ڏونگر مون سين روءُ (تاثرات/رايا)
اياز لطيف پليجو
اهو ٻڌي بيحد ڏک ٿيو تہ ناليوارو صحافي اسحاق مڱريو هن دنيا ۾ ناهي رهيو. سندس روح کي ابدي سڪون نصيب ٿئي.
(مشتاق ميراڻي)
**
هي ٽي شيون اسحاق مڱريي کي سنڌ توڙي ملڪ جو کاهوڙي صحافي بڻائين ٿيون، بي ڊپو، بي ريا سچار، ۽ تحقيقاتي
حسن مجتبيٰ
**
سنڌ جي سدوري پُٽ ۽ صحافت جي وڏي نالي، اسان جي دوستن جو والد، اسان جو پيارو اسحاق مڱريو ھي جھان ڇڏي ويو. سندس خاندان ۽ صالح مڱريو سان تعذيت ڪجي ٿي. ﷲ سائين سندس درجات بلند ڪري.
مسعود لوهار
**
اڄوڪي ڏڪار جي دور ۾ صحافت جو سڪار ھئو اسحاق مڱريو
خالق جوڻيجو
**
اسحاق مڱريو سنڌ جي جديد صحافت جو روح ھيو.
رياض چانڊيو
**
اسحاق مڱريي جي اوچتي وڇوڙي تي سڄي سنڌ جهري پئي آھي. اسحاق سائين سچو سنڌ دوست، وطن دوست کاھوڙِي ڪردار ھيو.
بدر چنہ
**
سنڌ جي نالي واري سيلاني صحافي سائين اسحاق مڱريي جي اوچتي وڇوڙي تي ڏک جو اظھار ڪريون ٿا..
سامي ميمڻ
**
سنڌي صحافت جو هڪ وڏو نالو ادا اسحاق مڱريو اڄ اسان کان ابدي طور موڪلائي ويو
ذوالفقار قادري
**
سينيئر استاد جي حيثيت رکندڙ صحافي اسحاق مڱريي جي وڇوڙي تي ڏک ٿيو.
علي نقرچ
**
ڪيئن اعتبار ڪجي تہ اسحاق مڱريو بہ موڪلائي ويو، اڄ حيدرآباد جي علمي، ادبي ۽ صحافتي حلقي ۾ ڏک جي لھر ڇانيل آهي ۽ هر اک آلي آهي.
ساٿي مصطفيٰ نظاماڻي
**
صحافت سان عشق جي حد تائين لڳاءُ رکندڙ اسحاق مڱريي جي وڇوڙي تي سندس وارثن، دوستن ۽ انھن قلم ڌڻين سان ڏک جو اظھار ڪريون ٿا.
عبدالرزاق بروهي
**
ھڪ طرف شھيد نصرﷲ گڏاڻيءَ جھڙن سچار صحافين کي رياستي دلال ڀوتارن ھٿان قتل ڪرايو وڃي ٿو.
ٻئي طرف بيباڪ صحافين کي اخباري مالڪن طرفان اخبارن جي ايڊيٽر شپ تان ھٽايو وڃي ٿو، ۽ ٽئين طرف ھميشہ سچ جي ساک برقرار رکندڙ ۽ سچ لکندڙ اسحاق مڱريي جھڙا سنڌ دوست صحافي ھي جھان ڇڏيندا وڃن. اسحاق مڱريو حيدرآباد جي صحافتي دنيا کي ويران ڪري ويو آھي. سندس وڇوڙو جيءُ جهوريندڙ آھي. ھن صحافت جي ميدان ۾ ھميشہ قلم جي لڄ برقرار رکي ۽ ثابت ڪيو تہ صحافت، ’صحيفي‘ مان نڪتل لفظ آھي.
اسحاق مڱريي جھڙا صحافي پيدا ٿيڻ مشڪل آھن!
تاج جويو
**
سنڌ جي جرئت منديءَ واري صحافت جي آخري بابن مان هڪ اسحاق مکريو هاڻي اسان ۾ ناهي رهيو. هن پنھنجي عملن جا نتيجا ڄاڻندي بنا ڪنھن خوف ۽ لالچ جي لکيو، پر سدائين ثابت قدم رهيو، پنھنجي اعتماد ۽ سچائيءَ جي شعور تي ڪڏهن بہ وڏائي نہ ڪئي. هن پنھنجي زندگي حقيقي انساني تحقيقاتي صحافتي اخلاقيات ۽ لوڪ ڏاهپ لاءِ نرالي انداز ۾ وقف ڪري ڇڏي. خدا کيس جنت ۾ جاءِ عطا ڪندو.
گل محمد عمراڻي
**
اسحاق مڱريي جون صحافتي خدمتون هميشہ ياد رکيون وينديون. ماحوليات ۽ سياسي منظرنامي تي سندس گهري نظر هئي. اسحاق پنھنجي زندگي صحافت ۽ سنڌ جي خدمت لاءِ وقف ڪري ڇڏي. سندس تجزيا هميشہ معلوماتي ۽ بصيرت رکندڙ هئا، ۽ هن پنھنجي ڪم ذريعي سماج ۾ مثبت تبديلي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. اسحاق مڱريي جو لاڏاڻو صحافت جي شعبي لاءِ ناقابل تلافي نقصان آهي ۽ ان سان پيدا ٿيل خال ڪڏھن بہ ڀرجي نہ سگهندو.
