درسگاهه امروٽ شريف
اهو دور سنڌ ۽ سنڌي مسلمانن جو غلاميءَ جو دور هو. سنڌي ايترا ته ذهني غلام بنجي چڪا هئا، جو کين پنهنجي غلام هئڻ جو به احساس نه هو، ان ڪري ئي مولانا تاج محمد امروٽي پنهنجي ننڍڙي مڪتب کي وڌائي وڏي درسگاهه جي صورت ۾ ٺاهيو، ته جيئن مسلمانن ۾ صحيح اسلامي روح پيدا ڪري جهالت ۽ بي علمي کي تڙي کين متحد ڪري، انگريزن کان آزادي حاصل ڪري سگهجي ۽ ساڳئي وقت اسلام جي اشاعت ۽ تبليغ کي به صحيح طرف ڏانهن آڻجي. مذهب کي به عوام جي جياپي ۽ سندن حقوق جي صحيح ادائگي جي صورت ۾ پيش ڪجي، ڇو ته مذهب به ان وقت مفاد پرستن وٽ هڪ هٿيار طور استعمال ٿي رهيو هو.
ان رٿا کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ پاڻ ان وقت جي عظيم اسلامي فڪر ۽ سياستدان مولانا عبيدالله سنڌيءَ کي امروٽ اچڻ جي دعوت ڏني. مولانا عبيدالله سنڌي هتي اچي مدرسي کي ديني درسگاهه ۾ تبديل ڪيو ۽ ان جو نالو ” محمود المدارس “ رکيو. مولانا عبيدالله سنڌي ۽ مولانا تاج محمد امروٽي هن مدرسي جا خاص استاد هئا. مولانا تاج محمد امروٽي ذڪر فڪر کان پوءِ جماعت جي آڏو قرآن پاڪ کڻي ويهندا هئا، سنڌيءَ ۾ ترجمو ۽ تفسير بيان ڪندا هئا. مولانا سنڌي قرآن مجيد جو اصلي فلسفو ۽ انقلابي تفسير ٻڌائيندا هئا. مولانا ابوبڪر شبلي لکي ٿو ته هن درسگاهه کي ديوبند جي طريقي تي جاري ڪيو ويو ۽ ان جو روحاني تعلق ديوبند سان ڳنڍيو ويو. ان لحاظ کان سنڌ جو پهريون ڀيرو ديوبند طريقي سان علمي، روحاني ۽ سياسي رابطو پيدا ٿيو. هن درسگاهه جي نصاب ۾ حديث، تفسير ۽ شاهه ولي الله جي تصانيف کي به شامل ڪيو ويو ان ڪري سنڌي طالب علمن کي پهريون دفعو علوم اسلاميه جي اعلى تعليم کان مستفيض ٿيڻ جو موقعو مليو. هن درسگاهه ۾ سڀ کان وڌيڪ فڪري بلنديءَ تي زور ڏنو ويو. ان ڪري شاگردن ۾ سياسي قوت ۽ ذهني بيداري پيدا ٿي ۽ هو وطن جي آزادي ۽ دين کي وري جيارڻ جي تحريڪ ۾ ڀرپور حصو وٺڻ لڳا. هن درسگاهه جي خاص خوبي سندس ڪتبخانو هو، جنهن ۾ حديث، فقه ۽ تفسير تي هزارين ديني ڪتاب هئا، جيڪي مصر، استنبول ۽ هندستان مان گهرايا ويا ۽ ائين سنڌي مسلمانن کي دنيا جي بهترين ڪتابن جي وسيع مطالعي جو پهريون دفعو موقعو مليو. هن درسگاهه جي سڀ کان اهم خوبي اها هئي جو هتي هڪ پريس ”محمود المطابع“ قائم ڪئي وئي، جنهن ۾ سنڌي ٻولي، ديني ۽ سياسي ڪتاب ڇاپي، سنڌ ۾ تعليم کي فروغ ڏنو ويو. اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ امروٽ شريف ان زماني ۾ علمي، ادبي ۽ سياسي بيداري جو هڪ عظيم ۽ اعلى مرڪز بنجي پيو، جتي پري پري کان طالب علم اچي علمي ۽ روحاني فيض حاصل ڪندا هئا. مولانا غلام مصطفى قاسمي لکي ٿو ته ” هن مدرسي جو نئون دور 1305 هه ۾ شروع ٿيو. جڏهن مولانا عبيدالله سنڌي رح مدرس اعلى ٿيا. هن درسگاهه علم ۽ اشاعت ۾ وڏو مثالي ڪم ڪيو. هتان جو پهريون شاگرد، استاد العلماءَ مولانا عبدالقادر ڪولاچي هو. مولانا عبدالقادر هتي اچي حديث جو دور پڙهڻ لڳو. مولانا عبدالعزيز ٿريچاڻوي، مولانا احمد علي لاهوري، مولانا خوش محمد ميروخاني ۽ ٻيا ڪيترائي عالم هتان جا شاگرد هئا. هيءُ درسگاهه سانده ست سال وڏي اوج ۽ عروج تي رهي ۽ ڪيترن ئي عالمن هتان پڙهي فارغ ٿي سنڌ ۾ سنٿ جيارڻ ۽ علم ۽ اشاعت لاءِ ڪم کي لڳي ويا.
