ملائيشيا مان نڪرندڙ پنجابي اخبار
ملائيشيا ۾رهندڙ هنن انڊين جو وڏو حصو انگريزن جي ڏينهن ۾ آيو جڏهن هي ملڪ برٽش ملايا سڏبو هو. هتي جي رٻڙ جي پوک ۽ جھنگلن ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ تامل، فوج ۽ پوليس لاءِ پٺاڻ، سک ۽ پنجابي مسلمان، واپار لاءِ گجراتي ۽ سنڌي هندن کي انگريز سرڪار آندو.
هن وقت ملائيشيا ۾ ملئي اسڪولن کان سواءِ چيني ۽ تامل اسڪول پڻ آهن ۽ انهن زبانن جون اخبارون به نڪرن ٿيون. منهنجو هن پاسي پهريون دفعو 1970ع جي لڳ ڀڳ اچڻ ٿيو. ان وقت ڪنهن گائيڊ بڪ ۾ ملايئشيا جي اخبارن بابت انگ اکر پڙهيا هيم ته ملائيشيا مان انگريزي، ملئي، چيني ۽ تامل اخبارون نڪرن ٿيون. ايستائين ته ٺيڪ آهي پر اهو پڙهي تعجب لڳو ته ملائيشيا مان پنجابي اخبارون به نڪرن ٿيون ۽ ڪيترن کان اهو به معلوم ٿيو ته پنجابي اسڪول پڻ آهن. جيڪي هتي جي سک ڪميونٽي، پنهنجي خرچ تي هلائي ٿي.
هينئر ڪجھه ڏينهن اڳ هڪ سک کان پنجابي اخبارن ۽ اسڪولن جو پڇيم.
“پنجابيءَ ۾ اڃا به هڪ اخبار “ملايا سماچار” ڪوالالمپور مان نڪري ٿي، باقي پنجابي اسڪول ملائيشيا جي هر وڏي شهر ۾ آهن. هڪ پنجابي اسڪول ته “ملايا سماچار” جي آفيس جي ڀرسان ئي آهي.” هن ٻڌايو.
ان اخبار جي ڇاهتر سال پوڙهي ايڊيٽر مسٽر ترلوچن سنگھه سان مون ملڻ چاهيو ٿي جنهن جي ادارت ۾ اها اخبار 1961ع کان وٺي اڄ تائين هفتي ۾ ٽي ڏينهن _اڱارو، خميس ۽ ڇنڇر_ باقاعدگيءَ سان شايع ٿيندي اچي، پر هاڻ آخري پساهن ۾ آهي.
پنجابي اخبار “ ملايا سماچار” جي آفيس ڪوالالمپور جي مشهور (يا اڄ ڪلهه جي بدنام) علائقي چوڪٽ (Chow-Kit) ۾ آهي. اها هڪ ڇاهٺ سال پراڻي گردواري جي احاطي ۾ آهي جنهن جي ڀر ۾ هتي جو وڏو پنجابي اسڪول پڻ آهي. آئون صبح جو نائين بجي ڌاري پهتس. اخبار جو ايڊيٽر ترلوچن سنگھه اڃا نه پهتو هو. اخبار ۾ ڪم ڪندڙ باقي عملي جي ماڻهن ٻڌايو ته هن جو گھر ڪافي پري ڪلانگ ۾ آهي ۽ هو دير سان سهي پر اچي روز ٿو ۽ شام جو ڇهين وڳي تائين ڪم ۾ مشغول رهي ٿو.
تيسين آئون ڀر ۾ ٺهيل اسڪول ۾ ويس جتي ڇوڪرين کي پنجابي پڙهائي وڃي ٿي. سڄي اسڪول ۾ اٽڪل سئو کن ٻار ٿيندا جن کي پڙهائڻ لاءِ پنج ڇهه ماسترياڻيون آهن. اسڪول جي هيڊ ماستر ۽ سپروائيزر مسٽر مهندر سنگھه سرور سان ملاقات ٿي جيڪو هن اسڪول ۾ لڳاتار ٽيويهه سال نوڪري ڪرڻ بعد هڪ ڏينهن اڳ رٽائرڊ ٿيو هو. ان ڏينهن “خالصا ايڊيوڪيشنل سوسائٽي” طرفان سندس الوادعي پارٽي هئي. هن منهنجو وڏيءَ دل سان آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ اسڪول بابت ٻڌايو ته هو محدود فنڊن ۽ چندي مان هي اسڪول هلائي رهيا آهن.