سيد زين شاھہ
**
23هين جُون تي حيدرآباد آرٽس ڪائونسل پاران عظيم صحافي مرحوم اسحاق مڱريو لاءِ تعزيتي ريفرنس ڪوٺايو ويو. تقريب ۾ اسحاق جي صحافتي خدمتن ۽ ڪيل ڪم کي خراج تحسين پيش ڪيو ويو. معزز صحافي، ساٿين ۽ دوست سندس شاندار پيشي ۽ ميڊيا جي منظر نامي تي ان جي اثرن کي ساراهڻ لاءِ گڏ ٿيا. هنن دل جي گهراين سان ساروڻيون اوريون ۽ صحافت ۾ سندس لڳاءَ، ديانتداري ۽ جذبي جون ڪٿائون بيان ڪيون. شرڪتن ڪندڙن سندس وفات تي گهري ڏک جو اظھار ڪيو ۽ ان ڳالھہ تي زور ڏنو تہ اسحاق ايندڙ نسل جي صحافين لاءِ پنھنجي ڪم جا اڻ مٽ نقش چِٽي ويو آهي. اها تقريب صحافتي دنيا جي احترام لائق شخصيت کي جوڳو خراج تحسين پيش ڪرڻ لاءِ هئي.
اسان جي پياري دوست محترم اسحاق مڱريي جي ڪُمھلي وڇوڙي تي اسان کي گهرو صدمو رسيو آهي. مڱريو صاحب سنڌ، پاڪستان جو نامور برک صحافي هو، جنھن مختلف معروف سنڌي اخبارن ۽ رسالن ۾ نمايان خدمتون سرانجام ڏنيون. هو ماهر اسٽوري رائيٽر هو، جنھن پاڻي، زراعت، ثقافت ۽ سنڌ جي قدرتي آبي گذرگاهن تي بيشمار اسٽوريون لکيون.
مڱريو صاحب رڳو ڪو صحافي نہ هيو، هو سنڌ جي ماڻھن کي درپيش حقيقي مسئلن جو محقق ۽ وڪيل هيو. سندس ڪم کيس صوبي جي ڏورانھن علائقن ۾ وٺي ويو، هن اٽل ارادي سان علائقائي مسئلن کي اجاگر ڪيو. سندس لکڻين بي زمين هارين، ماهيگير برادرين، ساحلي آبادين ۽ سنڌ جي ننڍين ۽ پٺتي پيل برادرين جي حالت زار ڌيان ڇڪايو.
مڱريي صاحب سان منھنجي پھرين ملاقات 1996ع ٿي، جڏهن هو سانگهڙ ۾ رهندو هو. ان لمحي اسان جا لاڳاپا وڌيڪ گهرا ٿيا ۽ اسان جي ٻين معزز دوستن جھڙوڪ سليمان جي ابڙو، مھيش ڪمار، ذوالفقار هاليپوٽو، مصطفيٰ ميراڻي، پنهل ساريو، مرحوم سائين محمد علي شاھہ ۽ مرحوم جان خاصخيليءَ سان جاندار ڳالھين ۽ مباحثن سان ڀرپور ڪيتريون ئي ملاقاتون ٿيون، جيڪي گهڻي ڀاڱي زراعت، زرعي نظام ۽ سنڌ جي ماحولياتي نظام جي چوڌاري ڦرنديون هيون.
مڱريو صاحب ڌرتي ماءُ جو سچو سپوت، هڪ شاندار شخص ۽ هڪ پيارو دوست هيو. پٺتي ماڻھن جي حقن جي وڪالت لاءِ هن جو لڳاءُ اٽل هيو. هن سنڌ ۾ بي زمين هارين، مھاڻا برادرين، ساحلي پٽيءَ جي رهواسين ۽ ٻين پٺتي پيل ماڻھن جي جدوجھد ۽ حقن لاءِ جذباتي انداز ۾ لکيو.
اڄ هُن جي، هِن فاني دنيا مان هليو وڃڻ تي اسان بي سھارا ٿي ويا آهيون. هن جي اڻھوند هڪ اهڙو خال پيا ڪري ڇڏيو آهي، جيڪو ڪڏهن بہ ڀرجي نہ سگهندو. ان عظيم انسان جي وڃڻ واري نقصان کي اهي سڀ ماڻھو محسوس ڪري رهيا آهن، جيڪي هن کي سڃاڻن ٿا. صحافت ۽ مظلومن جي ساٿ ڏيڻ ۾ هن جي خمتن کي ايندڙ نسلن تائين ياد رکيو ويندو.
اسان مڱريي صاحب جي وفات تي سوڳوار آهيون ۽ سندس گهرڀاتين ۽ دوستن سان دلي ڏک جو اظھار ڪريون ٿا. هن جو ڪم اسان جي حوصلا افزائي ۽ رهنمائي ڪندو رهندو. جنھن دوران اسان هن جي کوٽ محسوس ڪرائيندڙ نقصان جي گهري احساس کي منھن ڏيندا رهنداسين.
محمد اسماعيل ڪنڀر
سوشل ميڊيا تان کنيل - ترجمو مجيب ناريجو
**
هن کي ڪنھن ڏورانھين ڏيھ اسھڻو هجي
پنھنجي رنگ ڍنگ جي انتھائي منفرد ۽ صحافت ۾ ائنٿراپالاجي جي نگاھہ شامل ڪندڙ هڪ نرالي لکاري اسحاق مڱريي جي اوچتي لاڏاڻي تي بيحد ڏک ٿيو. حيدرآباد جي رستن تي هاڻ سڀ ڪجهہ ساڳيو هوندو، پر عقل جي دور ۾، دل جي دنيا جو هڪ درويش صفت صحافي نہ هوندو، جيڪو هر ٻئين ٽئين ڏينھن اوچتو ڪنھن چوڪ، سگنل، يو ٽرن وٽان مسڪرائيندي ٽڪرائبو هو ۽ ڪلھي ۾ گودڙي نما ٿيهلي کي سنڀاليندي، پراڻي ڦٽڦٽيءَ تي اهڙي بي پرواهيءَ سان گذري ويندو هو، ڄڻ هن کي ڪنھن ڏورانھين ڏيھ اسھڻو هجي... اسحاق مڱريي جي سنڌي صحافت ۾ اهڙي ئي جاءِ آهي، جھڙي عبدالقادر جوڻيجي جي سنڌي ادب ۾. ٻئي شھر ۾ رهندي، جهنگ ۽ رڻ جي بلا هئا.... ۽ 'بلا' بہ اردوءَ واري، معنا 'بلا جا قابل' - ۽ پنھنجي شعبي ۾ لغت ۽ موضوعن جون نيون دريون کوليندڙ. سنڌي صحافت جي زوال واري دور ۾، اسحاق مڱريي جو وڃڻ، اسان سڀني جي زندگين ۾ هڪ وڌيڪ ڏک جو واڌارو آهي.