مطلب ته مولانا تاج محمد امروٽي جي هن عظيم درسگاهه مسلمانن ۾ ايڏو ته اثر پيدا ڪيو، جو سنڌ مان بدعت ۽ بداعتمادي جي پاڙ پٽجي ويئي ۽ طالبن ۾ ٻين عالمن سان گڏ وطن جي آزادي ۽ جهاد جو جذبو پيدا ڪيو ويو ۽ اهو ئي سبب آهي جو هن مدرسي مان فارغ التحصيل عالمن سنڌ توڙي سنڌ کان ٻاهر قومي ۽ ديني اصلاح لاءِ نمايان ڪم ڪيو ۽ وطن جي آزادي سندن ڪوششن جي مرهون منت آهي.
[b] مولانا تاج محمد امروٽي:[/b] مولانا تاج محمد امروٽي جو پورو اسم مبارڪ سيد تاج محمد شاهه ولد سيد عبدالقادر عرف ڀورل شاهه هو. پاڻ خيرپور ميرس قلعي جي پريالوءِ شهر نزديڪ ڳوٺ ديوانو ( ڳاڙهي موري) ۾ سنه 1858 – 1857ع ڌاري پيدا ٿيو.
مولانا تاج محمد امروٽيءَ جو پهريون استاد عبدالقادر پنهواريءَ وارو هو، جيڪو سنڌ جو جيد عالم هو. پنهنجي والد وٽان علم پرايائون پر سندن وفات کان پوءِ مولانا تاج محمد امروٽي، ڀرچونڊي شريف ۾ قطب زمان حافظ محمد صديق وٽان فيض ورتو. حافظ محمد صديق، پنهنجي زماني جو امام اولياءَ هو. پاڻ پنهنجي مرشد جي چوڻ تي امروٽ ۾ درسگاهه قائم ڪيائون. اها درسگاهه ديني تعليم ۽ روحاني تربيت جو مرڪز ٿي پئي. اُتر سنڌ، بلوچستان ۽ پنجاب جا ڪيترائي شاگرد هتي علم پرائڻ آيا. نابينن لاءِ الڳ ڪلاس کوليو ويو. جلد ئي مولانا عبيدالله سنڌي 7سنه 1890ع ڌاري هندستان جي مختلف مدرسن مان تعليم مڪمل ڪري، سيد تاج محمد امروٽيءَ سان اچي مليو. مولانا امروٽيءَ تبليغ کي وسيع ڪرڻ لاءِ ”محمود المطابع“ نالي پريس قائم ڪئي. جنهن جو انچارج مولانا عبيدالله سنڌي هو. جنهن سنڌ جي مسلمانن ۾ تمام گهڻي جاڳرتا آندي، جو ننڍا ننڍا ڪارائتا ڪتاب ڇپجڻ لڳا ۽ ان سان گڏ مدرسي مان به پرجوش عالم ۽ مجاهد پيد ٿيڻ لڳا. جن اڳتي هلي آزاديءَ واري جدوجهد ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو.
امروٽ شريف جي هيءَ درسگاهه پوري ننڍي کنڊ ۾ ايتري ته معروف ٿي وئي جو هندستان جا ڪيترائي نالي وارا ممتاز عالم دين، سياستدان، تحريڪن جا اڳواڻ ذاتي طور امروٽ شريف ۾ آيا، جن ۾ محمودالحسن، مولانا اشرف علي ٿانوي، مولانا حسين احمد مدني ۽ ٻيا به ڪيترائي صاحب آيا.
هن درسگاهه کي ديوبند جي طريقي تي جاري ڪيو ويو. ان جو روح تعلق ديوبند سان قائم ڪيو ويو. هن درسگاهه جي نصاب ۾ حديث، تفسير ۽ شاهه ولي الله جي فڪر ۽ فلسفي کي شامل ڪيو ويو. هن درسگاهه ۾ علمي ۽ فڪري بلندي توڙي حالتن کي سياسي، سماجي ۽ تهذيبي طور سمجهڻ تي وڌيڪ زور ڏنو ويو، تنهنڪري شاگردن ۾ وطن جي آزادي ۽ دين کي وري جيارڻ جو جذبو پيدا ٿيو.
آزاديءَ جو ڪوڏيو، علم جو ڀنڊار، روحاني درجن جي بُلندين تي پهتل، هيُ ستارو 5 نومبر 1927ع تي دارالبقا ڏانهن راهي ٿيو. حضرت جن کي ڪو به اولاد ڪو نه هو، ان لاءِ سندن ڀائٽي نظام الدين شاهه کي گاديءَ تي ويهاريو ويو.