بوبڪ جي درسگاهه
بوبڪ، دادو، ضلعي ۾ سيوهڻ کان اولهه پاسي اٺ ميل کن پري آهي. هن شهر جي بانيءَ جو نالو ابوبڪر هو، جيڪو بگڙي بوبڪ ٿي پيو. بوبڪ شهر ۾ حضرت عباس رضه جو اولاد رهندڙ هو، جيڪو علمي مرتبي ڪري مخدوم سڏجڻ لڳو. هن خاندان ڪيترائي عالم ۽ فاضل پيدا ڪيا، جن مان مخدوم عبدالڪريم ميران مشهور بزرگ آهي. تحفته الڪرام ۾ آهي ته مخدوم ميران ولد مولوي محمد يعقوب، معقولي خواه منقولي علمن جو ڀنڊار هو. هو عالم باعمل، عارف، محقق ۽ تدريسي ڪمن جو شائق هو. ”نزهته الخواطر“ وارو ليک ٿو، ته اڪثر ماڻهو ميران صاحب جي علمي شخصيت کان گهڻو متاثر هئا. مخدوم عبدالڪريم جيئن ته پڙهڻ پڙهائڻ جي شعبي سان تعلق رکندو هو ۽ وقت جا حاڪم به سندس مدح خوان هئا. ان ڪري هن سنڌ جي عوام کي تعليم جي زيور سان آراسته ڪرڻ لاءِ بوبڪ ۾ وڏي درسگاهه جو بنياد وڌو، جنهن مان نه رڳو سنڌ پر پوري ننڊي کنڊ فيض پرايو. مخدوم ميران جي دور ۾ ئي هن عظيم درسگاهه جي واکاڻ چوطرف پکڙجي ويئي. شيخ يوسف پاٽائي سنڌيءَ جو پٽ علامه طاهر محدث سنڌي ۽ علامه محمد عثمان بوبڪائي، هن ئي درسگاهه مان فيض حاصل ڪيو. اهي ٻئي عالم پوءِ برهانپور هندستان لڏي ويا، جتي هڪ وڏي درسگاهه قائم ڪيائون، جنهن مان هندستان جي ڪيترن ئي ماڻهن فيض حاصل ڪيو. هنن سنڌي عالمن حديث جي وڏي اشاعت ڪئ. ڄڻ برهانپور جو مدرسو بوبڪ درسگاهه جي وڏي شاخ هئي.
شاهه بيگ ارغون جي پٽ مرزا شاهه حسن ارغون به هن درسگاهه ۾ تعليم حاصل ڪئي. ان دور ۾ مخدوم عبدالڪريم کي وقت جي حاڪمن سنڌ جي گاديءَ جي هنڌ ”ٺٽي“ ۾ گهرائي هڪ اعلى منصب تي فائز ڪيو. مخدوم صاحب ٺٽي ۾ رهائش اختيار ڪرڻ کان پوءِ بوبڪ جي درسگاهه مخدوم محمد جعفر سنڀالي. جيڪو مخدوم عبدالڪريم جو پٽ هو. مخدوم جعفر پنهنجي والد وٽ پڙهيو ۽ علم حديث جي سند ان دور جي وڏي محدث محمد بن محمد الڪبري الشافي کان مڪي شريف مان حاصل ڪئي. هو نه رڳو فقه ۽ حديث جو ڄاڻو هو. پر طب، نجوم، جعفر ۽ رمل ۾ به کيس وڏي مهارت حاصل هئي. هن درس ۽ تدريس سان گڏ تصنيف ۽ تاليف جو ڪم به جاري رکيو هو. پاڻ پهريون سنڌي عالم آهي جنهن تعليم جي اصولن تي ”نهج التعليم“ نالي ڪتاب لکيو. سندس تعليم جي باري ۾ نظريا، اصول ۽ تجويزون ڪنهن به طرح منطقي، حڪمتي ۽ روحاني اصولن جي اعلى معيارن کان گهٽ نه آهن. سندس تعليمي نظريا، خدمتون ۽ فلسفو جديد تحقيقات جي روشنيءَ ۾، باوقار ۽ استحڪام رکندڙ آهن. هن جو تعليمي فلسفو هڪ ملڪ جي ماڻهن جي مزاج ۽ حالتن پٽاندر جو مدرس ۽ منتظم به هو. سندس دور ۾ هن درسگاهه وڏي ترقي ڪئي. ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر لکي ٿو، ته هن بزرگ بوبڪ جي درسگاهه ۾ جيڪو فيض ڏنو. ان سڄيءَ سنڌ کي فيض سان سيراب ڪري ڇڏيو. سندس اولاد مان مخدوم نجم الدين وٽس پڙهيو ۽ ان کان مخدوم حامد الله ۽ مخدوم عبدالغني فيض پرايو. اهڙيءَ طرح هن درسگاهه جو فيض ٺٽي ۾ به پهتو.