اسحاق سميجو
**
سنڌ جو جاکوڙي صحافي، بھترين انسان، دلين جا دروازا کليل رکندڙ دوست ۽ سچو کرو پورهيت صحافي پيارو اسحاق مڱريو هي جھان ڇڏي ويو...
ساڻس گڏ گذاريل پل، ڏينھن، مھينا، سال هميشہ هڪ بھترين انسان جي ياد ڏياريندا رهندا. دوستن جي درميان هميشہ سندس ٽھڪن جا پڙاڏا گونجندا رهندا.... دلين ۾ هميشہ زندہ رهندو....
نثار کوکر
**
جڏهن ’خانہ بدوش‘ (ڪيفي حيدرآباد) گروهي اديبن جي نشاني تي هئو، تڏهن فاروق سومرو، اسحاق مڱريو ۽ مھيش ڪمار اسان جي خانہ بدوش تي ٿيندڙ تقريبن جا مستقل مھمان هوندا هئا. رات جو دير سان جڏهن ’اياز ميلي‘ جي محفل ختم ٿيندي هئي ۽ والنٽيئرس ۽ فنڪارن جي ماني لڳندي هئي، تڏهن بہ هي ٽيئي ڄڻا پنھنجين فيمليز سان گڏ اسان سان شامل هوندا هئا.
اسحاق مڱريو سنڌي صحافت ۾ پنھنجي سڃاڻپ پاڻ هئو. هو انھن چند صحافين مان هئو، جن ڪڏهن بہ ڪنھن وهندڙ گنگا مان پنھنجا هٿ ڌوئڻ بدران پنھنجي رکي سکي تي قناعت ڪئي هئي. هن کي نہ ڪڏهن مائيڪ پڪڙڻ جي خواهش ٿي، ۽ نہ ئي ايڊيٽر بڻجڻ جي. هو ڊيسڪ ۽ فيلڊ جو صحافي هئو ۽ ڊيسڪ ۽ فيلڊ تائين ئي محدود رهيو.
هن جو پنھنجو ئي رنگ هئو ۽ پنھنجي رنگ وارو هيءُ اڪيلو صحافي هئو. جنھن وقت سندس جوان پٽ جو لاڏاڻو ٿيو تہ مون کي همت نہ ٿي تہ ان جي هن سان ڪيئن وڃي تعزيت ڪريان.... ۽ مون ساڻس تعزيت نہ ڪئي هئي.
هُو (پنھنجي پٽ جي وفات سبب) تمام گهڻو ٽُٽي چڪو هئو، پر جڏهن اياز ميلي ۾ آيو تہ ازخود، هميشہ وانگر محفل ۾ مون سان گڏ جهومڻ لڳو. ان وقت سندس چھري تي مسڪراهٽ هئي، پر اکيون ڀريل هئس. چيومانسِ،”اوهان جو ڪيئن ٿورو مڃان. “
ساڳي طرح جهومندي هجوم ڏانھن اشارو ڪندي چيائين، ”هي جيڪو اوهان معجزو برپا ڪيو آهي، اهو زندگيءَ ڏانھن ڇڪي ٿو اچي. “
منھنجون اکيون آليون آهن اهو سوچيندي تہ هيءُ زندگيءَ سان ڀريل ماڻھو وري ڪڏهن بہ خانہ بدوش ۽ اياز ميلي ۾ نظر نہ ايندو!!
(سوشل ميڊيا تان ترجمو: انور ابڙو -23 جون 2024ع تي ڪاوش دنيا ۾ شايع ٿيل)
امر سنڌو
**
هونئن تہ ھُن جُون کوڙ ڳالھيون آھن، پر مان 17 سال اڳ وارو اُھو پُراڻو منظر وساري نہ سَگهيو آھيان، جڏھن جوھيءَ ۾ ھِڪ ڊاڪٽرياڻيءَ سان ريپ جو واقعو پيش آيو ھو، ۽ سَڀ خبر ھُوندي بہ آواز اُٿارڻ لاءِ ڪو تيار نہ ھو- اُن وقت مُون ھِڪ نظم لکيو ھو ’جوھيءَ کي ڪو بُگٽي گهرجي‘ - سائين اسحاق جو تعلق سانگهڙ ضلعي سان ھو، ۽ سورھيہ بادشاھ جي تحريڪ کان مُتاثر ھو- شايد خانداني لحاظ کان بہ حُر جماعت سان مُنسلڪ ھو- اُن ڪري اسحاق صاحب مُون تي سَخت ڪاوڙيو ھو، ۽ "ڪوشش" آفيس اچي وڏو جهيڙو ڪيو ھُئائين تہ ”اھا ڪھڙي ڳالھ آھي تہ جوھيءَ کي ڪو بُگٽي گهرجي...؟؟ ڇا سنڌي ماڻھن ۾ ڪا طاقت، قوت ۽ غيرت ناھي جو ھاڻي جوھيءَ جي مَظلوم نياڻيءَ سان ڪو بُگٽي اَچي انصاف ڪندو...؟؟“ بَھرحال! اسحاق صاحب ھِڪ لحاظ کان دُرست ھو- اسحاق مڱريو ھِڪ وڏو صَحافي ۽ خُوبصورت انسان ھو- ھِڪ دفعي پريس ڪلب حيدرآباد ۾ عوامي تحريڪ جي ڪانفرنس دوران اختلاف رکندي اسحاق صاحب ڪجهہ سَخت لفظ ڳالھايا تہ مُون اُن عمل تي احتجاج ڪيو- ڪانفرنس ختم ٿيڻ کانپوءِ مان ساڻس ملڻ لاءِ وڌيس تہ ھُو وڌيڪ تيزيءَ سان اڳتي وڌي آيو، ۽ ڀاڪُر پاتائين، ۽ پيار ڏنائين- ھاڻي ھُو ھِن دُنيا ۾ ناھي رھيو تہ سَڀ ڳالھيون ياد اَچي رھيون آھن، ۽ مُون کي ايئن محسوس ٿِي رھيو آھي تہ سنڌي صَحافت کان ھِڪ ٻيو رشيد راڄڙ ھميشہ لاءِ رُسي اھڙي ديس ھليو ويو آھي، جتان ڪير بہ واپس نہ ورندو آھي!
