حميد سنڌي، هڪ خاڪو : خواجا سليم احمد (ٽئين ڇاپي جو مهاڳ)
”هو سٺو ڇوڪرو آهي پر چاڪليٽي هيرو آهي“ حفيظ آهستي چيو، ۽ جڏهن مون کانئس هن شخص جي ادبي حيثيت متعلق پڇيو ته حفيظ ڪلها لوڏي خاموش ٿي ويو.
آخر منهنجي هن سان ملاقات ٿي وئي. جمال رند وٽ سنڌي ادبي سنگت جي ڪچهري هئي ۽ هن اتي ترجمو ٿيل هڪ شيءِ پڙهي، جيڪا موسم جي سونهن متعلق هئي. نهايت بي موقعي ۽ بي مقصد شيءِ. باوجود سندس صاف چٽي لهجي ۽ ڊرامائي انداز جي سندس اهو قلمي زور مون تي نه هليو. هن جو ڇوڪراڻو چهرو، ڊگهو ۽ ڀريل جسم ۽ پاڻ ۾ گم رهڻ وارو انداز ڏسي مون کي حفيظ جا وڌيڪ تاثرات ياد آيا. ڪمزور شخص پاڻ تي رحم کائيندڙ، پنهنجي وڏپڻي جي ويگ جو يقيني مريض.
ٻئي ڏينهن هو مون کي پنهنجي گهر وٺي ويو ۽ ويندي ئي منهنجي هٿ ۾ پنهنجي ناوليٽ ”حويلي“ جو مسودو ڏنائين. مسودو پڙهي کيس صلاح ڏنم ته انهيءَ کي طاق تي رکي ڇڏ. موٽ ۾ هن مونکي سٺي پڪل لذيذ ڪڪڙ کارائي.
ها سائين، هيءَ ذڪر – خير حميد سنڌيءَ جو ئي پيو هلي. هيءَ هڪ اهڙي دوستيءَ جي شروعات هئي جا وقت گذرڻ سان وڌندي رهي آهي. خاص طرح جڏهن اسان کي گڏ رهڻ ۽ ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو. ١٩٦4ع ۾ اسان ٻئي نرسري ڪراچيءَ ۾ ڊاڪٽر عمر جاگيراڻيءَ سان هڪ فليٽ ۾ ڪجهه مهينا گڏ رهياسين، پر سيپٽمبر- آڪٽوبر ١٩٦٥ع ۽ جنوري- مئي ١٩٦٧ع ۾ ترقي پسند اديبن جي مرڪز، اوڻيهه روپ محل حيدرآباد ۾ منهنجو ساڻس گڏ رهڻ بي حد خوشگوار ۽ انيڪ تجربن وارو هو.
١٩– روپ محل رڳو ٻن ننڍڙن ڪمرن جي زندگيءَ کان وانجهيل جمود واري جاءِ نه هئي. انهيءَ ۾ هڪ اهڙي صفت هئي، جنهن کي بيان ڪرڻ سولو نه آهي، پر ايئن چئي سگهجي ٿو اها بي جان شين ۾ روح ڦوڪيندڙ هئي.
حميد، شمس ۽ مان انهيءَ کي رهڻ ڪرڻ جي جاءِ طور ڪتب آڻيندا هئاسين. ناصر ۽ امداد لاءِ وقتي ڇپر ڇانوَ ۽ اشفاق ۽ حفيظ لاءِ ملڻ ڪرڻ جو هنڌ هو. اسان سڀ غياث سميت ۽ ٻيا ساٿي پڻ هن جاءِ کي وندر ورونهه جي مرڪز طور يا سماجي ادبي ڪلب طور به ڪتب آڻيندا هئاسين. ان سان گڏ هيءُ هنڌ ”روح رهاڻ“ جي ايڊيٽري واري ڪم ڪار جو دفتر به هو.
اهو 19- روپ محل ئي هو، جتي اصل پر گهڻ رخي حميد جو پتو پيم. هتي ئي مون سندس غمگين ۽ خوش، محبت ۽ نفرت، پرسڪون ۽ سخت ڪاوڙيل، بي ڪار ۽ڪرت سان، هيڻو ۽ ڏاڍو، ٺاهيندڙ۽ ڊاهيندڙ جا انيڪ روپ ڏٺا. هتي ئي سندس باري ۾ مون پنهنجن شروعاتي خيالن ۾ ڪجهه ڦير گهير ڏٺا. هتي ئي سندس باري ۾ مون پنهنجن شروعاتي خيالن ۾ ڪجهه ڦير گهير آندي ۽ هن جي شخصي لاڙن لاءِ نئين سر ڄاڻ حاصل ڪيم.