تاريخ جي تذڪرن ۾ مخدوم جعفر جو ذڪر هن ريت اچي ٿو ته :
[b] مخدوم جعفر بوبڪائي:[/b] هيءُ بزرگ، وڏو عالم، محدث، فقه ۽ علم نجوم جو وڏو عالم هو. بوبڪن واري درسگاهه جو پيءُ کان پوءِ مدرس اعلى ٿيو. قاضي قاضن کي جڏهن ارغونن قاضي القضات جي عهدي تي رکيو، ته مخدوم جعفر کيس اهو عهدو قبول ڪرڻ کان منع ڪيو. پر قاضي قادن نه مڙيو. سندس ڪيترائي ڪتاب قلمي صورت ۾ بوبڪن جي مخدومن وٽ آهن. ڪي ڪتاب اڄ ’الازهر‘ يونيورسٽي مصر ۾ پڙهيا وڃن ٿا. هن بزرگ جي مزار بوبڪن جي ڀر واري مقام ’پير منبي‘ ۾ آهي، جيڪا پٿرائين آهي.
مخدوم بايزيد ٺٽوي به بوبڪ جي مدرسي مان فيض حاصل ڪيو ۽ ساڳئي ريت هالا جو مخدوم پير محمد پڻ هن درسگاهه مان فارغ التحصيل ٿيو. جنهن مخدوم جعفر جي شاگردن جي شاگرد کان علم حاصل ڪيو.
مطلب ته بوبڪ سنڌ جي اها يونيورسٽي رهي، جنهن ساري سنڌ کي علم جي روشنيءَ مان منور ڪيو. هن علمي اداري جي شعاعن سنڌ جون حدون اورانگهي ڏورانهن ڏينهن ۾ وڃي جهالت جي اونداهه کي تڙي، مولا جي مخلوق کي نئين ساڃهه ۽ سوچ جي جوت عطا ڪئي. اهڙي طرح سنڌ جو نالو بلند ڪيو. هن درسگاهه جي تعليمي نصاب جو جيتري تائين تعلق آهي، ته مخدوم جعفر، جيڪو نه صرف حديث ۽ فقه جو ماهر هو، پر هو ٻين سائنسي ۽ سماجي علمن جو ڄاڻو هو. ان ڪري هن سائنسي سوچ پيدا ڪرڻ لاءِ علم کي فرد جي تربيت ۽ اصلاح جو ذريعو سمجهيو ۽ سماج ۾ شانائتي زندگي گذارڻ لاءِ ڪارگر راهه بنائڻ تي زور ڏنو. اهو ئي سبب آهي جو هن درسگاهه ۾ علم منطق، علم نجوم، علم رمل ۽ علم طب جي تعليم به ڏني ويندي هئي ۽ اهڙيءَ طرح شاگرد علمي ميدان ۾ پئي، پنهنجو روزگار حاصل ڪري معاشري ۾ پنهنجو مقام ولاري سگهندا هئا. مخدوم صاحب خاص ڪري علم منطق ڏي توجهه ڏنو ۽ معقولات کي نصاب ۾ داخل ڪيو. اهڙي طرح اڳتي هلي سنڌ جي درسگاهن ۾ انقلاب آيو ۽ سائنسي بنياد تي تعليم ڏيڻ جو لاڙو پيدا ٿيو. اهڙيءَ طرح هيءُ درسگاهه سنڌ ۾ نئين جاڳرتا جو سبب پڻ بنجي ويئي.