نعمت کهوڙو
**
هُو منھنجي بابا جو گهاٽو دوست هو، اسين هن کي ايئن ڏسندا هئاسين جيئن وڏن ماڻھُن کي سڄي دنيا ۾ ڏٺو ويندو آھي. اسان جي بابا جي اميري اها هئي جو سندس دور جا تقريبن سڀ وڏا ماڻھو سندس دوست هئا ۽ اسين بابا جي پئسن واري جُوکائي کان وڌيڪ سندس ان اميريءَ تي نازان رهياسين.
بابا جي گذريل ورسي ۾ بہ هو شريڪ ٿيو هو ۽ پنھنجي شاندار گفتگو وسيلي هن اسان کي اسان جي بابا سان ٻارهن سالن جي وڇوٽي کانپوءِ هڪ خوبصورت ملاقات ڪرائي هئي.
هو صحافت ۾ عيب جوئي جي عروج واري زماني ۾ روهيڙي جي رنگ برنگي گلن سان جنجهيل وڻ تي اسٽوري ڪندو هو.
فطرت جي بي رحم اصولن تحت هر ماڻھوءَ کي موت جي مرحلي مان گذرڻو آھي، پر اسحاق مڱريي جھڙا ماڻھو جيئن زندگيءَ کي ڀرپور ۽ خوبصورت جيئا، اهو فن تمام ٿورن ماڻھُن وٽ ئي نظر آيو.
سدا سلامت چاچا.
خليل ڪنڀار
**
ھن سان ڪا ڏيڍ ڏھاڪي جي رفاقت رھي پر ويجهڙائپ وارو عرصو 2013ع کان 2017ع تائين رھيو جنھن ۾ ڪجهہ سال اھڙا بہ ھئا جو ھڪ ئي پلازا جي ڇت ھيٺ اسين سڀ رھندا ھئاسين ۽ پوءِ ھڪ اھڙو بہ وقت آيو جو اسان ۾ ان بڻت ٿي، پر صبح ٿيندي ئي اسحاق صاحب منھنجي فليٽ تي اچي ويو ۽ اھا سندس پنھنجائپ جو اعليٰ مثال ھو جو ھن رشتا ڇنڻ بدران ڳنڍڻ جو سلسلو جاري رکيو ۽ ساڻس آخري ملاقات 6 جون تي ٿي جڏهن سندس سالگرھ ڏھاڙو ھو اسپتال ۾ آڪيسجن وچ ۾ وڪوڙيل ھو ۽ مون رڳو ساڻس ھٿ ملائي چيو تہ سالگرھ جون مبارڪون جلدي ٺيڪ ٿيو تہ المنظر تي ڪيڪ ڪاثينداسين ۽ ھن بيوسي جي مرڪ چپن تي آندي هئي.
اسحاق صاحب درياھ دل ماڻھو ھو دل جي ڳالھہ زبان تي آڻي ۽ سڌو سچ چوڻ ۾ ھن ڪڏهن ڪونہ ڪيٻايو...
اسحاق صاحب اوھان سدائين اسان جي ڪچھرين ۽ ميڙاڪن ۾ ياد رھندا...
فقير سليم
**
ھو مري تہ ان ڏينھن ئي ويو ھو جڏھن جوان پٽ حسن جو مڙھ ھن لحد ۾ پئي لاٿو ويو. ان بعد تہ بس ھو جيئي پيو. اسحاق سائين خاموشيءَ سان ڪم ڪندو ويندو ھو. ڪنھن کي ٻڌائڻ کان سواءِ ۽ ائين خاموشيءَ ۾ بيماريءَ سان جهيڙيندي اڳئين پار وڃي پھتو. ڪنھن کي ٻڌائڻ ۽ ھٿ ٽنگڻ کان سواءِ پنھنجي نھٺائي، مان ۽ شان کي برقرار رکندي هليو ويو.
سارنگ لطيف چانڊيو
**
سنڌ جي چند ايماندار صحافين کي ڇڏي، باقي اڄ جي عطائي، جڳاڙي صحافين وانگر، سائين اسحاق مڱريو گهر ويٺي اسٽوريون نہ ٺاھيندو ھو، فري لانسر صحافي ھو، سندس پروفائيل ۽ اسٽوريون اڄ بہ رڪارڊ جو حصو آھن... سنڌ اخبار ۾ ڪم ڪرڻ سبب ساڻس ويجهڙائي رھي بي ڊپو، سادو محبتي، فقير مزاج، يار ويس ۽ کل ڀوڳ وارو ماڻھو ھو. سندس ٽھڪ نہ ٿا وساري سگهجن... صحافت کان ڪٽجڻ کان پوءِ منھنجي ھن سان اڪثر ملاقات سائين جي ايم سيد جي سالگرھ جي موقعي تي سن ۾ ٿيندي ھئي. طبيعت ٺيڪ نہ ھئڻ سبب گذريل سالگرھ تي نہ وڃي سگهيس. آخري ملاقات بہ سترھن جنوري 2023 سن ۾ ٿي... ھن جو قلم سدائين جاگيردار ۽ رياستي ڏاڍ جو مخالف رھيو... غريبن جو ڀرجهلو ھو، صحافت جي گورک ڌنڌي جو حصو ٿيڻ بجاءِ سندس ڪردار ڪنول جي گل جيان سدائين اجرو رھيو... سندس وڇوڙي سان صحافت جي دنيا ۾ وڏو خال پيدا ٿيو آھي.