خاص طرح اهوئي ڄاتم ته هن جي ڪمزوري هڪ شريف انسان جي ڪمزوري آهي، جيڪو گڏهه چوڻ کان ڪيٻائيندو آهي ته متان گڏهه ڏکوئجي نه وڃي. هن جو ويچاري هجڻ وارو جذبو، جيڪو هاڻ ڪافي ٿڌو ٿي چڪو آهي. حقيقت ۾ ڊرامائيت جي ڪري هو. هيءَ پرجوش ڊرامائيت هن جي طبيعت جو لازمي حصو بڻجي وئي هئي. هو ننڍين ۽ سادين شين کي انهن قدر ۽ قيمت مطابق قبول نه ڪندو هو. هن جي لاءِ هر شيءِ جو وڏو ۽ ڏکيو هجڻ تمام ضروري هو. ننڍيون ۽ خسيس ڪاميابيون کيس مٿڀري هجڻ جي وهم ۾ مبتلا ڪري ڇڏينديون هيون، جڏهن ته ننڍڙين کان ننڍڙيون ناڪاميون ۽ جذباتي پريشانيون کيس پاڻ تي رحم کائڻ تي مجبور ڪنديون هيون ۽ اتي اچي صفا حيران پريشان ٿي بيهي ويندو هو. جيڪڏهن اسانجي هن چاڪليٽي هيرو ۾ ڊرامائيت نه هجي ها ته هو يقينن عرب شيخن جهڙو ” حرم“ ضرور ٺاهي وٺي ها. جڏهن به سهڻين مان ڪنهن کي به سندس ويجهو وڃڻ جو موقعو ملندو هو ۽ سهڻيون سمجهنديون هيون ته هاڻ سندس جوشيلو ناٽڪپڻو سندن سهڻ کان چڙهي ويو آهي ته هو وڃي گهٽ جوشيلي ناٽڪ پڻي وارا ماڻهو هٿ ڪنديون هيون. هن جو هيءُ جذباتي ڊرامائي رخ صرف سهڻن لاءِ ئي نه هو. سندس لکڻين جي نصيب ۾ به ان جو چڱو ڀاڱو آيو آهي ۽ سندس گهڻو ڀاڱو حقيقت ۾ سندس رونق، اوجر ۽ احساس تڏهن بکندو آهي جڏهن هو فضائن ۾ اڏامڻ بجاءِ پنهجا قدم زمين تي مضبوطيءَ سان ڄمائي لکندو آهي.
اتي ئي مون منجهس تنظيمي ۽ وقت نڀائي چڙهڻ واريون صلاحيتون ۽ قوتون ڏٺيون. هن جو ڏکين ۽ اڻوڻندڙ حالتن ۾ ماهوار ”روح رهاڻ“ ڪڍڻ، ان جا سالوار جشن ڪرائڻ انهيءَ ڳالهه جو وڏو ثبوت آهي ته اهڙو حيوان آهي، جيڪو يوٽوپيائن ۾ رهي ٿو ۽ انهن جي ڪنهن حصي کي عملي صورت ڏيڻ جي قوت رکي ٿو.
”روح رهاڻ“ جي وجود سنڌ ۾ خودشناسيءَ جي احساس کي بيدار ٿيندي ڏٺو ۽ اهرو پاسو ورائيندي ڏٺو، جنهن اڳتي هلي هڪ طوفاني ۽ سيلابي رخ اختيارڪيو. ”روح رهاڻ“ ۽ ان جي جشنن خاص طرح مارچ ١٩٦٧ع کان پوءِ هڪ سيلاب جي صورت اختيار ڪئي. ١٩٦٧ع جي شروعات ۾ ”روح رهاڻ“ تي زوري بندش سان حميد جي زندگيءَ جو ۽ ان سان گڏ سنڌي ادب جي تاريخ جو هڪ چٽو ۽ نمايان باب پورو ٿيو.
حميد جو هيءُ اڻپورو ۽ اتاولو خاڪو لکندي مون ايتروئي بار محسوس ڪيو آهي، جيترو بار هڪ ٻئي پاري دوست شيخ حفيظ جي باري ۾ ٽيليويزن جي پروگرام ۾ ڳالهائيندي محسوس ڪيو هيم. هن مرحوم ڪهاڻيڪار دوست جي شخصيت جي نمايان رخن ۽ لاڙن، سندس غير رسمي هجڻ ۽ اڻ ٺاهه واري طبيعت کي وڌيڪ نمايان ڪرڻ جي خيال ۾ اهڙو ته پري وڃي نڪتس جو کيس مورڳو غير ذميوار شخص بڻائي ڇڏيم. حفيظ ٻيو سڀ ڪجهه ٿي سگهيو پئي پر غير ذميوار نه. انهيءَ حرڪت تي مون کي هر طرف کان ڳالهيون ۽ گاريون ٻڌڻيون پيون. خاص طرح رشيد ڀٽيءَ کان اهوئي ڀٽي جنهن کي تازو الهام ٿيو آهي ته منهنجي ۽ شيام جي شخصيت تي حفيظ جو ٺپو آهي. ٿي سگهي ٿو ته هن دفعي الزامن جي تيرن جي تکائي ۽ تيزي اڳي کان گهڻي وڌي هوندي، ڇاڪاڻ جو حميد ان وقت جي حفيظ کان گهڻو جاندار ۽ حياتي سان ڀرپور آهي، جنهن وقت مون هن جي شخصيت بابت ٽي ويءَ تي ڳالهايو هو.
(١٠ آگسٽ ١٩٧٦ع تي انگريزيءَ ۾ لکيل خاڪو، جو ١٩٦8ع جي زماني تائين آهي، ترجمو: ح. س. )