مونکي مون پرين ٻڌي وڌو ٻار ۾ (ڇپيل، اڻ ڇپيل رايا)
سندس شخصيت ۽ فن ٻئي وضاحتي قسم جا آهن. سندس لکڻ جو انداز وضاحتي آهي، تيئن سندس شخصيت جي جسماني جوڙ جڪ توڙي ذهني ۽ عملي لاڙن جو نڪته نگاهه کان بلڪل چٽائي پيش ڪندڙ آهي. جيئن سندس لکڻيءَ ۾ ابهام ۽ مونجهارو نه آهي، ائين شخصيت به اٿس. هر ڳالهه چٽي ۽ هر ڳالهه ۾ ور وڪڙ بجاءِ سڌي ليڪ، پر سڀ ڪجهه آهستي آهستي، ڏاڪي به ڏاڪي. لکڻ وقت به آهستي آهستي اڳتي وڌندو ۽ پکڙبو ويندو آهي. اکر ڏاڍا خراب اٿس پر پڙهڻ ۾ تمام سولا: نه ته لاشعوري طرح تي ٻٽي شخصيت يا ٻن حصن ۾ ورهايل شخصيت اٿس نه وري شعوري طور تي ٻٽو هلڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. پنهنجين ڪهاڻين ۾ به ڪو وڏو موڙ ڪونه کاڌو اٿس. موڙ کائڻ جي بدران آهستي آهستي اڳتي وڌندو وڃي. اڄڪلهه علامتي ڪهاڻيون لکي پيو پر اهي به ايتريون ته چٽيون آهن جو عام پڙهندڙ وڏي سولائي سان سندس فن کي ڇهي سگهي ٿو.
شخصيت وانگر ٻولي به مٺي ڪم آڻيندو آهي. مخالف نڪته نگاهه تي حملي ڪرڻ وقت به ڳجهي يا پرتو ٽوڪ هڻي سامهين ڳالهه کي ڊاهڻ جي بدران پنهنجي اظهار جي ڦهلاءِ کان ڪم وٺندو آهي. ان خيال کان کيس ادبي نيڪ نيتيءَ وارا لاڙا رکندڙ ڪهاڻيڪار چئي سگهجي ٿو.
[b]--- عبدالقادر جوڻيجو
[/b]
حميد سنڌي جا افسانا ڪڏهن ڪڏهن ته دل تي اهڙو اثر ٿا وجهن جو ڪافي وقت تائين قائم رهي ٿو. سندس ذهن ۽ قلم ٻئي پختا آهن. ڪيترو نه بهتر ٿئي جو هو صاحب اسان جي عام زندگي جي حقيقي پهلوئن کي حقيقي تصورات تي ترجيح ڏئي. انساني فطرت هميشه کان خود پسند رهي آهي. هن دور ۾ جڏهن انسان تڪليف ۾ آهي ته ڇو نه کيس فطرتي تسڪين مهيا ڪجي.
[b]--- هادي بخش ميمڻ
[/b](روح رهاڻ، مارچ ١٩٦٥ع)
حميد سنڌي جي افساني جي خصوصيت هن جو انداز آهي، جيڪو مجبور ڪندو آهي ته افسانو پڙهي ختم ڪجي. ” روشن اوندهه“ هن معاشري جي جيئري جاڳندي ڪهاڻي آهي. جنهن جا ڪردار بالڪل اسان وانگر زندهه ۽ زندگي جي پيچيدگين ۾ الجهيل آهن. منهنجي نظر ۾ ته هي ڪهاڻي هڪ علامتي ڪهاڻي پئي لڳي، جنهن ۾ ڪن چند ڪردارن جي صورت ۾ سڄي ماحول جي عڪاسي ڪئي وئي آهي. ”روشن اوندهه “ اسان جي وڏيرا شاهي جي چٽي تصوير آهي، جنهن ۾ حميد سنڌي پنهنجي تخليقي قوتن سان رنگ ڀريو آهي. اهائي ادب جي تقاضا آهي.
[b]----- قاضي خادم
[/b](روح رهاڻ، جون ١٩٦٥ع)
حميد سنڌي جي افسانن جي مقبوليت ۽ پسند پوڻ جو سبب اهوئي آهي، جو پڙهندڙ خود انهيءَ جاءِ تي پاڻ کي محسوس ڪري ٿو ۽ سندس افساني ”روشن اوندهه“ جو موضوع پراڻو آهي، پر جنهن نموني پيش ڪيو ويو آهي، تنهن کي ساراهه ڪرڻ کانسواءِ رهي نه ٿو سگهجي.
[b]----- ممتازميمڻ
[/b](روح رهاڻ جون ١٩٦٥ع)
حميد جي ”پيار جي ريکا“ وڻي. ريکا کي ڀلي کڻي بليڊ سان ڇلي ڇڏجي مگر ان جو مانسڪ اثر ڀلا ڪيئن وسرندو.