قربان کوسو
**
اسحاق مڱريي جن ڏينھن ۾ ڪوئيٽا ۾ ڪاوش جو بيورو چيف هو، تن ڏينھن ۾ ساڻس جام ڪچھريون ٿينديون هيون. ڪجهہ سفر گڏجي ڪياسين. فقير منش هو ۽ عام صحافتي بيمارين کان گهڻو پري هو. جيڪو لکندو سو جاچ جوچ ڪري، ڳڻ ڳوت ڪري پوءِ لکندو هو. علم جو ڪوڏيو هو. سڀاءَ جو بہ ڀلو هو. سندس وڇوڙو صحافت جي رڻ پٽ ۾ وڻ جو وڍجي وڃڻ آهي.
ننگر چنا
**
اري يار! تو ھي ڇا ڪيو، توکي تہ اڃان سنڌ جي جهر جهنگ تي گهڻو ڪجهہ لکڻو ھو، اڃان تہ انيڪ موضوع رھجي ويا آھن، جن تي پاڻ ڪچھريون ناھن ڪيون. تو تہ آخري ڀيرو خانہ بدوش ڪيفي ۾ ايئن چوندي موڪلايو ھو تہ ’ايندڙ وسڪاري ۾ توھان وٽ ٿر ضرور اچبو ۽ ڪچھريون ڪبيون‘، پر اڃان تہ ٿر تي بادلن جو گهٽائون ڪونہ وسيون ۽ تون ايئن ھليو وئين. اڄ 16 جون جو اڀاڳو ڏينھن آھي جڏھن 13 سال اڳ حسن درس اسان کان وڇڙي ويو ھو ۽ اڄ تون بہ انھي اڀاڳي ڏينھن تي راھي ٿي ويو آهين. اسان جون اکيون آليون آھن. تنھنجي يگاني ڪردار کي سنڌ ھميشہ ياد ڪندي رھندي.
دولت رام کتري
**
ڏک جي ڀيانڪناڪ خبر، ھڪ دور جي پڄاڻي، سنڌ جو يگانو کاھوڙي صحافي اسحاق مڱريو وڇڙي ويو. ھر موڙ تي منھنجي رھنمائي ڪندڙ، منھنجو ساٿي، منھنجو پيارو دلي دوست، منھنجو استاد، سنڌ جو ناليوارو دلير کاھوڙي، سيلاني صحافي ۽ سگهارو قلمڪار اسحاق مڱريو ھاڻ ھن سنسار ۾ جسماني طور تي ناھي. پيارو اسحاق سنڌ کان وڇڙي ويو آھي، افسوس، صد افسوس.
الھہ بچايو جمالي
**
اسحاق سان 1991 ۾ قرب جو سڳو ڳنڍيو جيڪو سدان قائم رھيو. پاڻ منھنجي ٺاھيل سالڊ فائونڊيشن... ساوڪ ايگريڪلچر اينڊ لائيواسٽاڪ ڊيولپمينٽ ۾ نائب صدر بہ رھيو.
جڏھن مليايس کلي ملياسين، کوڙ اوڀاريون لھواريون ڪيوسين.... اڄ سڀ يادون ئي رھيون
يار، ھيءَ نہ ويل وڃڻ جي
سنڌي صحافت جو وڏو نالو، يگانو انسان....
اسحاق مڱريو اڄ اسان کان ڏور ھليو ويو.
رمضان ٻرڙو
**
سنڌ جو بيباڪ بھادر ناليوارو جاکوڙي صحافي اسحاق مڱريو مختصر علالت بعد ڪراچيءَ جي ’ڊائو اسپتال‘ ۾ 69 سالن جي ڄمار ۾ ھميشہ لاءِ وڇڙي ويو. پاڻ انتھائي محبتي نھايت رلڻو، ملڻو، ملنسار، کلڻو ۽ يارويس طبيعت جو مالڪ هو. اسحاق مڱريي جي اھا وڏي خوبي ھئي جو ھن ڪڏهن بہ ڪنھن سان بہ ڪاوڙ جو اظھار نہ ڪيو. هن نوجوانيءَ جو وڏو حصو سانگهڙ ۾ قومپرست ۽ ترقي پسند سياست ۽ ھاري تحريڪ کي ڏنو. ڪامريڊ بادل ٿري، سائين الھہ ورايو اداسي، ڪامريڊ حسن عسڪري، دادا علي بخش، سائين رسول بخش ملاح، سندس سياسي ۽ فڪري اڳواڻ ۽ دوست هئا. هن صحافت جي شروعات 1990 واري ڏهاڪي ۾ سانگهڙ مان ’جاڳو‘ اخبار کان ڪئي. صحافت دوران ڪجهہ رپورٽون ڪرڻ تي کيس سختين کي منھن ڏيڻو پيو جنھن سبب ڪجهہ سالن کان پوءِ هو حيدرآباد هليو ويو، جتي هن تحقيقاتي صحافت ۾ وڏو نالو پيدا ڪيو ۽ ڪيتريون ئي يادگار اسٽوريون لکيون، پريس ڪلب حيدرآباد جو صدر پڻ رهيو. مرحوم جي جنازي نماز سانگهڙ لڳ ڳوٺ گل حسن سريوال ۾ پڙهائي وئي. جنھن ۾ ڪراچي، حيدرآباد، سانگهڙ، شھدادپور، ٽنڊوآدم، جهول سميت مختلف شھرن کان صحافين، سياسي سماجي شخصيتن سميت زندگيءَ جي مختلف طبقن سان واسطو رکندڙن وڏي انگ ۾ شرڪت ڪئي. مرحوم جي جسم خاڪيءَ کي آلين اکين سان ڳوٺ لڳ اباڻي قبرستان ۾ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو.
