درسگاهه مخدوم بلال سمون
سيد ميران محمد جونپوري جڏهن سنڌ ۾ آيو ته سنڌ ان وقت فڪري طور دولهه دريا خان، ڄام نندي جي وزيراعظم جي هٿ هيٺ هئي. ان وقت جا سڀئي ادارا فرقيواريت واري فضا هيٺ هلي رهيا هئا. سيوهڻ، نصرپور، بکر، بوبڪ، پاٽ وغيره جون صنعتي پيداوارون ٻاهرين ماڻهن جي اک ۾ هيون. ميران محمد جونپوري سپهه سالار اسلامزم وارو نظريو کڻي، سنڌي پورهيت ۽ عام ماڻهن کي قومي طور يرغمال بڻائي رهيا هئا. اها ڳالهه ماڻهن خاص طور ساڃهه وندن کي نه پئي آئڙي. سنڌ جا عالم هڪ طاقتور طبقو هئا، جيڪي پنهنجي دور ۾ ذهنن جي آبياري ڪري رهيا هئا. خود سمن ۾ وڏا جيد عالم موجود هئا. ڄام نظام الدين جو ڀاءُ بايزيد، ڀاءُ کان ٿي ملتان هليو ويو. اتي وڃي هن هڪ ديني مدرسو کوليو هو. مخدوم بلال واري مدرسي ۾ ڄام فتح خان جي دور ۾ علم منطق تي لکيل ”الزيده“ ڪتاب پڙهايو ويندو هو. ان وقت ٻيا به مدرسا هئا جيڪي هنن عالمن شيخ مير بن ابو سعيد پوراني، شاهه قطب الدين بن شاهه محمود، مخدوم عبدالرشيد هالائي، مخدوم متو، مخدوم فضل الله، قاضي نعمت الله، مخدوم عبدالرحيم (بوبڪن وارو) مخدوم ميان محمد سيوستاني، مخدوم عبدالعزيز ابهري، ميرڪ شيخ عبدالباقي، مخدوم فخر پوٽو، مولانا ضياءَ الدين، مولانا سعد درٻيلوي، مخدوم محمد عثمان درٻيلوي ۽ ٻين ٿي هلايا.
انهن سڀني عالمن جي وچ ۾ شعوري ۽ علمي رابطو هو. سندن مدرسن سنڌ جي سياسي ڪردار ٺاهڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو هو. پر مڙني کان سرس مخدوم بلال وارو مدرسو هو، جنهن جي قيادت ۾ ٽلٽيءَ وارو معرڪو ٿيو ۽ شاهه بيگ ارغون سنا مهاڏو اٽڪايو۔ سياسي طور دريا خان اڳيان هو، ليڪن سندس پويان سنڌ جو سڄو علمي لڏو موجود هو. عالم، عارف، محدث، مفسر، صوفي ۽ سلطان العارفين مخدوم بلال، مخدوم حسن سمي جو فرزند هو. پاڻ ٽلٽيءَ ۾ زندگي جو وڏو حصو درس و تدريس ۾ گذاريائين. زهد و تقوى ۾ زندگي جو وڏو حصو درس و تدريس ۾ گذاريائين. زهد و تقوى جي معاملي ۾ سندس ڪو به مٽ ڪونه هو. علم حديث ۽ تفسير جو وڏو ڄاڻو هو. مخدوم بلاول ڪبروري طريقي جو صوفي هو ۽ شيخ دوست علي سيستاني جو مريد هو. اهو سلسلو شيخ جنيد بغداديءَ سان ملي ٿو.
ڄام فيروز جي زماني ۾ شاهه بيگ ارغون جڏهن سنڌ تي ڪاهيو، ته ٽلٽي وٽ کيس مخدوم بلال جي مريدن ۽ شاگردن سان زبردست مقابلو ڪرڻو پيو. جنهن ۾ کيس تمام گهڻو نقصان ٿيو. پر شاهه بيگ وڌندي وڃي ٺٽي تي قبضو ڪيو ۽ ڄام سان سنڌ جي پهرئين ورهاڱي جو معاهدو ڪيو. جلد ئي شاهه بيگ سيوهڻ ۾ منزل انداز ٿيو ته علائقي جي زميندارن کيس ٻڌايو ته اوهان جي راهه ۾ رڳو مخدوم بلال آهي جنهن کي هٽايو ته بغاوت ٿي ويندي. آخر جڏهن سنڌ ارغونن جي مڪمل قبضي هيٺ آئي. تڏهن مخدوم صاحب کي پهرين محرم 935هه يا سن 929 هه ۾ مرزا شاهه بيگ جي حڪم سان شهيد ڪرايو ويو. سندس مدرسي ڪيترائي عالم فاضل ۽ قومي ڪارڪن پيدا ڪيا. اڄ به سندس درگاهه قومي ڪارڪنن لاءِ قبلي جو درجو رکي ٿي. مخدوم بلاول جي مدرسي سنڌ ۾ بلاولي تحريڪ جو بنياد وڌو، جنهن ۾ شاهه اويس، پير ترهو، مخدوم ساهڙ لنجار، قاضي ڏتو سيوهاڻي، شاهه حيدر سنائي ۽ ٻيا کور سارا عالم شامل هئا، جن مخدوم بلاول جي مشن کي اڳتي وڌايو. هتي سندس شاگردن جي مختصر سوانح عمري ڏجي ٿي، جي هتان پڙهي نڪتا.
