، انهن ۾ وڄايل وائلن ۽ پيانو موزارٽ جي اوپيرا جا آلاپ آهن، موزارٽ ڳڀي لاءِ ڪجهه سڪن عيوض پنهنجون ڌنيون غير معروف موسيقارن کي وڪڻندو هيو، سندس ڌنيون جيئري چوري ڪيون ويون ۽ اهو چوري جو سلسلو اڄ به جاري آهي.
مون سندس حياتي تي ٺهيل فلم “ ايميڊس ” پڻ ڏٺي جنهن جي هڪ سِين ۾ هو پنهنجي مشهور اوپيرا فگارو جي شادي Marriage of figaro جي پڄاڻي تي هڪ گمنام شخص جيان تاڙيون وڃائي ٿو، اهو اوپيرا پهريون دفعو موزارٽ جي نالي سان پيش نه ڪيو ويو هو. پر موزارٽ کان خريد ڪيل هڪ هٿ ٺوڪي موسيقار جي نالي سان اسٽيج تي پيش ڪيو ويو هو. مدهوش مير جي مضمون پڙهڻ سان محسوس ٿيو ته هو واقعي موزارٽ جي غم ۾ دل کولي شريڪ ٿيو آهي.
ڊچ آرٽسٽ وان گوگ جنهن جو تعلق نيدرلينڊ سان آهي، ان جي حياتي جو حال تاريخ جو زخم آهي، چون ٿا ته هو نفسياتي مريض هيو، حقيقي فن ۽ آرٽ جي ابتدا اتان ئي ٿئي ٿي جتي هڪ معروضي صحتمند دماغ جي پڄاڻي ٿئي ٿي. ادب ، فن ، موسيقي مجسماسازي ۽ ايجاد پيرانارمل Paranormal ذهنن جون تخليقون آهن جتي ذهانت ختم ٿئي ٿي اتان تخليق جنم وٺي ٿي، نئين ڳالهه ڪرڻ وارا زماني ۽ وقت جا ماڻهو نه هوندا آهن ، انهن جو جهان الڳ هوندو آهي اهي سورج مکي ستارن ڀري رات ۽ فطرت جي رنگن کي ان نظر سان نه ڏسندا آهن جن سان عام رواجي شخص ڏسي ٿو پر انهن وٽ الڳ اک هوندي آهي ۽ اک جو نظارو الڳ هجڻ ڪري منظر ٻئي صورت ۾ نظر ايندو آهي، مدهوش مير وان گوگ جي زخمن تي مرهم نه ٿو رکي پر اهي زخم پنهنجي وجود تي محسوس ڪري دانهن ڏيڻ چاهي ٿو ته دنيا ۾ ان سان انصاف نه ڪيو ويو، اهو سلسلو هلندڙ آهي اڄ به ڪيترائي آرٽسٽ اديب ۽ شاعر زماني جي ٺوڪرن ۾ آهن.
دوستوفسڪي جنهن جو مان مداح آهيان ۽ ان کي پڙهي محسوس ڪندو آهيان دنيا ۾ اچي مون ڪجهه نه ڪيو، جيڪر ان جهڙو لکي سگهان ها. دوستوفسڪي وجودي ادب جو بنياد وجهندڙ آهي، وجودي اڪيلائي Nihilism هن وٽ عروج ماڻي ٿي، هڪ لحاظ کان هو ڪاميو ۽ سارتر جو وجودي استاد آهي جيڪا پيڙاء ۽ آنڌ مانڌ دوستوفسڪي وٽ آهي، شايد ئي ٻئي ڪنهن اديب وٽ هجي، هن جي زندگي جو اداس باب مايوسين، اڪيلائين، ڀوڳنائن، پيڙائن ۽ المين کان سواء ڪجهه ناهي، ڪڏهن محسوس ٿيندو آهي، وڏي اديب جي زندگي ۾ الميا ۽ حادثه نه هوندا آهن پر ڄڻ هو پاڻ انهن کي جنم ڏيندو آهي جئين الميا کيس لکڻ ۾ مدد فراهم ڪري سگهن، هو هر شيء کي هڪ حادثو قرار ڏئي ٿو، هڪ نارمل شخص ننڍن وڏن لقائن کي اهيمت نه ٿو ڏئي ۽ انهن کي عام زندگي جو حصو سمجهي وساري ڇڏي ٿو ان جي ڀيٽ ۾ هڪ حساس دل تخليقڪار کي ڪائنات جو هر لقاء حيرت حادثو ۽ وهم محسوس ٿئي ٿو، دوستوفسڪي جي زندگي هڪ المياتي ناول آهي، هو پنهنجي ناولن جو هيرو پاڻ آهي، جڏهن مون هن جو سڀ کان پهريون لکيل ڪتاب نوٽس فرام انڊرگرائونڊ Notes from Underground پڙهيو ته لڳو، هن پاڻ کي ان ننڍڙي ڪتاب ۾ پلٽي ڇڏيو آهي، ٻيا سڀ ڪتاب ان ننڍڙي ڪتاب جا ڪرڻا آهن، ڪرائيم اينڊ پنشمينٽ کان برادر ڪراموزوف تائين هن جا ڪردار ننڍڙي ڪتاب ۾ مختصر نموني سمايل آهن.
