جانورن سان وير نه اٿم
ڪمال گذريل چوڏهن سالن کان گٿري وارن وٽ ڪم ڪري ٿو. هينئر هڪ ئي هنڌ آفيس ۾ مارڪيٽنگ جو وڏو عملدار آهي نه ته هن کان اڳ ڪيترا سال هن فيلڊ ۾ پڻ ڪم ڪيو. تڏهن هن کي ڏينهن جا ڏينهن گھاٽن جهنگلن ۾ رهڻو پوندو هو. ميلن جا ميل پام آئل ۽ ڪوڪا جي پوک ۾ هلي فصل جي رپورٽ وٺڻي پوندي هئي.
ڪوالالمپور کان ملاڪا جو ڏيڍ سئو ڪلوميٽر کن سفر پورو ڪرڻ لاءِ اسين ڪڏهن ڪهڙي عنوان تي ته ڪڏهن ڪهڙي تي ڳالهائيندا رهياسين. بانگي شهر لتاڙڻ بعد رستي تي هڪ هنڌ ڪار هيٺان چيڀاٽيل نانگ ڏسي پڇيومانس : “يار تنهنجو ڪڏهن نانگن سان واسطو پيو؟”
“ڪيترائي دفعا.” هن وراڻيو.
“ ضرور پيو هوندءِ. هتي ملائيشيا ۾ ايترا نانگ آهن جو آفيسن جي پڪين عمارتن ۾ ئي گھڙيو اچن. خاص ڪري هڪ سائي رنگ جو نانگ ته ڏاڍو نظر ٿو اچي. مارڻ لاءِ مالهي يا ملئي نوڪر کي جڏهن به گھرائيندو آهيان ته هر دفعي ماري چوندو آهي: “سائين ڪو خاص وڏو ته نه هو.” يعني هتي ته الائي ڪهڙا ڪهڙا نانگ پيا هلن. بهرحال هتي نانگن کان بچڻ لاءِ ڏينهن ڏٺي جو به هلڻ وقت هيٺ مٿي ڏسي وائسي هلڻو پوي ٿو. توسان جھنگلن ۾ ته نسورو ويل هوندو.”
“نه يار، نانگ کي مون ڪڏهن به نقصانڪار نه سمجهيو آهي. ڏٺو وڃي ته نانگ نه هجن ته ڪوئا هڻي فصل کي چٽ ڪري ڇڏين. نانگ ماڻهوءَ کي فقط تڏهن نقصان رسائي ٿو جڏهن هن کي پنهنجي جان جو خطرو لڳي ٿو، نه ته نانگ جي پاسي کان لنگھي وڃو تڏهن به هو ڪجھه نه ڪندو. ڪڏهن ڪڏهن ته سندس پڇ تي لت اچي ٿي تڏهن به ڪڇي نٿو جيسين ڪا گھڻي چِپَ رسيس. يا بند ڪمري ۾ جڏهن هن کي ڀڄڻ جي ڪا واهه نٿي ملي ته پوءِ ڏنگي ٿو_ سو به اسان جي ڊپ ڪري. جيڪڏهن اسان ڊڄڻ بدران نارمل ٿي ويٺا هجون يا پنهنجو ڪم ڪندا رهون ته نانگ به ماٺ ڪري ويٺو هوندو يا پنهنجو گس وٺي هليو ويندو. پر جنهن وقت نانگ کي ڏسي اسان ڊڄون ٿا ته نانگ کي خبر پئجيو وڃي ۽ نانگ ڇا پر ٻيو ڪو جانور به پوءِ ان صورت ۾ حملو ڪري ٿو. جيئن ڪتو آهي، ماٺ ڪري لنگھي وڃڻ تي ڪجھه نه ڪڇندو پر جنهن وقت توهان جي اندر ۾ خوف پيدا ٿيندو ته پوءِ هو توهان کي ضرور ڏاڙهيندو ۽ چڪيندو.”
