درسگاهه چوٽياري
چوٽياريءَ کي عام طرح چوٽياريون چيو ويندو آهي. ڇاڪاڻ ته هي شهر هڪ ٻئي پٺيان ٻن جاين تي آباد ٿيو. چوٽياري سانگهڙ کان 15 ميل پري، اوڀر طرف اُڀرندي ناري جي ڪنڌيءَ تي آهي. هن ڳوٺ ۾ اوڀائي نالي هڪ وڏو بزرگ ۽ درويش رهندو هو، جنهن کي محمد مبين نالي هڪ پُٽ هو. محمد مبين ٺٽي ۾ تعليم حاصل ڪئي، سندس نياز مندي شاهه عنايت رضوي سان هئي، جنهن کيس هڪ دفعو چيو هو ته ابا ڏيئو ٻرندو رهندو ۽ جي وٽ سنهي ٿي ته به اجهامندي ڪونه. ميان محمد مبين، مخدوم محمد هاشم ٺٽوي سان گڏ تعليم حاصل ڪئي. سنه 1140 هه ۾ سندس دستار بندي ٿي. هو صرف و نحو ۽ علم فقه جو وڏو ڄاڻو هو. علم سان گڏ سندس فڪر جو معيار به خاصو بلند هو. هو تواضع، نوڙت ۽ نياز جو صاحب هو. ٺٽي مان اعلى تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ، 1140 هه ۾ پنهنجي ڳوٺ جو چوٽياري ۾ اچي هڪ ننڍو مڪتب کوليو، جيڪو اڳتي هلي سنڌ جو عظيم درسگاهه بنيو. ميان صاحب هڪ درسگاهه کي پهرين هڪ ننڍڙي مسجد ۾ قائم ڪيو، ۽ ان کان پوءِ ان کي وڌائي وڏي جاءِ ۾ آندائين. مڪتب سان گڏ ميان صاحب هڪ ننڍڙو ڪتب خانو به قائم ڪيو. ٻين طرفان ڪتاب گڏ ڪرڻ کان سواءِ، ڪي ڪتاب پنهنجي هٿن سان پاڻ نقل ڪيائين. ميان صاحب لاڳيتو پنجاهه سال هن درسگاهه جي خدمت ڪندي سنه 1196 هه ۾ گذاري ويو.
ميان محمد مبين جي وفات کان پوءِ سندس ڀائيٽيو عزت الله درسگاهه جو مهتم ٿيو. هو به وڏو عالم، فاضل ۽ ڪاتب هو. هن پنهنجي ايام ڪاريءَ ۾ ڪتبخاني جي علمي ذخيري ۾ سٺو واڌارو ڪيو. هن کان پوءِ هڪ ٻئي پٺيان عبدالله بن محمد مبين، محمد مقبول، ربڏنو، عبيدالله، قاضي محمد مسعود، عبدالرحمن، عبدالحڪيم، محمد اڪمل، عبدالڪريم ۽ عبدالرسول چوٽياريءَ جي درسگاهه مان مدرس اعلى ۽ مهتم بنيا. هنن بزرگن پنهنجي پنهنجي دور ۾ هن درسگاهه کي ترقيءَ جي معراج تي پهچايو. هن درسگاهه جو تعليمي نصاب هن ريت هو. پهريائين ٻار کي قرآن مجيد روان پڙهايو ويندو هو. پوءِ سنڌي درسي ڪتاب پڙهايا ويندا هئا، جن ۾ ”مصلح المفتاح“ ينعنى دائري وارن بزرگن جي سنڌي ۽ ٻيو هڪ ڪتاب نصاب ۾ شامل هئا. ان کان پوءِ فارسي ۽ عربي پڙهائي ويندي هئي. ”مصلح المفتاح“ ڪتاب، جيڪو سيد علي محمد شاهه جو لکيل هو، نه فقط چوٽياري جي درسگاهه ۾، پر انهيءَ دور جي ٻين وڏين درسگاهن ۾ پڻ پڙهايو ويندو هو. هيءُ ڪتاب نه فقط نماز جي مسئلن بابت هڪ جامع ڪتاب آهي، پر علمي، تحقيقي ۽ قهي جستجو جو به هڪ نادر نمونو آهي. ان کان سواءِ سنڌي زبان جي هڪ آڳاٽي درسي ڪتاب جي لحاظ سان به هيءُ ڪتاب سنڌ جي تعليمي تاريخ ۾ هڪ خاص اهميت رکي ٿو، جنهن کي ميرن جي دور ۾”نصابي ڪتاب“ جي حيثيت حاصل هئي.