[b]مخدوم ساهڙ لنجار[/b] : مخدوم ساهڙ بن مخدوم معزالدين مخدوم بلاول رضه جو وڏو خليفو هو. سندس ذڪر ” حديقته الاوليا“ ڪتاب ۾ آهي. پنهنجي مرشد ۽ استاد جي وفات کان پوءِ مخدوم نوح وٽ رهيو، اتان گهڻو ئي فيض پرايائين. مخدوم صاحب 980 هه ۾ وفات ڪئي. سندس مقبرو انڙپور ضلع ڄام شوري ۾ آهي.
[b] قاضي ڏتو سيوهاڻي[/b]: قاضي ڏنو مخدوم شريف الدين ولد شيخ محمود سيوستاني، مخدوم شرف الدين، مخدوم راهوءَ جي لقب سان هڪ نامور بزرگ ٿي گذريو آهي. سندس فرزند قاضي ڏنو، مرزا شاهه حسن ارغون پاران ٺٽي شهر جو قاضي القضاءَ هو. هن ابتدائي تعليم پنهنجي والد کان پرائي. حديث جو علم مخدوم بلاول وٽان پرايائين. پاڻ عربي زبان کان سواءِ ترڪي زبان جو به وڏو ماهر هو. پنهنجي والد (مخدوم راهو) جي وفات کان پوءِ وصيت موجب سهروردي طريقي ۾ مخدوم بلاول وٽ بيعت ڪيائين. سندس حافظو تيز هو. کيس صفحن جا صفحا برزبان ياد هوندا هئا. هو علم جعفر ۽ ٻين مشڪل علمن جو به ماهر هو.
[b]سيد حيدر سنائي [/b]: هيءُ ڪامل ولي به حضرت مخدوم بلاول رضه جي فيض يافتن ۽ بلاولي تحريڪ جي سرواڻن مان هڪ هو. ٻارنهن سالن جي عمر ۾ مخدوم بلاول ۽ مولانا عمر هليو، جيڪو اتي درس ڏيندو هو. انهن جي خدمت ۾ پيش ٿيو. اتي سندن نگرانيءَ ۾ ظاهري ۽ باطني علم حاصل ڪيائين ۽ بلند مرتبي تي پهتو روايت ڪن ٿا ته سيد محمد ميران جونپوري جڏهن سنڌ ۾ پهتو ۽ مهدويت جي دعوى ڪيائين. ٻيڙِن جي قافلي سان سنڌوءَ مان ويندي، سن شهر ڀرسان لنگهيو، تڏهن حڪم ڪيائين ته جيڪي به ولي هتي رهن ٿا، سي اچي سندس ٻيڙي جون رسيون ڇڪين. اهڙي هام تي شاهه حيدر سنائي جي ماڻهن هلان ڪري سندس سمورا ٻيڙا ساڙائي ڇڏيا. ان ريت کيس سنڌ مان افغانستان ڏانهن وڃڻ تي مجبور ڪيو، جڏهن سيد ميران محمد جونپوري جي حاڪميت تان هٿ کنيو ۽ قنڌار جون ڪنجيون مغل شهنشاهه بابر جي حوالي ڪيون، تڏهن هن سياسي صورتحال جو فائدو وٺندي سنڌ تي قبضو ڪيو. مخدوم بلاول جي مزاحمتي تحريڪ تي هن مخدوم بلاول کي شهيد ڪرايو ۽ ان جي خليفي شاهه حيدر سنائيءَ کي ڪڇ ڏانهن ملڪ بدر ڪيو. انهيءَ دور ۾ ارغونن پاران شهر ۾ فوجي ڇانوڻي قائم ڪئي ويئي ۽ پوءِ پيرسنيءَ ۾ شاهه حيدر سنائي کي سنڌ ۾ واپس اچڻ جي اجازت ملي. شاهه حيدر سنائي جي صحبتن ۾ مخدوم نوح هالائي به رهيو. شاهه حيدر سنائي 937 هه ۾ فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪيو، سندس مزار شريف سن شهر جي قبرستان ۾ آهي. سندس اولاد اڄ به سن شهر ۾ رهي ٿو. سنڌ جو مفڪر، اديب ۽ سياسي اڳواڻ غلام مرتضى سيد (جي ايم سيد) سندس تيرهين پيڙهيءَ مان آهي.