[b]ٽيڪچند مست
[/b](روح رهاڻ، اپريل ١٩٦٥ع)
جهيڻي جو پارٽ ٿورو، پر مرڪزي خيال سان ٺهندو آهي.
[b]---- ناز، ڪراچي
[/b](روح رهاڻ، فيبروري)
اوهان جي ڪهاڻي،”ٽڪنڊو“ پڙهيم. خبر ناهي ڇو پڙهي خيالن جي منجهيل ڄارن ۾ ڦاسي پيم، سوچن جا اڻکٽ سلسلا شروع ٿي ويا ۽ مان ڀٽڪندو، ٿڙندو ٿاٻڙندو، اوهان وٽ اچي نڪتو آهيان. توهان ئي ڏس ڏيو ڇا سچ پچ فن جو ٻيو نالو اداسي ئي آهي؟ اياز يڪتاري کي ڍانڍو ٿانءُ ٿو ڀانئين، امر جليل نااميد ٿي نانگن ۽ بکين، گهٽين ۽ چرن، بوتلن جي ڍڪن سان کيڏندڙ ٻارن کي پنهنجو مستقبل سمجهي، ”مهراڻ“ کي مستقبل ۾ ”سرواڻ“ ۾ تبديل ٿيندو ٿو ڏسي ۽ ستل سنڌين کي مهن جي دڙي جو ڏاند ٿو ڀائين. وري توهان؟ اوهان به ته تاريڪين سان پر اداس وادين ۾ ٿا وڃي نڪرو. آخر اهو سڀ ڇا آهي؟ فن ته لازوال آ ۽ اداسي وقتي. پوءِ به انهن جي پاڻ ۾ ايڏي قربت سمجهه ۾ نه ٿي اچي. ان جو ڪوئي ته هل ڏسيو؟ ڪو ته جواب ڏيو. اداسي ۽ فن............ فن ۽ اداسي؟
[b]اڪبر چنو، لاڙڪاڻو
[/b]( روح رهاڻ، آڪٽوبر ١٩٦٦ع)
حميد سنڌي جي ڪهاڻي، ڪهاڻي نما مضمون، مضمون نما ڪهاڻي، آکاڻي ڪافي وقت کانپوءِ نظر آئي آهي، سا به روايتي ۽ کوکلي انداز ۾. حميد صاحب شايد ميار لاهڻ لاءِ يا گٺل قلم کي چالو ڪرڻ لاءِ ڪا پراڻي ڪهاڻي هلائڻ جي خيال کان موڪلي آهي. جنهن جو هن وقت جو ليکڪ تصور به نٿو ڪري سگهي ۽ نه وري شايد ڪير پوري پڙهڻ به پسند ڪري. اها جيڪڏهن حميد صاحب جي ”نئين“ ڪهاڻي آهي ته پوءِ حيرت ڪرڻ بدران ايترو چئي سگهجي ٿو ته ان ”موٽ“ جو حشر اهو ئي ٿيو آهي، جهڙو پارس ۾ ڇپيل رشيد ڀٽيءَ جي ڪهاڻيءَ جو ٿيو آهي. اسان وٽ ”حويلي“ جو تصور ائين آهي، جيئن هڪ صحتمند جسم تي ناسور، طبقاتي ڪشمڪش جوبنياد ۽ وري لفظ ”دربان“! خبرناهي ته هن انهن مان ڇا ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي؟ جيڪڏهن ”دربان“ کي اتحاد جو اهڃاڻ ڪري ورتو ويو آهي ته پوءِ اهڙو اتحاد ”بورجوائي جو اتحاد“ ئي ٿي سگهي ٿو ۽ ڇاڪاڻ ته حويلي ۽ دربان ٻئي لفظ هڪ خاص بدبودار سماج جو تاثر پيش ڪن ٿا، تنهنڪري ڪهاڻي کي ترقي پسند فڪر جي دائري کان گهڻو پري سمجهي سگهجي.
[b]--- نور گهلو، دادو
[/b](”باک“ مورو)
افسانوي ادب ۾ گهڻو ڪري ليکڪ پنهنجي ذاتي تجربي، اميدن، آسرن ۽ احساسن جي اپٽار ڪندا آهن. ليڪن سنڌي ڪهاڻيڪارن ۾ ڪي اهڙا به آهن جي ذاتي پيڙا کي ڇڏي سنڌ جي ماضيءَ ۽ حال جي ويرانين ۽ تباهين کي پنهنجي ڪهاڻي ۾ چٽيندا آهن. ڳچ وقت اڳ نسيم کرل جو افسانو ”چوٽيهون در“ پڙهيو هئم ۽ وري اهڙي ئي هڪ ڪهاڻي باک ۾ ”دربان“ نالي سان پڙهيم. حميد سنڌيءَ سنڌ جي ثقافتي تباهيءَ تي وقتائتو قلم کنيو آهي. شال هڪ سنڌي ان طرف توجهه ڏين!