چوٽياري جي هيءُ درسگاهه پري پري تائين مشهور هئي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکي ٿو ته ” هن درسگاهه جا ٻه دور آهن. پهريون سندس شروعاتي دور، جيڪو سنه 1140 هه کان ايندڙ چاليهن پنجيتاليهن سالن تائين رهيو. اهو هن درسگاهه جو بنيادي دور هو، جنهن ۾ ميان محمد مبين جا پنهنجا پٽ ۽ ڀائيٽا توڙي پسگردائي خاص ڪري موجوده سانگهڙ ۽ کپري تعلقن مان شاگرد هتي اچي پڙهيا. هن دور ۾ درسگاهه جي اعلى تعليم يافته شاگردن مان مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي مشهور ٿيو. گرهوڙي صاحب جي عربي تصنيف ۽ تحرير مان ظاهر آهي ته هن دور ۾ محمد مبين جي اڳواڻيءَ هيٺ هن درسگاهه ۾ اعلى قسم جي علمي ۽ فڪري تعليم ڏني ويئي۔ ميان محمد مبين جي وفات کان پوءِ، هن درسگاهه جو ٻيو دور سنه 1186 هه ۾ شروع ٿيو. مخدوم عبدالرحمن، قاضي محمد مسعود، سيد عبدالغني، سيد عبدالحڪيم، سيد محمد اڪمل ۽ سيد عبدالرسول جهڙن مشهور عالمن ۽ ٻين هن دور۾ تعليم ڏني ۽ درسگاهه جي وڏي مشهوري ٿي. نه صرف پسگردائي پري پري کان سنڌ مان شاگرد هتي اچي پڙهيا. انهن عظيم شاگردن مان محمد ذاڪر، حافظ محمد، محمد اڪمل، عبدالله، محمد ملوڪ، حاجي جان محمد، نورالدين، محمد صالح، عبدالغني، عبدالقوي ۽ عبدالرسول بن عبدالحئي مشهور ٿي چمڪيا. هتي شاگردن کي خوشخطي به سيکاري ويندي هئي. ان ڪري هتان جا شاگرد سٺا ڪاتب به هئا.
چوٽياري درسگاهه جو ڪتبخانو به تمام گهڻو مشهور هو. ميان صاحب، سندس ڀائيٽي عزت الله ۽ ٻين ڪتبخاني کي خوب وڌايو ۽ ڪتاب پنهنجن هٿن سان لکي سونهن ۽ سوڀيا ۾ واڌارو پيدا ڪيو. هيءُ ڪتب خانو ايڏو ته مشهور هو، جو هتي بوبڪ ٺٽي جي عالمن جا به ڪتاب پهتا. هن مان صاف ظاهر آهي ته شاگردن لاءِ مطالعي جي سهولت قائم ڪري، سندن علمي معيار کي اوج تي پهچائڻ هتان جي عالمن ۽ مدرسي جو بنيادي اصول هو.
سنڌ جي هيءَ عظيم درسگاهه، جا ڪلهوڙن جي دور ۾ آباد ٿي ۽ انگريزن جي اوائلي دور ۾ اوج تي پهتي، سا سنه 1947ع تائين پنهنجي معيار کي قائم رکيو آئي. هن درسگاهه جو آخري استاد ميون حاجي محمد هو. سندس مديني شريف ڏانهن هجرت ڪرڻ ڪري، چوٽياري جي درسگاهه جي تدريسي دور ختم ٿي ويو ۽ ڪتبخانو به اڏوهي جي نذر ٿي ويو.