اسلم ميمڻ
**
اسحاق مڱريو انھن ٿورن سنڌي صحافين مان هو، جن تحقيقي صحافت جو رواج وڌو. هن ماحولياتي صحافت کي متعارف ڪرايو ۽ عالمي پائي جون ڪيتريون ئي رپورٽون ۽ فيچر لکيا. هو عالمي ماحولياتي تنظيمن آءِ يو سي اين، ڊبليو ڊبليو ايف ۽ يو اين ڊي پي جي ڪيترن ئي ماحولياتي سرگرمين ۾ حصو وٺندو رهيو. اسحاق مڱرئي حر تحريڪ، لوڪ وزڊم جي موضوع اينٿراپالاجي، جهنگلي جيوت، ثقافتي ميلن کان ويندي سنڌ جي اهم ڪردارن جي زندگي ۽ تاريخ کي پنھنجي قلم وسيلي عام ماڻھن تائين پھچايو.
محمد سليمان وساڻ
**
اسحاق مڱريي جونالو مون پھريون ڀيرو ناليواري صحافي مرحوم ف م لاشاريءَ کان ٻڌو. ڪراچي مان جاڳو اخبار نڪرڻ شروع ٿي، جنھن جو ايڊيٽر مرحوم ف م لاشاري ھو. جڏھن بہ ڪراچي ويندو ھئس، جاڳو اخبار ۾ ھمسفر گاڏھي ۽ ف م لاشاريءَ سان ضرور ملڻ ٿيندو ھو. ھڪ ڀيري ملڪ جا ڪي وڏا صحافي ’جاڳو‘ اخبار جي آفيس ۾ ف ۾ سان ويٺا ھئا، اتي ف م لاشاري اسحاق مڱريي جي ساراھہ ڪئي. سندس اسٽوري جيڪا جاڳو اخبار ۾ ڇپي ھئي، اھا بہ ڏيکاري. منھنجي خواھش ھئي تہ اسحاق مڱريو سان ملجي. پوءِ حيدرآباد مان سنڌ اخبار نڪرڻ شروع ٿي تہ اتي اسحاق مڱريو سان باقاعدہ ملڻ جلڻ پيو ٿيندو ھو. اسحاق ’ڪاوش سان، آئون ’شام‘ اخبار سانسلھاڙيل هياسين، پوءِ ’سنڌ ايڪسپريس‘ ۾ بہ گڏ ڪم ڪرڻ ڪري پنھنجائپ وارو تعلق جڙيو.
وفا برهماڻي
**
ھڪ پيار ڪرڻ وارو دوست، سنڌ جي جهر جهنگ، پاڻي، ثقافت ۽ ڌرتيءَ ڌڻين جو باوقار وڪيل اسحاق مڱريو بہ ويو ھليو!جن جي ڏڍ تي اسين ميدان عمل ۾ آھيون، انھن مان ھڪ اسحاق بہ ھو. پنھنجي دوست جي وڇوڙي تي جيءُ جهري پيو آھي. نوجوان پٽ جي ڪُمھلي موت منھنجي يار کي جهيڻو ڪري وڌو ھو. ھن جي زندگيءَ مان رونق ۽ تازگي موڪلائي وئي ھئي. ھن جو قلمي پورھيو نسلن تائين سنڌ کي ڪم ايندو.
ڪرشن شرما
**
سينيئر صحافي اسحاق مڱريي جي وفات تي دلي صدمو رسيو آهي، حيدرآباد پريس ڪلب ۾ هن سان ڪيتريون ئي ڪچھريون ٿيون. ڪجهہ عرصو 98-1997 دوران گڏجي حيدرآباد ۾ صحافت بہ ڪئي. اسحاق مڱريو صحافي هجڻ سان گڏ کاٻي توڙي ترقي پسند ڌر جي سياست جو حامي هو. ڪافي پروگرامن ۾ قومي توڙي طبقاتي جدوجھد وارن گيت گانن تي جهومي پوندو هو. خوش اخلاق ۽ عوامي انداز سان پيش ايندڙ انسان هو. صحافت ۾ بہ هو قومي حقن توڙي انساني حقن جي لاءِ ٿيندڙ احتجاجن جي ڪوريج ڪندو هو.
حريف خان چانڊيو
**
اسحاق مڱريو سنڌ جي ليکارين ۾ ۽ صحافتي دنيا جو هڪ منفرد نانءُ آهي. اسحاق مڱريو ترقي پسند، عوام دوست ۽ پيڙيل طبقي جي نمائندگيءَ واري حيدرآباد مان نڪرندڙ اخبار ’سنڌ‘ ۽ وري ’سنڌ ٽي وي نيوز‘ ۾ اسان جي سٿ ۾ انتھائي متحرڪ ڪردار رهيو آهي. جاکوڙي صحافيءَ جو نالو کڻڻ سان اسحاق صاحب جو نالو ذهن ۾ اچي ٿو. پنھنجي الڳ مزاج وارو، صاف سٿرو، قلمي پورهئي ۾ نيڪ ڪردار وارو صحافي رهيو آهي. هو جيئن ظاهر ۾ اڇو اجرو ماڻھو (آهي) ائين ئي باطن بہ اجرو. سچ سان پيار ۽ پڙهڻ لکڻ سان عشق ڪندڙ باڪردار انسان.