“نانگ يا ڪتي کي اسان جي اندر جي جذبات جي ڪهڙي خبر؟” مون ڪمال کان پڇيو.
“خوف جي وقت انسان جو جسم ڪجھه اهڙيون رتوبتون پيدا ڪري ٿو جنهن جي بوءِ نانگ ۽ ٻيا ڪيترائي جانور هڪدم سونگھي اندازو لڳايو وڃن. هڪ دفعي منهنجو نوڪر ٽوائليٽ ۾ ويٺو هو ته اوچتو سندس نگاهه ڪنڊ ۾ ويٺل نانگ تي پئي جيڪو رات جي وقت ٽوائليٽ جو در کليل هجڻ ڪري ڪنهن وقت اندر اچي ويو هو. نوڪر نانگ کي ڏسي نارمل رهيو ۽ پوءِ واندو ٿي آرام سان ٻاهر نڪتو ۽ بانٺو کڻي نانگ کي ماري ڇڏيائين. اهو به ان ڪري جو گھر ۾ گھڙي آيو هو باقي ٻاهر نانگ نظر اچي ته ان کي ڇو مارجي؟”
“ڇو نه مارجي؟” مون تعجب مان پڇيو.
“هڪ ته ڪيترائي نانگ- خاص ڪري وڏا Python جيڪي سڄو ٻڪر، رڍ ڳهي وڃن، ان جي نسل کي ملائيشيا جو Wild Life کاتو بچائڻ چاهي ٿو ۽ انهن کي مارڻ ڏوهه جو ڪم آهي پر جي حڪومت طرفان بندش نه به هجي ته به نانگ کي ڇو مارجي. خاص ڪري جھنگ ۾، جتي هن جو پنهنجو منهن آهي اسان جو پنهنجو! هو پنهنجي ڪم سان چُري پُري ٿو اسان پنهنجي ڪم سان! نانگ اسان تي ڪڏهن به هروڀرو حملو نٿو ڪري. ها، فقط هڪ قسم جو نانگ آهي جيڪو تمام ڏنگو آهي ۽ ڏوهه ٿو ڏڪائي- اهو آهي ڪنگ ڪوبرا- نانگن جو مهاراجا. سندس چُرَ نه ڪر ته به مڇرجيو وڃي ۽ پڇ تي اڀو ٿي ماڻهوءَ جي مٿي ۾ چڪ هڻڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. منهنجو هڪ دفعو ٻيلي ۾ ڪنگ ڪوبرا سان مهاڏو ٿيو هو. هن حملو ڪيو پر آئون بچي ويس. باقي ٻيا ڪيئي نانگ ڪيئي دفعا ڏٺا هوندم. پاسن کان لنگھندي، وڻن تان لڙڪندي، دريائن جي ڪناري تي سرندي- پر هنن جو منهن هنن ڏي منهنجو منهن مون ڏي. هونءَ ته نانگ ڪوبرا (واسينگ نانگ) سان به جن کي پيار سان هلڻ اچي ٿو انهن جو هو نالو نٿو وٺي. هينئر ڪوالالمپور ۾ ته ڏٺئي نه ڪيئن دستگير هڪ ئي وقت هڪ سئو زهريلن واسينگ نانگن سان رهيو پيو آهي”.
ڪمال جنهن دستگير جو ذڪر ڪيو اهو ملائيشيا ۾ نانگن جو راجا سڏيو وڃي ٿو. هو شيشي جي هڪ بند ڪمري ۾ پنڌرهن ڏينهن کان هڪ سئو زهريلن نانگن سان رهيو پيو آهي. چوويهه ڪلاڪن ۾ فقط اڌ ڪلاڪ ٽوائليٽ پاڻي لاءِ نڪري ٿو ، هيستائين هو دنيا جو رڪارڊ ڀڃي چڪو آهي ۽ رات ٽي وي تي پڻ اها خبر هئي ته سندس نالو هن سال جي Guinness Book of Records جي نئين ڇاپي ۾ ايندو. ڪمري جي ٻاهران هر وقت هشام ماڻهن جا دستگير کي ڏسڻ لاءِ اچن ٿا. هو اڃا به چار پنج ڏينهن ان ڪمري ۾ رهندو.