دوستوفسڪي جي حياتي ۽ موت مدهوش مير جي لکيل هن ڪتاب ۾ ٻين فنڪارن کان ان ڪري مختلف آهي ته جتي موزارٽ ۽ ايلن پو جي جنازي ۾ ٿورن ماڻهن شرڪت ڪئي. اتي دوستوفسڪي جي جنازي ۾ ماسڪو جي لکين ماڻهن شرڪت ڪري کيس آلين اکين سان دفنايو.
مدهوش مير دوستوفسڪي تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي، هن جي لکڻ جي خصوصيت اها به آهي ته هو نه صرف ان خاص ليکڪ جو ذڪر ڪري ٿو پر ان ليکڪ جي حياتي ۾ جيڪي ٻيا ليکڪ جنم وٺن ٿا يا ان جا همعصر آهن مدهوش مير انهن جو ذڪر ڪري لکڻيء کي وزندار بڻائي ٿو، جئين دوستوفسڪي جي ڪٿا ۾ چيخوف جو جنم يا سعادت حسن منٽو جي ذڪر ۾ ساحر لڌيانوي ۽ امرتا پريتم جي مشهور قصي جو تسلسل مدهوش مير کي ڪَڙي ڪَڙي سان ملائڻ ۾ گهڻي محنت ڪرڻي پئي هوندي ۽ جڏهن هِن جي اهڙي محنت ڪارگر ثابت ٿئي آهي، ڇو جو اهڙي تسلسل سان اهي ڪٿائون ان وقت جي پس منظر جو نقشو پڻ پيش ڪن ٿيون.
سعادت حسن منٽو کي ڪير نه سڃاڻي؟ ان کي سنڌي ۾ ايڏو ته ترجمو ڪيو ويو آهي، جو هو مونکي سنڌي اديب محسوس ٿيندو آهي، مدهوش مير سعادت حسن منٽو جي ڪٿا ۾ ان وقت جي معاشي ۽ سياسي حالتن تي پڻ لکيو آهي ان دربدر اديب جي حياتي جا واقعا به دل سوز آهن، هو پنهنجي وقت جو متضاد اديب آهي، ورهاڱو، ظلم ۽ جنسي حوس هن جي لکڻين جا موضوع آهن، شراب پي پنهنجو جيرو خراب ڪيائين، موت جي بستر تي هيو ته سندس ڏاڙهي وڌي وئي ، اهو چئي حجم کي گهرايائين ته “هو خدا جي سامهون هڪ ملان جي روپ ۾ نه ويندو.”
گيليليو پڻ اهڙين شخصيتن ۾ شامل آهي، جن زندگي ۾ ڀوڳيو هن جي حياتي جو الميو اهو آهي ته سچ ڳالهائي ڪوڙ کان معافي ورتي، سقراط جيان ذهر جو پيالو قبول نه ڪيو پر پنهنجي حياتي کي اهميت ڏني، _ ڪڏهن سوچيندو آهيان گيليليو چڱو ڪم ڪيو ڇو جو دنيا مان جهالت ڪڏهن ختم ٿيئڻي ناهي، سائنس ڪيتري به ترقي ڪري پر دنيا تي راڄ عقيدي جو هوندو، هر ڳالهه وقت ثابت ڪري ٿو __ گيليليو جي نظرئي کي وقت ثابت ڪيو هن چڱو ڪيو جو جاهلن هٿان پاڻ بچايو معافي ورتي ۽ فيصلو وقت تي ڇڏي ڏنو، آخر پادرين مجبور ٿي انجيل ۾ ترميمون ڪيون ۽ گيليليو سچو ثابت ٿيو.