درسگاهه بوبڪ، سنڌ جي عالمن ۾، نه صرف پڙهڻ پڙهائڻ پر تصنيف ۽ تاليف جو رجحان به پيدا ڪيو، ان ڪري هن درسگاهه جا فارغ التحصيل شاگرد اڳتي هلي باعمل به ٿيا، ته صاحب قلم به ٿيا، جن ادبي دنيا ۾ وڏو مقام حاصل ڪيو. هن درسگاهه جو ڪتبخانو به مثالي نوعيت جو هو، جنهن ۾ مذهبي ۽ فقهي ڪتابن سان گڏ منطقي ۽ سائنسي ڪتابن جو به وڏو ذخيرو موجود هو. خاص ڪري مخدوم جعفر، مدرسي جي لائبريري ۾ فلسفي جي ڪتابن کي گڏ ڪيو ۽ طالبن ۾ ان قسم جي ڪتابن پڙهڻ جو شوق پيدا ڪيو. مطلب ته ان دور جي سنڌ جي هيءَ درسگاهه پنهنجي نوعيت جي هر لحاظ کان مثالي ۽ منفرد درسگاهه هئي.
بادشاهه محمد تغلق سنڌ جي ٻن مشهور شهرن بکر ۽ سيوهڻ ۾ مسجدون، مدرسا ۽ خانقاهون ٺهرايون، جن ۾ هرات ۽ خراسان جا شاگرد به تعليم وٺڻ ايندا هئا. انهيءَ زماني ۾ سنڌ جي درسگاهن ۾ قرات، تفسير، حديث ۽ فقه جا مضمون پڙهايا ويندا هئا. ان کان سواءِ منطق، رياضي، علم هئيت ۽ خطاطيءَ جا مضمون پڻ شامل هئا. انهيءَ دور ۾ مخدوم عبدالڪريم ميران جي بوبڪ ۾ هڪ وڏي درسگاهه هئي، جنهن مان نه رڳو سنڌ پرايو، پر سڄي ننڍي کنڊ به اتان فيض حاصل ڪيو.
[b]حڪيم محمد عثمان بوبڪائي[/b] : حڪيم محمد عثمان پٽ شيخ عيسى پٽ شيخ ابراهيم صديقي بوبڪن واري درسگاهه مان ابتدائيءَ علوم شخصيت هو. سنه 983ع ۾ گجرات ويو. اتان پوءِ برهانپور پهتو. اتي سندس وڏي عزت ٿي. برهانپور جي فضا ۽ فتوى جو عهدو سندس سپرد هو. 27 سالن تائين برهانپور ۾ مختلف علوم پڙهائيندو رهيو. پاڻ سن 1008هه ۾ ڌاڙيلن هٿان 17 عزيزن سميت شهيد ٿيو.
[b] علامه طاهر بن يوسف پاٽائي[/b] : علام طاهر بن يوسف پاٽائي محدث سنڌي ۽ حڪيم محمد عثمان بوبڪائي، بوبڪ جي انهيءَ درسگاهه جا شاگرد هئا. اهي ٻئي عالم برهانپور هندستان پهتا ۽ اتي هڪ وڏي درسگاهه قائم ڪيائون، جنهن مان هندستان جي ڪيترن طالبن علمن فيض پرايو. اسان مختصر طور هيٺ ا نهن محدثن جي سوانح ڏيون ٿا. طاهر بن يوسف پاٽائيءَ جو سلسلئه نسب هن ريت آهي.
طاهر بن يوسف بن رڪن الدين بن معرف شهاب الدين طاهر، يوسف جو وچون پٽ هو. ابتدائي تعليم پنهنجن وڏن وٽان پرايائين. بعد م بوبڪن واري درسگاهه ۾ مخدوم جعفر وٽ پڙهيو. اتان فارغ التحصيل ٿي هندستان جي شهر گجرات ڏانهن هليو ويو، جتي شيخ محمد غوث گواليار جي صحبت ۾ گهڻو علم پرايائين.
سندس تصنيفون هي آهن:
1. تفسير مجمع البحار طاهري
2. مختصر قوت القلوب
3. انتخاب مواهب الدينه
4. ملتقط جمع الجومع سيوطي
5. صحيح بخاريءَ جي شرح جو اختصار
6. تفسير مدارڪ
7. اسامي رجال
8. رياض الصالحين
هن بزرگ، صوفي عالم ۽ محدث سنه 1004 ۾ وفات ڪئي.