“ڀلا ٻئي ڪنهن جانور سان ڪڏهن مهاڏو ٿيو اٿئي؟” مون ڪمال کان پڇيو.
“اسان جو ملڪ ملائيشيا ته سڄو جانورن ۽ پکين سان ڀريو پيو آهي.. جھنگلن ۾ ڪيترائي جانور هلن پيا. پر هرهڪ پنهنجي موج ۾ رهي ٿو. ڪو به ٻئي سان تيسين نٿو وڙهي جيسين کيس پنهنجي جان جو خطرو محسوس نه ٿئي. پوءِ انسان ئي آهي جو وتي حدون لتاڙيندو. هنن کي ماري ٿو. سندن گھر (جھنگل) ساڙي کين هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ ڏي ڀڄائي ٿو. مطلب ته جڏهن جانورن جو جيئڻ جنجال ٿيو پوي ته پوءِ هو به ڇتا ٿي ماڻهن کان بدلو وٺن ٿا. هاڻ جيئن هاٿي آهي هن کي کائڻ لاءِ تمام گھڻو جھنگ کپي. هرهڪ هاٿي روزانو اٺ نو مڻ پن ۽ گاهه کائي ٿو ۽ ٽيهن کان پنجاهه گيلن تائين پاڻي پيئي ٿو. ايتري کاڌي لاءِ هن کي وڏو جهنگ کپي ۽ هو پنهنجي مناسب جاءِ تي سالن کان ديرو ڄمايو ويٺو آهي، جتي هن کي کائڻ، پيئڻ ۽ رهڻ جي آزادي مليل آهي. هاڻ انسان پنهنجين وڌندڙ ضرورتن کي پورو ڪرڻ لاءِ وڃي ٿو ٻين جا گھر تباهه ڪندو. جھنگل هاٿي ۽ ٻين جانورن جو “گھر” ئي ته ٿيو. پر اسان پوک خاطر يا عمارتي ڪاٺ حاصل ڪرڻ لاءِ وڃون جهنگلن جا وڻ ڪپيندا ۽ گاهه ساڙيندا. نتيجي ۾ پوءِ هاٿي به ڇتا ٿين ٿا ۽ جٿن جا جٿا اسان جي پوکن ۽ گھرن ڏي ڪاهيو پون. ملائيشيا ۾ هر سال هاٿي لکين ڪروڙين ڊالرن جو فصل تباهه ڪن ٿا. هڪ هڪ هاٿي روزانو پنج سئو کن پام آئل جا لڳل ڪچڙا وڻ کايو وڃي. پوءِ ڪنهن جي فصل ۾ اٺ ڏهه سگھارا هاٿي گھڙي پون ته ڇا ٿا ڀانيو ته ڪيڏو نقصان ڪري وجهندا.”
”مون ٻڌو آهي ته هاٿيءَ جو يادگيرو تمام گھڻو چِٽو ٿئي ٿو.”
“بس سندن ٻچن کي يا کيس نقصان رسائجي ٿو ته پوءِ هو ڇڏي نٿو. يادگيرو چٽو هجيس يا نه، آئون ته چوندس ته هو تمام ذهين جانور آهي، ان جهڙو سياڻو جانور مون نه ڏٺو آهي. بچاءُ لاءِ اليڪٽرڪ لوڙهو ڏبو ته لوهي تارن مان به اندر هليو ايندو. ڇا ڪندو جو ڊگھو بنڊ يا سڪل وڻ جو ٿڙ کڻي تارن کي هڻي شارٽ سرڪٽ ڪري، پوءِ مٿان ٽپي فصل جي ٻيڙي ٻوڙي ڇڏيندو آهي. يا پنهنجي نيشن (Tusks) سان تارون ڇني ڇڏيندو. کيس اها سمجھه آهي ته سندس بدن ۾ نيش ئي آهن جن مان اليڪٽرسٽيءَ جو ڪرنٽ نٿو لنگھي. ڇو جو عاج Bad Conductor of Electricity آهي.