پنجابي زبان کي پنهنجي لکڻي نه هجڻ ڪري اها اڙدو ۽ گرمکي رسم الخط ۾ لکي وڃي ٿي. مسلمانن -خاص ڪري پاڪستان جا ۽ ڪجھه هندو اڙدوءَ ۾ لکن ۽ سک گرمکيءَ ۾- جنهن جي الف ب ڪجھه ڪجھه هندي ۽ بنگاليءَ سان ملي ٿي. سکن جو پاڪ ڪتاب: سري گروگرنٿ صاحب به گرمکي لکت ۾ آهي.
“هونئن اڄڪلهه جي دور ۾ انگريزي زبان عام ٿي ويئي آهي ۽ هنن پنجابي اسڪولن ۾ گھڻا ٻار داخلا نٿا وٺن،” مهندر سنگھه ٻڌايو، “ پر ڪيترائي سک چاهين ٿا ته سندن زالون پنجابي پڙهڻ سکن جيئن گھر ۾ گروگرنٿ صاحب جو پاڻ به دور ڪن ۽ کين به پڙهي ٻڌائين. ان ڪري ڪيترن پنجابي اسڪولن ۾ فقط ڇوڪريونئي داخلا وٺن ٿيون.”
اسڪول مان نڪرڻ وقت پري کان ڏٺم ته هڪ جھور پوڙهو جنهن جي هٿ ۾ بافتي جي ڳوٿري هئي گوردواري جو در ٽپي اندر اچي رهيو هو. مون کي پڪ ٿي ته اهو ضرور اخبار جو ايڊيٽر هوندو. پنهنجي آفيس ۾ گھڙڻ بعد ڏهه پنڌرهن منٽ رکي پوءِ آئون اندر ويس. جيئن هو ڪجھه دير فرحت وٺي سگھي. جيتوڻيڪ ان وقت اڃا ڏهه کن مس ٿيا هئا پر ان ڏينهن صبح کان ئي سخت گرمي ۽ گھم هئي ۽ لڳو ٿي ته ڪي منجھند جا ٻه اڍائي ٿي ويا هجن.
آفيس ۾، منهنجي گھڙڻ کان اڳ، پريس ۾ ڪم ڪندڙ مختيار سنگھه ۽ منجيت ڪور ڇوڪريءَ مون بابت ترلوچن سنگھه کي ٻڌائي ورتو هو جو آئون جيئن ئي گھڙيس ته هن هٿ جي اشاري سان کيڪاري ويهڻ جو اشارو ڪيو. اُس ۾ هلي اچڻ ڪري هن جو اڃا ساهه سامت ۾ نه آيو هو ۽ ڪا گھڙي پوتڙي سان منهن، ڪياڙي ۽ ٻانهن تان پگھر اگھندو رهيو. ڇاهتر ستهتر اها ڄمار آهي جنهن ۾ هر انسان کي آرام ڪرڻ کپي. ان عمر ۾ ڪنهن جي دل ڪم ڪرڻ چاهيندي؟ پر هن تاج صحرائي ۽ علي احمد بروهي صاحب جهڙي همٿ ڀري انسان کي شابس هجي جو بنا ڪنهن پگھار ۽ لالچ جي گھرون وڙئون ڏيئي اخبار هلائيندو اچي. هو هن عمر ۽ ههڙي گرمي (يا هتي جي مينهن جھڙ) ۾ روزانو گھر کان بس ۾ سفر ڪري چوڪٽ جي پيهه پيهان واري بس اسٽاپ تي اچي ٿو، جتان پيرين پنڌ آفيس پهچي ٿو. هن پنهنجي سادي ڳوٿريءَ مان منجھند لاءِ آندل، پني ۾ويڙهيل مانيءَ جو لفافو، ڊائري، پنا پينسلون ڪڍي پاسي کان ميز تي رکيون، ۽ پوءِ پنجابي گاڏڙ اڙدو ۽ انگريزيءَ ۾ منهنجو حال احوال ورتو ۽ منهنجي پڇيل سوالن جا جواب ڏنا.
“هن وقت ملائيشيا ۾ ستر هزار سک رهن ٿا، پر پنجابي پڙهڻ وارن جو تعداد ڏينهون ڏينهن گھٽبو وڃي. ان ڪري اسان جي اخبار جيڪا اڄ کان اٺاويهه سال اڳ ڪوالالمپور جي هنن رستن تي گرم پڪوڙن وانگر وڪامندي هئي تنهن جو ڳاڻيٽو هڪ هزار کن وڃي ٿيو آهي.”