[b]--- غلام علي باگاڻي، ڪراچي،
[/b](باک مورو)
سنڌ جا قديم آثار جهڙوڪ بکر، حيدر آباد، عمر ڪوٽ جا قلعا، سنڌ جي سمن، ڪلهوڙن ۽ ميرن جا مقبرا ۽ قبا، توڙي ٻڌ ڌرم وارن جا يادگار مثلا برهمڻ آباد ۽ ڪاهوءَ جي دڙي وارا ڏيورا ۽ ٺل مير رڪن وغيره جنهن تباهي ۽ برباديءَ واري دور مان گذري رهيا آهن، ان تي جيترو به ماتم ڪجي ٿورو آهي. ”دربان“ کجيءَ جي روپ ۾ جنهن تباهي جي نشاندهي ڪئي وئي آهي. ساپڪ ئي پڪ سنڌ جي ثقافتي ۽ قديم ورثي جي ويرانيءَ ڏي اشارو ڪري ٿي. اهڙي سٺي ڪهاڻي لاءِ حميد مبارڪباد جو مستحق آهي.
[b]---- غلام محمد لاکو، دولتوپور صفن سنڌ
[/b](باک مورو)
ڀاءُ نور گهلوءَ حميد سنڌي جي ڪهاڻي ”دربان“ تي جيڪا راءِ ڏني آهي، ان مان ته اهوئي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هو ڪهاڻي سمجهي ئي نه سگهيو آهي. ڪهاڻي موضوع، ڪردارن ۽ مقصد جي اعتبار کان مڪمل آهي ۽ ڀرپور تاثر ڇڏي ٿي.
[b]--- آفاق سليم، حيدرآباد
[/b](باک مورو)
حميد سنڌي جي ڪهاڻين کي ڪيترائي ڀيرا پڙهيو اٿم، اسان وٽ سنڌيءَ ۾ اهڙيون ڪهاڻيون ٿوريون لکيون ويون آهن. هن جي قلم جي قوت آهي ۽ قلم اڃان سوڌو مستقبل جي آئيني ۾ سوراخ ڪري ڪاغذ ٿي هلي رهيو اٿس. سنڌ جي معاشري ۽ فرسوده روايتن ۽ مسئلن تي ايڏي اونهائي سان لکي ٿو. هر ڪو لکي ٿو پيار، پيار، پيار ۽ اسان وٽ پيار جو ايڏو ڪو مسئلو نه آهي. اسان وٽ اهڙي کوکلي نفس پرستيءَ جي پيار جي ضرورت ناهي. ان پيار جي ضرورت آهي، جنهن ۾ انگ اگهاڙن ۽ پيٽ بکين جو احساس هجي، انهن لاءِ روڄ هجي، ماتم هجي. اسان وٽ اهو پيار هجي، جنهن ۾ ڏتڙيل ڌرتيءَ جي گونگن ٻوڙن لاءِ زبان هجي، ڪن هجن ۽ جدوجهد هجي، جنهن ۾ قرباني ئي قرباني هجي.
حميد جي لکڻين ۾ اهي سڀ سنيها آهن . ڪيترين ئي ڪهاڻين ۾ ڪٿي ڪٿي مايوسين ۽ ڏکن جا چٽا پٽا اهڃاڻ هن کي ظاهر ٿا ڪن. ان لاءِ هو ڪهاڻي جي ڪردار ۾ ڪٿي نه ڪٿي لڪل ضرور هوندو آهي: ڪٿي لياڪا پائيندو آهي ته ڪٿي صفا ظاهر آهي. ڪٿي ڳوڙها ڳاڙيندو آهي. پر آءُ سمجهان ٿي ته هن جي ڪهاڻين جي مايوسي مايوسي نه آهي، پر مسئلن سان منهن ڏيڻ، ذميوارين سان پيار، مايوسين، کي هٽائڻ، زندهه رهڻ ۽ ٻين کي جيارڻ لاءِ سوچن جا سلسلا اڻ کٽ ڊهندڙ ٺهندڙ فيصلا سڀني ڪهاڻين جي ڪردارن کي شخصيت کي مضبوط بنائڻ لاءِ سرگردان آهن. ويريون جون سڀ ڪهاڻيون سنڌي ادب ۾ ڪهاڻي جي اوسر ۾ وڏي حيثيت والارين ٿيون.
[b]--- فهميده بلوچ، حيدر آباد[/b]