ڪي زميندار وري پنهنجي ٻنيءَ جي چوڌاري اونهي کاهي (خندق) کوٽي ڇڏيندا آهن. ايڏي وڏي جنهن ۾ سڄي ڪار به پورجي وڃي. پر هاٿي اهڙو هوشيار جانور آهي جو هڪدم سمجيو وڃي ته ائين وڃڻ سان ان ۾ ڪري پئبو. سو اوسي پاسي کان ڍينگر ۽ وڻن جون ٽاريون ۽ ٿڙ ريڙهي ريڙهي ان کاهيءَ کي ڪنهن هڪ هنڌ تي ڀري، پوءِ ان مٿان ٽپي ويندو. هاٿي ورلي ڪو اڪيلو نظر اچي نه ته هو هميشه ٽولن ۾ هلن ۽ هڪٻئي جي مدد ڪن. سندن ڪو ٻچو اهڙي کڏ ۾ يا اونهي درياهه ۾ ڪري پوي ته هڪٻئي جون سونڍون ملائي کيس ڇڪي وٺن.”
“ڀلا ائين پوک ۾ يا ڳوٺ ۾ هاٿي گھڙي اچن ته ڇا ڪجي؟” مون پڇيو.
“جيئن پوليس اسٽيشنون آهن جتي چور ڌاڙيل جي رپورٽ ڪري سگھجي ٿي، تيئن ملائيشيا ۾ وائيلڊ لائيف ڊپارٽمينٽ جون آفيسون جتي ڪٿي آهن. انهن کي اطلاع ڪرڻ سان هنن جا ڄاڻو ماڻهو هڪدم پهچيو وڃن ۽ انهن جانورن کي پوکن ۽ ڳوٺن مان ڀڄائي اهڙي جھنگ ۾ موڪليو ڇڏين جتي هو به سک چين جي زندگي گذارين ته ڳوٺاڻا ۽ هاري ناري به بي فڪر ٿي پنهنجي ڪِرت ۾ لڳا رهن.”
“ڀلا سڀ ته نه پر ڪي ڪي_ خاص ڪري چيني، جانورن جي پرگهور لهندڙ کاتي کي ٻڌائڻ بدران ٿي سگھي ٿو اتي جو اتي هاٿيءَ کي ماري، وڏي کڏ کوٽي پوري ڇڏيندا هجن. ڪنهن کي ڪهڙي خبر.”
منهنجي دماغ ۾ ان وقت شايد نسيم کرل جو افسانو “پهرين مراد” ڦري رهيو هو جنهن ۾ چوريءَ جي مينهن کي ڪُهي، گھر اندر ئي کڏ کوٽي پوريو ٿو وڃي ۽ ڀاڳين کي خبر به نٿي پوي. هاٿي کڻي مينهن کان وڏو آهي، پر ههڙن گھاٽن ۽ اٿاهه ٻيلن ۾ ڪنهن کي ڪهڙي خبر پوندي.
“ٿي سگھي ٿو” ڪمال وراڻيو، “پر جي حڪومت کي خبر پئجي وڃي ته وڏي سزا آهي. پهريون دفعو ڳرو ڏنڊ آهي ۽ ٻئي دفعي جيل پڻ. ٻيو ته هاٿي جهڙي وڏي جانور کي مينهن وانگر نه سير وجهي سگھجي ٿي ۽ نه ڪنهن عام بندوق سان ماري سگھجي ٿو. عام بندوق جي گولي هن کي فقط معمولي زخم رسائي ٿي”.
“ڀلا وائيلڊ لائيف وارا رکي رکي اخبارن ۾ اها خبر ڏيندا آهن ته فلاڻي جانور جو نسل گھٽبو وڃي. هيترا يا هيترا جانور وڃي بچيا آهن. هنن کي اها ڄاڻ ڪيئن ٿي پوي؟” مون پڇيو.