ويندي ترلوچن جا ٻه ٻار جيڪي گھر ۾ پنجابي ڳالهين ته ٿا، پر لکي پڙهي نٿا سگھن، ۽ نه وري انهن کي اخبار نويسيءَ سان شوق آهي جو کڻي پوڙهي پيءُ جي مدد ڪن. اشتهار به گھٽ ملن ٿا. سرڪار جي به مدد ناهي ۽ نه ڪو سکيو ستابو ان ڪم کي پنهنجي مٿي تي کڻڻ لاءِ تيار آهي. ترلوچن هن اخبار کي اولاد وانگر پاليو آهي پر هاڻي لڳي ٿو ته اها تواريخ جي ورقن ۾ دفن ٿي ويندي.
“ آئون ان عمر ۾ آهيان جنهن ۾ جيڪو ڏينهن گذري ٿو غنيمت آهي. اڄ نه سڀاڻ هن جهان مان هليو ويندس ته پٺيان اخبار جو ڇا ٿيندو ان بابت ڪجھه چئي نٿو سگان. آئون رب جي هٿن ۾ ان کي ڇڏي ويندس. ضرور ڪو نه ڪو مانجھي مڙس نڪري پوندو جيڪو هن ٻڏندڙ ٻيڙيءَ کي پار لڳائڻ جي ڪندو.” ترلوچن چيو.
سردار ترلوچن سنگهه جو اخبار نويسيءَ سان واسطو هن اخبار ملايا سماچار کان به گھڻو اڳ جو آهي. پاڻ برٽش ملايا جي دور ۾ 1936ع کان، تڏهن جي مشهور اخبار “پرديسي خالصا سيوڪ” جو اسسٽنٽ ايڊيٽر ٿي ڪم شروع ڪيو ۽ رٽائر ٿيڻ تائين، مختلف دورن ۾ نيوز ايڊيٽر، مئنيجنگ ايڊيٽر ۽ سرڪيوليشن مئنيجر ٿي رهيو. بعد ۾ “پرديسي خالصا سيوڪ” اخبار انگريزن جي ئي دور ۾ ضبط ٿي ويئي هئي. ان بعد هن پنهنجي “ملايا سماچار” اخبار شروع ڪئي، جيڪا اڄ تائين هلندي اچي.
“منهنجا ٻار، جيسين پنجابي لکڻيءَ جو سوال آهي، ته هو اڻپڙهيل آهن. افسوس جو آئون پنهنجي پٽ کي الف ب سکڻ لاءِ به شوق ڏياري نه سگھيس.” هن ٻڌايو.
هونءَ اڄڪلهه جا سک “پنجابي اخبار” بدران انگريزيءَ جي اخبار وڌيڪ شوق سان پڙهن ٿا جو ان ۾ سڄي ملڪ ۽ دنيا جون وڌيڪ خبرون آهن ۽ هن قسم جي پنجابي اخبار کين اهو مزو نٿي ڏئي جيڪو سندن پيءُ يا ڏاڏي کي اڄ کان چوٿو صدي اڳ ڏنو ٿي. انهن ڏينهن ۾ نه هيون ٽي ويون، نه اڄ وانگر عام جام ريڊيا. ڇا پيو وهي واپري - خاص ڪري سندن اباڻي وطن امرتسر، لاهور، چنديڳڙهه ۾- ان جو تفصيلي احوال ههڙيون اخبارون مهيا ڪنديون هيون. پر اڄ جي نئين ٽهي جيڪا ڄائي ئي هتي ملائيشيا ۾، ان کي ڏاڏاڻي ڏيهه جي ايڏي ٻاڙ نه آهي.
“تڏهن به توهان کي شابس هجي جو هيڏي وڏي عرصي تائين پنجابي جرنلزم جي شمع روشن رکندا اچو”. مون چيومانس.
“ڪسي نه ڪسي ڪو تو زبان زنده رکنَي ڪا بوجه اٺانا پڙي گا.”
Otherwise, the Language will die and I am not going to let that happen to my people.
هن سمجھايو.
