ناول جو الميو
تخليق ڪار سنڌوءَ جيان وهي ٿو ۽ ان جو انجام سمنڊ آهي، شعور جي ڌارا جي وهڪري ۾ وهڻ لاءِ تخليقڪار کي پاڻيءَ جو روپ ڌارڻو پوي ٿو . فطرت پاران ان کي اها سگهه عطا ٿيل آهي ته اهو جيئن چاهي تيئن ٿي پوي، اهڙي حاصلات لاءِ تخليقڪار کي ڏنل فطرت جي سگهه وڏي اهميت رکي ٿي. مذهب ۾ انسان مٽيءَ جو ٺهيل هجي پر هن جي مٽي ساڳي نه آهي. انسانن جون شڪليون ۽ صلاحيتون الڳ آهن.
ناول Novus مان نڪتل آهي، جنهن جي معنيٰ نئون آهي. ادب جي موضوعن کي نباهه کان وڌيڪ اهميت حاصل آهي. ورجاءُ ان ڪري غير ضروري آهي، جو اهو اصل تخليق جي اهميت وڌائي ميسارجي وڃي ٿو. ناول ۾ نئين ڳالهه ڪرڻي آهي. نئين ڳالهه جو نالو ناول آهي. بدقسمتيءَ سان جديد سنڌي ناول ڪاليج ۽ يونيورسٽي جي ماحول کان ٻاهر نڪري نه سگهيو آهي. پيار ڪهاڻي Love Story وڏو موضوع آهي پر پيار ڪهاڻي اندر ٻيا هزارين موضوع سمايل آهن. ايرڪ سيگل Love Story لکي وڏي شهرت ماڻي پر نقاد ان کي ادب جو حصو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. جڏهن ته گارشيا مارڪيز جي ناول Love and other Demons ۾ تيرنهن سالن جي ڇوڪريءَ سان پوڙهي پادريءَ جو عشق وڏي اهميت رکي ٿو. ناول، فلم يا ڊرامي جو اسڪرپٽ نه آهي، دنيا جي عظيم ناولن جي فلم بندي ناممڪن آهي.
گارشيا مارڪيز اسان جي عهد جو اهو عظيم تخليقڪار آهي، جنهن ناول لکڻ لاءِ نئين مَسُ (Ink) متعارف ڪرائي. اها مَسُ ان جي شعور جي ذاتي ملڪيت آهي. سندس لکيل لفظ جادوئي وظيفو آهن. اسان وٽ لوڪ ادب جا ديومالائي ذخيرا آهن. انهن ذخيرن جو پس منظر تخليقي نثر ۾ نظرانداز ڪيل ڏسجي ٿو. سحر انگيز جادوئي حقيقتون، طلسماتي منظر جيڪي جديد عالمي ناول جو عنصر آهن، اهي اسان جي ڏند ڪٿائن ۾ موجود آهن. جديد عالمي ناول قصا گوئي ۽ ناسٽلجيا جي ولين ۾ وڪوڙيل آهن. اسين ماضي کي وساري ويٺا آهيون. لوڪ ادب جي قصن ۽ ڪٿائن جا گمنام مالڪ آهيون.
ڏکڻ آمريڪا جو اسپيني ناول، جنهن کي ڪامياب ناول چيو وڃي ٿو، اهو ديو مالائي ۽ ڏند ڪٿائي آهي. انسان پراسرار آهي، اهو حيرت مان نڪري حقيقت ماڻي نه سگهيو آهي. ڏندين آڱريون ان ڪري آهن جو عجب هڪ آسيب جي صورت ۾ سندس وجود اندر واسو ڪري ويٺل آهي. جادوئي حقيقتون، سرئليزم، علامتون، طلسم، ڪيوبزم، ابسٽريڪٽ، خوابناڪ منظر نگاريون، ان جي روح جي تسڪين ڪن ٿيون.
سنڌي ناول کي عالمي سطح تي آڻڻ لاءِ اسان جي تخليقڪارن کي ڪجهه ڳالهيون نظر ۾ رکڻيون پونديون.
ناول ۾ نظرين جي گنجائش نه هوندي آهي، هر ادبي تخليق ۾ ٻوليءَ کي ثانوي حيثيت آهي، اوليت شعور يا Thought کي آهي. لفظ ڌڻ جي صورت ۾ شعور پويان هلن ٿا. ڪنهن به تخليق کي لفظن سان سينگارڻ ان جو حسن برباد ڪرڻ آهي.
جذبات پڻي جي بي ربط اپٽار Sentimental over flow ٻاراڻي ذهن کي متاثر ڪري ٿي، جڏهن ته وقت، عمر ۽ Maturity اهڙي احساس کي زائل ڪري وجهن ٿا.