رزاق سروهي
**
سائين اسحاق سان پھرين ملاقات 25 ورھيه پھرين حيدرآباد پريس ڪلب ۾ ڊاڪٽر مبارڪ علي جي ليڪچر پروگرام ۾ ٿي ھئي. ھو تن ڏينھن ۾ ڪاوش ۾ ڪڏھن ويراواھ مان پيو لکندو ھو تہ ڪڏھن کاري ڇاڻ مان. سوالن جوابن جي سيشن ۾ مون سان گڏ آيل شاگرد ڀر ۾ ويٺل اسحاق صاحب کي چيو تہ ”سر!چچ نامي ۾ لکيل آھي تہ راجا ڏاھر پنھنجي ڀيڻ سان شادي ڪئي ھئي. ڇا واقعي ائين ھو؟ آھي تہ ٻاراڻو سوال، پر ڊاڪٽر صاحب کان پڇان؟“ اسحاق صاحب خوش ٿيندي مائيڪ واري ڇوڪري کي ھڪل ڪئي.
ساڻس آخري ملاقات گذريل سال مياڻيءَ ۾ ٿي ھئي. اشفاق، صدام، جبران ۽ موتئي جا گل گڏ ھئا. مون کيس حليم باغيءَ جي سٽ ’ماءُ مياڻي سدا سھاڳڻ، ٽلٽيءَ ۾ ٽانڊوڻا ٽمڪن‘ ٻڌائي تہ سندس اکيون مشعلن جيان ائين ٻري اٿيون جيئن ڪيترائي سال اڳي ھڪ لڙي رات جو مون کيس ٻڌايو تہ اسان جي ڳوٺ ۾ ھڪ حرن جي لوڙھي جا قديم آثار موجود آھن. اھا ڳالھ ٻڌي ھو پھرين ماٺ ٿيو ۽ پوءِ ڳوڙھن سان جهلملائيندڙ اکين سان چيائين تہ ’ان لوڙھي ۾ انگريزن سندس خاندان جي ھڪ انتھائي ويجهي خاتون کي قيد رکيو ھو. ‘
ان شام ھن ريسٽ ھائوس جي آڳنڌ ۾ سنڌ جيان سڪي ٺوٺ ٿي ويل قديمي وڻ بابت اتي جي سنڀال لھندڙ حميد پالاريءَ سان ڳالھايو ۽ پوءِ سندس ٽھڪ مياڻي ريسٽ ھائوس جي قديم ڀتين سان ٽڪرائجي قرت العين حيدر چواڻي ’ابديت جا سائونڊ افيڪٽس پيدا ڪندا رھيا. ‘
پير حسام الدين راشديءَ جي ھي جھان ڇڏڻ تي غلام رباني آگري اھو چئي ڪجهہ لکڻ کان انڪار ڪيو تہ ’راشدي صاحب مون کي ايترو ويجهو ھو جو آئون کيس ٿورو پري رکي ڪجهہ لکي نٿو سگهان. ‘
اسحاق صاحب بہ اسان کي ايترو ويجهو ھو جو سندس موڪلاڻي سڀني لفظن جو اڳ جهليو بيٺي آھي.
ھي موڪلاڻيءَ جو مارواڙي ٻولي جو هڪ گيت آھي، جنھن ۾ ڪليون ۽ گل ڦل پاڻ ۾ ڏک سور پيا ونڊين تہ ’ڀنئورو باغ کان خفا آھي ۽ باس (خوشبو) وٺڻ نٿو اچي. ‘
سنڌ جي ڍنڍن ڍورن، وڻن ٽڻن، جيت جڻن، جوڳين ٻڙهن ۽ واري ۽ دڙن جو سچو عاشق اسان جو اسحاق صاحب بہ ائين رسي ھليو ويو آھي.
گوبند مينگهواڙ
**
هو گودڙيءَ وارو، ڪنھن لاءِ بابو، ڪنھن لاءِ چاچو، ڪنھن لاءِ سائين، ڪنھن لاءِ فقير، ڪنھن لاءِ استاد ۽ ڪنھن لاءِ جاکوڙي صحافي؛ جيترا لقب ايتريون دنيائون پاڻ سان گڏ کڻي هلندڙ من موجي سائين سحاق مڱريو صحافتي دنيا جو شان. هن جي اندر ۾ ڪيئي درياءَ، ڪيئي نديون، ڪيئي پکي، ڪيئي وڻجارا ساھہ کڻڻن ٿا. ڇا ٿر، ڇا ڪاڇو، ڇا سمنڊ، ڇا درياءُ، ڇا ڪچو، ڇا پڪو؛ هن جا سڀ لتاڙيل هئا. هن جي ڪارائيءَ ۾ لاهوت لامڪان، ڀٽائي، قلندر ۽ هنگلاج کان ويندي راما پير جي ٻڌل ڌاڳن جو قسم حيدرآباد ۾ جيڪڏهن هو نہ ملي ها تہ ميڊيائي صنعت ۾ منھنجي داخلا بہ نہ ٿئي ها. هن وٽ ڪو گيان هو؛ هن شايد جوڳين ۽ فقيرن سان گڏ تپسيا ڪئي هئي، هو هر ڪنھن کي پاڻ ڏانھن ڇڪڻ جي ڪشش رکندو هو. ڪنھنجي ڪم اچڻ اسحاق صاحب جي جبلت ۾ شامل هو. هو کلندي کلندي ٿورائتو ٿيندي ٿيندي اسان کان وڇڙي ويو آهي. هن وٽ هٿ ٻَڌ هئي، محبت هئي... جنھنجي خوشبو هر پاسي ڇانيل آهي.