“ملائيشيا جي هرهڪ رياست ۽ ان جي هر ضلعي جو هر هڪ حصو ان کاتي جي عملدارن ۾ ورهايل آهي جيئن روينيو کاتي طرفان ٺهيل تعلقا، تپا ۽ ديهون مختيارڪارن، تپيدارن ۽ داروغن جي هٿ ۾ آهن، تيئن وائيلڊ لائيف جا عهديدار پنهنجي علائقي ۾ هلندڙ جانورن جي چُر پر تي نظر رکن ٿا. گھڻي خبر هنن جي پيري مان پوي ٿي. وڏو پير معنيٰ هاٿي وڏي عمر جو آهي. ننڍو پير معنيٰ ٻچو آهي. وڏو ۽ اونهون کتل پير معنيٰ ڪنهن ڍُڪي (پيٽ سان) ماديءَ جو ڳرو پير آهي ۽ ڪجھه مهينن بعد ڦَرُ ڏيڻ تي هاٿين جو هيترو تعداد ٿي ويندو. اهڙي طرح ٿلهي ليکي سڄي ملڪ ۾ رهندڙ هاٿين جو ڳاڻيٽو ڪيو وڃي ٿو ۽ ان مان سال ۾ ٿيندڙ واڌ يا کوٽ جو سيڪڙو ڳڻي سگھجي ٿو.”
“ڀلا توهان جو هاٿيءَ سان ڪڏهن مهاڏو ٿيو؟”
“گذريل سال ملائيشيا جي اوڀر واري رياست ٽرينگانو وڃي رهيو هوس. رستي تي بيٺل هاٿيءَ سان ڪار جو ٽڪر ٿي پيو. هاٿيءَ جي کل ۽ ڏامر واري پڪي رستي جو رنگ هڪ جهڙو ٿئي ٿو. خاص ڪري سج لٿي مهل مينهن يا هاٿي سڃاڻي نٿو سگھجي. منهنجي ڪار جو ساڻس آمهون سامهون ٽڪر ته نه ٿيو پر تڏهن به چڱو گهڪو آيو. جيتوڻيڪ منهنجي گاڏي ان هاٿيءَ جي پاسي کان لنگهي وئي پر سندس ٻاهر نڪتل نيش (Tusk) منهنجي گاڏيءَ جو کاٻو پاسو سڄو چيري ڇڏيو. شيشي مان پٺيان ڏٺم، کيس ڄڻ ڪجھه به نه ٿيو. پر مون کي گاڏي مرمت ڪرائڻ جي راهه ويندي پنج هزار رِنگِٽَ (ملائيشيي ڊالر) چٽي پئجي وئي.
“هڪ ٻئي دفعي هڪ جھنگل جي ٽوئر دوران منهنجي ڪار کي هڪ ڀيرو وري هاٿيءَ کان نقصان رسيو. ٿيو ائين جو منهنجي ڪار لاڪ هجڻ ڪري ڊرائيور پنهنجي ڳوٺان آندل ڪيلن جي کاري، ڪار هيٺيان ڍڪي رکي. هن پنهنجي خيال کان ڀولڙن باندرن جي حملي کان ته بچائي رکي، پر نه ڄاڻ اتان ڪي هاٿي اچي لنگھيا. کين سونگھڻ جي تمام گھڻي قوت آهي. ويندي ماڻهوءَ جي پيري مان ان ماڻهوءَ جي خوشبوءِ به سمجهيو وڃن. سو کين ڪيلن کائڻ جو شوق ٿيو، پر ڪار هيٺان ڪيئن گھڙي ڪڍن؟ سو هڪ هاٿيءَ ڪار کي نيشن تي مٿي کڻي اونڌو ڪيو. ڪيلا ته ويا پر ڪار جي ڇت سڄي چٻي ٿي پئي.سو اهڙن نقصانن هوندي به مون کي ڪنهن جھنگل جي جانور سان وير ناهي.”