حقيقي نگاري (Realistic Realism) بجا طور زندگيءَ جو سچ آهي پر انسان کي سڌو سچ متاثر نه ٿو ڪري، اخباري ادب ۾ اهو ئي فرق آهي. تذليل اثر وڃائي ويٺي آهي. عزت نفس معنيٰ بدلائي ڇڏي آهي. انسان ڀوڳنائن کي ڀوڳ سمجهڻ لڳو آهي. “ماڻهو موٽر هيٺان اچي مري ويو.” عام رواجي جملو آهي پر ادب معنائون بدلائي وجهي ٿو. حقيقي نگاري Realistic Realism صحافت آهي ۽ حقيقي حقيقت نگاريءَ جو صد باب (Anti realistic Realism) جيڪو ادب آهي، روايتن کي تبديل ڪرڻو آهي. دل سيني اندر آهي، نظر نه ٿي اچي پر سيني چيرڻ بنا دل جو نظارو ادب آهي.
ناول ڊرامو نه آهي، ناول جو ڊرامائي انداز، نه ناول آهي، نه ڊرامو.
ڄاڻي واڻي متاثر پڻو Intentional Impressionism ناول کي مصنوعي بڻائي وجهي ٿو. تخليق ۾ قابليت ۽ ڄاڻ مڙهڻ واجب نه آهي. ناول شعور جو وهڪرو آهي، جنهن ۾ تخليقڪار پاڻ وڃائي ويهي ٿو. تخليقڪار شعور هٿان بي وس نظر اچي ٿو. اهو ٻڏي ٿو، تري ٿو ۽ ڌارا Stream جي رحم ۽ ڪرم تي وهندو وڃي ٿو. جيڪو تارو آهي، اهو تخليقڪار نه آهي.
تخليقڪار وچڪٽو (Neutral) هجڻ گهرجي. ليکڪ ڏوهاري کي ڏوهاري چئي سزا تجويز نه ٿو ڪري سگهي. هو صرف گواهي ڏئي سگهي ٿو ۽ پڙهندڙ اندازو لڳائي سزا تجويز ڪري ٿو. جيڪڏهن تخليقڪار ڪردارن جي روين ۾ شامل ٿي فيصلو پڙهندڙن تي مڙهي ٿو ته پڙهندڙن وٽ ڪا Justification نه ٿي رهي. ڪڏهن پڙهندڙ ليکڪ جي جذبات سان وهي ويندو آهي. ڪرشن چندر ان جو مثال آهي. پر اهو تبليغ ۽ پرچار ڪري ٿو.
ڏانءُ ڏات جي در جو غلام آهي. ڏات هيري جيان آهي ۽ ڏانءُ تراش آهي، نکار تعليم ۽ تربيت آهي. سنڌ ۾ تعليم جو ٻيڙو ٻڏي چڪو آهي، ڪهڙي تربيت ٿيندي؟ ڌرتيءَ جو بي شعور باشندو به لاشعور قومپرست آهي. روس، چين، ڪوريا ۽ يورپ جي ملڪن ۾ اتان جي ٻولي پڙهائي ۽ ڳالهائي وڃي ٿي. ناول قوم جو ترجمان آهي. قوم جو ڪلچر خود بخود ناول ۾ سمائجي وڃي ٿو. ماڻهن جا مسئلا ناول جو حصو بڻجي وڃن ٿا.
سنڌي ناولن ۽ ٻين تخليقي لکڻين ۾ قوم پرستي پرچار ۽ نعري جي صورت ۾ موجود آهي، جيڪو ناول جو الميو آهي، گورڪي روس جو نه سوويت يونين جو وڏو اديب هيو.
ڪمال کي زوال آهي، مان مايوس آهيان، محسوس ٿيندو آهي، اسين ڪمال جي بلندين کي ڇُهي هاڻي زوال پذير آهيون، خوشفهميءَ اسان سنڌين کي انڌيرن ۾ برقرار رکيو آهي. نجات جو واحد ذريعو تعليم آهي، پڙهڻ پڻ ڏات آهي، پيغمبري آهي. پيغمبر پيدا ڪرڻ لاءِ نئون آسمان تخليق ڪرڻو پوندو. ڌرتيءَ کي علم سان اجاگر ڪرڻو پوندو. پوءِ سٺا ناول سرجڻ لڳندا. سٺا پڙهندڙ ملي سگهندا.
(پنهنجي ناول “نجومي” جي مهورت جي موقعي تي پڙهيل)