سنڌ مدرسو ڪراچي
سنڌ ۾ 1867ع کان 1871ع تائين هندن ۽ مسلمانن جي نوڪرين جو تناسب جن جي ماهوار اجرت / 150 رپين کان گهٽ ڪين هئي، سو هن طرح هو 1867ع ۾ هندو 4 ۽ مسلمان 1، 1861ع ۾ هندو 9 ۽ مسلمان 5، 1870ع ۾ هندو 5 مسلمان 2، 1871ع ۾ هندو ۽ مسلمان 1.
1881 ع جا انگ اکر تمام مايوس ڪندڙ آهي. ان وقت سنڌ جي پکيڙ 48014 چورس ميل هئي. ضلع 5 هئا. جيڪب آباد، ڪراچي، حيدرآباد، شڪارپور ۽ ٿرپارڪر، اتر سنڌ ۾ 2413823 آدم رهندو هو، جن جو 78.2 سيڪڙو مسلمان هئا. 12.6 سيڪڙو هندو هئا. ٻولين ۾ 84.93 سيڪڙو ماڻهو سنڌي، 2.34 سيڪڙو گجراتي، 0.56 سيڪڙو هندوستاني ۽ مرهٽي ٻولي ڳالهائيندا هئا. فقط ڪراچي ۾ پڙهيل سنڌي مسلمان 9.30 هئا.
انهي صورتحال لاءِ اُتر اولهه صوبن ۾ سرسيد احمد خان، بنگال ۾ نواب عبدالطيف ۽ سيد امير علي، بمبئي ۾ بدرالدين طيب جي ۽ عبدالله ڌرمسي، ۽ سنڌ ۾ حسن علي آفندي تعريف ۽ ستائش جي لائق آهن. ڇو ته عليڳڙهه ۾ محمد اينگلو اورينٽل ڪاليج، ڪلڪتي ۾ مدرسه عاليه، بمبئي ۾ انجمن اسلام اسڪول، لاهور ۾ اسلاميه ڪاليج ۽ ڪراچي ۾ سنڌ مدرسته الاسلام انهن صاحبن جي ڪوشش سان کُليا.
خانبهادر حسن علي آفندي انتظام، نصاب ۽ ٻين لاڳاپو رکندڙ ڳالهين کي سمجهڻ لاءِ پاڻ عليڳڙهه ويو ۽ سرسيد احمد خان سان ملاقات ڪيائين. سر سيد احمد خان هن کي صلاح ڏني ته اسڪول نه پر ان کي يونيورسٽي بڻايو وڃي. مدرسي جي قيام ۾ هڪ محب الوطن مسلمان جو به هٿ هو. سيد امير علي جيڪو 1878ع ۾ ڪلڪتي ويو، جتي ذاتي مشاهدو ڪيائين. 16 مارچ 1884ع تي مولوي سيد الهه بخشي ”اٻوجهي“ جي جاءِ تي 63 ماڻهن جي گڏجاڻي رکي وئي ۽ ”انجمن مجمع محمدي“ جو بنياد وڌو ويو. حسن علي آفندي ان جو صدر مقرر ٿيو. ان جون برانچون شڪارپور، لاڙڪاڻي، سکر ۽ جيڪب آباد ۾ قائم ڪيون ويون. سنڌ مدرسي جو بنياد 31 آگسٽ 1885ع ۾ پيو ۽ پهريون سيپٽمبر اسڪول شروع ٿيو.
خان بهادر حسن علي آفندي هر هڪ تعلقي مان هڪ هڪ هوشيار شاگرد کڻي، ان کي پڙهائي ۾ ڀڙ ڪيو ۽ ساڳئي نموني ٻئي سال هو هڪ تعلقي مان هوشيار شاگرد کڻي، هوشيار شاگردن جي هڪ کيپ تيار ڪيائين. بعد ۾ اسڪول جا دروازا سنڌ جي مسلمانن لاءِ عام کولي ڇڏيائين.
سنڌ مدرسي جي هاڻوڪي عمارت قافله سراءِ ۾ آهي. ان وقت مختلف هنڌن کان واپاري قافلا ايندا هئا ۽ اتي رهندا به هئا ۽ مال به لاهيندا ۽ ڀر واري کوڙيءَ ۾ اُٺ بيهاريندا هئا. اهو ميدان سٽي ريلوي اسٽيشن جي بلڪل سامهون ۽ وچ شهر ۾ هو. ريل ٺهڻ کان پوءِ قافله سراءِ ختم ٿي، ته اهو پلاٽ خريد ڪيو ويو.
مدرسي ۾ انگريزي تعليم سان گڏ ديني تعليم ڏيڻ جو پڻ بندوبست ڪيو ويو هو. تنهن هوندي به حسن علي آفندي صاحب جي گهڻي مخالفت ٿي، جنهن ۾ ڪجهه ڪٽر مذهبي ماڻهن جو به هٿ هو. انهيءَ ڏس ۾ هڪ هفتيوار اخبار سيد الله بخش جي ادارت ۾ ڪڍي وئي، ته جيئن ان مذهبي ڪٽر پڻي سان منهن ڏنو وڃي.
سنڌ مدرسي ۾ ان وقت ماهر استاد پڙهائيندا هئا. جن ۾ مسٽر ٽي ڊبليو وائينس، علامه عمر بن دائود پوٽو، خان بهادر ولي محمد حسن علي، خان صاحب مريد علي، مسٽر هئرس وغيره مدرسي مان تمام لائق شاگرد فارغ التحصيل ٿي نڪتا. جن ۾ محترم محمد علي جناح، غلام حسين هدايت الله، علامه عمر بن دائود پوٽو، محمد ايوب کهڙو، قاضي فضل الله، آغا غلام نبي پٺاڻ، محمد موسى چانڊيو ۽ ميران محمد شاهه جا نالا وڏي اهميت رکن ٿا.