ايجر ايلن پو پنهنجي حياتي ۾ شهرت ماڻي نه سگهيو، هو بدحالي جي زندگي گذاري غربت ۾ مري ويو، مدهوش مير اهڙين ئي هستين جي چونڊ ڪئي آهي، جن جي زندگي زماني ۾ سٺي نه گذري پر مرڻ کانپوء انهن کي ڳولهي لڌو ويو ۽ اهيمت حاصل ڪئي.
گهڻو ڪري اهڙن اديبن جي حياتي مختصر رهي آهي، ۽ اهي اڌ وهي ۾ گذاري ويا آهن، ايلن پو چاليهه سال جيئرو رهيو سندس زندگي ڏکن ۽ پيڙائن ۾ گذري هن موت کان اڳ هڪ نظم لکيو جنهن جو عنوان ڪانءُ Ravin هيو ڪانءُ جيڪو دري جي شيشي کي ٺونگا هڻي رهيو هيو، هن ان ڪانءُ کي موت جو فرشتو سمجهو ۽ محسوس ڪيو، جئين اهو هن جو ساهه ڪڍڻ آيو هجي.
مدهوش مير گهڻي کان گهڻي ڄاڻ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جئين ايلن پو جي ڪٿا ۾ نطشيء جو ذڪر جيڪو ايلن پو جو همعصر هيو ۽ گستافلابيئر جي “ مادام بواري ” جو ذڪر ۽ اهڙا ٻيا ليکڪ جيڪي ان عرصي ۾ پيدا ٿيا.
شيڪسپيئر جي ڪٿا ۾ مدهوش مير لکي ٿو “ شيڪسپيئر کي زندگي ۾ اذيتن کان سواء ڪجهه نه مليو، هن حياتي ته ٻاونجاهه سال گذاري پر اڄ پنج سئو سال گذرڻ کانپوء به هو لکين دلين ۾ زندهه آهي.
مدهوش مير اهڙن اديبن کي ئي اهيمت ڏئي ٿو، جيڪي موت هٿان مري نه سگهيا، ماڻهن انهن کي مارڻ جي ڪوشش ڪئي پر انهن موت کي مات ڏني، ايني فرينڪ جو داستان به اهڙي ئي سلسلي جي ڪَڙي آهي، ڪنهن به انسان کي مذهب جي بنياد تي ڇيهو رسائي نه ٿو سگهجي، نسل پرستي نفسياتي خلل آهي، موت کانپوء ايني فرينڪ جي ڊائري جا ورق انسانيت لاء سوال آهن، ڇا ڪو سياست چمڪائڻ لاء مذهب زبان ۽ نسل کي استعمال ڪري ڪنهن بيگناهه کي مارڻ جو اختيار رکي ٿو ؟ نفرت ۽ خوف غير محفوظ هجڻ جي احساس کي اڀارين ٿا، اسرائيل جو ناسور اهڙي ئي زخم جو نتيجو آهي هٽلر ۽ اسٽالن جا ڌڪاريل يهودي بقا کي برقرار رکڻ جي خوف سبب اڌ دنيا جا دشمن آهن.
هن ڪتاب ۾ ايملي ڊڪنسن جي ڪٿا منفرد جاء والاري ٿي هو وڏي شاعره آهي سندس خوابناڪ شاعري گهڻن کي متاثر ڪيو ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته گوڙ ۽ گمسان هڪ تخليقار لاء تشدد جي حيثيت رکي ٿو _ ايملي جي گوڙ گمسان کان اهڙي نفرت ان جو مثال آهي، هي لاجواب شاعره جنهن پنهنجي حياتي ۾ پاڻ کي ظاهر نه ڪيو _ اڪيلائين ۾ گذاري وئي ۽ موت کان پوء ظاهر ٿي هن جي حياتي جو حال حيرت جهڙو آهي، بيشڪ تخليق اتي ئي پروان چڙهي ٿي جتي اڻ هوند ۽ اڪيلائي آهي.
مدهوش مير جي محنت ساراهه جوڳي آهي، هي هڪ ڄاڻ ونڊيندڙ ڪتاب آهي، ڄاڻ ۽ فڪر کي وڌائڻ لاء اهڙن ڪتابن جي ضرورت آهي، اميد ته هي ڪتاب پڙهندڙن وٽ قبول پوندو.