اشفاق لغاري
**
فقير اسحاق مڱريو منفرد اسٽوريز جي حوالي سان سنڌي صحافت جو منفرد رائيٽر طور تاريخ ۾ اھم جاء والاري ٿو. رضا علي عابدي ۽ آصف جيلاني جيان ھن جاکوڙي جرنلسٽ پنھنجو جداگانہ تعارف ڇڏيو آھي. جيتوڻيڪ ھو پير سائين پاڳاري جي خاندان جو پروگريسو مريد ھيو ۽ کاٻي ڌر واري ھلچل جو مک ڪردار ھوندي بہ ھسٽري ۽ ھلچل جي حوالي سان جڏھن معلومات جا وکر ورھائيندو ھو تڏھن انصاف جي ڪسوٽي کي ڪمزور ٿيڻ ڪونہ ڏيندو ھو ھن جا لکيل ڪامريڊ حيدربخش جتوئي ۽ ڪامريڊ قادربخش نظاماڻي جا پروفائيلس ھجن يا پروفيسر ڪريم بخش نظاماڻي ۽ حافظ محمد موسي ڀٽي جا علمي ڪم. ھن جي سامھون پڙھندڙ کي ڄاڻ فراھم ڪرڻ وارو مقصد ڪڏھن بہ فراموش ڪونہ ٿيو ڍنڍون يا ڍورا ھجن يا درگاھي يا فقرائي تڪيا، ھن سدائين وڌ کان وڌ بنيادي معلومات ھٿ ڪري سنڌي صحافت ۾ نوان لاڙا متعارف ڪرايا.
عبدالرئوف سومرو
**
باوجود اپنے مارکسی پن کے، مجهے تھوار اچھے لگتے هیں. خواه کسی بھی مذهب کے هوں. کیوں که ان میں عوامی شمولیت هوتی هے، عوام کے ہنسنے گانے کا سامان ہوتا ہے، مل بیٹھنے کے مواقع ہوتے ہیں، اس سے سوشل لائف پروان چڑھتی ہے. سو کرسمس ہو، دیوالی ہو یا عید، سب کو سیلیبریٹ کرنا چاہیے یا کم از کم سیلیبریٹ کرنے والوں کو مبارک باد دینی چاہیے.
اس بار مگر دو ناگہانی اموات کے باعث عید کچھ سوگوار سی ہے.
پہلی وفات عید سے دو دن پہلے ایک پھپھی کے جوان بیٹے کی ہوئی. نوجوان لڑکا جسے ٹی بی کی تشخیص ہوئی تھی، اس کے میڈیسن لیتے ہوئے دو دن پہلے اچانک دوپہر کے کھانے سے قبل خون کی الٹی کی اور بس یوں رخصت ہوا کہ ہسپتال تک بھی نہ پہنچ پایا.
میں کبھی "فیملی میں" نہیں رہا مگر بچپن سے ملنے والے لاڈ پیار سے لے کر ہر مشکل میں بلامشروط ساتہ کھڑے رہنے والے رویے نے مجهے خاندان کی اہمیت اور اپنائیت کا احساس ضرور دلایا ہے. میرے عزیز و اقارب کی اکثریت لوئر مڈل کلاس سے بھی نہیں، لوئر کلاس سے ہے. بہت کم لوگ ملازمتوں والے ہیں، اکثر محنت کش ہیں. یه نوجوان بھی ٹیلر ماسٹر تھا. ہمارے سامنے پیدا ہوا، پلا بڑھا، جوان ہوا. ابھی تو نوعمری کی سیڑھی په تھا که وقت کا دیو اچانک اسے نگل گیا. ماں باپ کا جوان بچوں کا لاش اٹھانا کیسا قیامت خیز ہے!!
ابھی اس اندوہناک خبر کے اثر سے نہیں نکلا تھا که کل ہی سائیں اسحاق منگریو جیسے محبوب شخص کی ناگہانی موت کی خبر نے شدید سوگوار کر دیا. ان کے ساتہ بیتی یادوں اور ان کے 'احسانات' کے احساس نے دل غم سے بھر دیا. میں نیا نیا کوئٹه آیا تو اسحاق صاحب یہاں روزنامه کاوش کے بیورو چیف تھے. پرانے کامریڈ بھی تھے اور زبردست عاشق بھی، سو ہماری خوب جمی. ان کا آفس ہم پیار کے پنچھیوں کے لیے مہر بھرا سائبان بنا رہا. وه حیدرآباد چلے گئے، تب بھی نہ ہمارے رابطے میں کمی آئی نہ ان کے پیار اور شفقت میں.
کوئی سال دو پہلے ان کے جوان سال صاحبزادے کی موت کی خبر آئی. میں نے جان بوجه کر کئی دن بعد کال کی تو وه اپنے روایتی ہنس مکھ انداز سے ہی ملے. کہا، بس یہی زندگی ہے پیارے، ایسے ہی چلتی ہے. اندازه تھا که یه گهاؤ ان کے اندر اتر چکا ہے، مگر یه انہیں یوں یکدم کھا جائے گا، اس کا تو تصور ہی نہ تھا. اسحاق صاحب صحافت میں نظریاتی کمٹمنٹ اور پروفیشنل ازم کے سنگم کا شاندار نمونہ تھے. اس درویش صفت شخص سے کبھی حالات کا گله سنا، نہ کسی انسان کا، نہ زمانے کا. ہمیشه هر حال میں مست مگن رہنے والا ہیرا انسان!!
میرے لیے یه دونوں اموات گهر کی ہیں، اس لیے عید اب کی بار سوگوار سی ہے. مگر بقول اسحاق سائیں کے، بس زندگی ایسے ہی چلتی رہتی ہے. "جہاں بجتی ہے شھنائی وہاں ماتم بھی ہوتا ہے"، جب تک ہیں تب تک اسے یونہی بھگتانا ہے.
عابد میر