ملائيشيا جي تواريخ ۾ سردار ترلوچن سنگھه جي “ملايا سماچار“ اخبار سڀ ۾ گھڻو وقت هلي آهي. هن ملڪ، ملائيشيا ۾، پنجابيءَ جون ٻيون به ڪيتريون ئي اخبارون نڪتيون. ڪي ته صديءَ جي بلڪل شروعات ۾- 1913ع ڌاري، پر هرهڪ اخبار ٿورو گھڻو وقت هلي مالي مشڪلاتن يا انگريز سرڪار جي پابندين جي ڪري بند ٿي ويئي.
علي نواز وفائيءَ جي “آزاد” اخبار وانگر هيءَ اخبار به نه ڪنهن نيوز ايجنسيءَ جي ميمبر آهي ۽ نه وري ڪي خبرون موڪلڻ وارا نمائندا اٿس. مڙيئي هتان هُتان جي اخبارن رسالن جي خبرن جو تت ڏنو وڃي ٿو. هن اخبار ۾ هر قسم جا اشتهار به قبول نٿا ڪيا وڃن- خاص ڪري شراب، سگريٽ ۽ ڏاڙهي ڪوڙڻ جي بليڊن جا، جيڪي شيون سک ڌرم ۾ منع ٿيل آهن. هونءَ قيمت جي لحاظ کان ٽيهه سينٽن ۾ هيءَ اخبار سڄي ملائيشيا ۾ سستي سمجھي وڃي ٿي.
“اسان هتي هي ڪاروبار پئسي ڪمائڻ لاءِ نه ڪري رهيا آهيون. اسان جي اخبار کڻي گھٽ ڇپجي ٿي ۽ پئسي جو فائدو نٿي ڏئي، پر اسان جي پنجابي ڪميونٽيءَ لاءِ اها ئي ڳانڍاپو آهي جنهن ذريعي اسان کي هڪ ٻئي جي خبر چار پوي ٿي.” مسٽر ترلوچن سنگھه چيو .
هن جي چوڻ مطابق هيءَ اخبار پنجابي زبان کي زندهه رکي ٿي ۽ ان ريت سک ڌرم جي سلامتي رهي ٿي- ڇو جو سکن جا سمورا مذهبي ڪتابي گرمکي رسم الخط ۾ آهن.
ڏهن ننڍن صفحن جي “ملايا سماچار” اخبار ۾ چونڊي چونڊي اهي خبرون ڏنيون وڃن ٿيون جن ۾ سکن جي دلچسپي هجي. ڪڏهن ڪڏهن قومي خبرون پڙهندڙن جا موڪليل خط، شعر ۽ ڪهاڻيون پڻ ڏنيون وڃن ٿيون. پوڙهن سکن جي موت جون خبرون خاص سرخين سان هونديون آهن جيڪي انگريزن جي ڏينهن ۾ فوج يا پوليس ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ پنجاب کان ملايا گھرايا ويا هئا. ان کان علاوه ڪنهن جي مرڻي پرڻي جو احوال يا ان جي مانيءَ جي نينڍ جو احوال ۽ اطلاع پڻ هن اخبار ۾ هوندو آهي.
اشتهارن مان جيڪا آمدني ٿئي ٿي اها تمام گھٽ آهي. سڄي صفحي جو اشتهار جو اگھه هڪ سئو ملئي ڊالر (ساڍا ست سئو رپيا کن آهي. اڄ ڪلهه ملائيشيا جو ڊالر (رنگٽ) ساڍي ستين روپئي آهي.) اشتهار گھڻو ڪري ملائيشيا ۾ رهندڙ سکن جي ڪاروبار يا ڪمپنين جا آهن. جهڙوڪ ٽريول ايجنسين، وڊيو ايجنٽن، سيڌي جي دڪانن ۽ ڪپڙي جي واپارين جا. ڪڏهن ڪڏهن آسٽريليا جي Queensland Butter Board جي گيهه جو اشتهار پڻ هوندو آهي يا روسي هوائي ڪمپني Aeroflot جو. هيءَ اخبار ملائيشيا کان علاوه انگلينڊ، آسٽريليا ۽ انڊيا ۾ به پڙهي وڃي ٿي.
اهو ضرور آهي ته جنهن کي به هن اخبار جو چسڪو لڳي ٿو اهو باقاعدگيءَ سان پڙهي ٿو. منهنجو هڪ سک شاگرد جيڪو جهازن جو ڪئپٽن آهي ۽ ويجھڙائيءَ ۾ هتان لڏي آسٽريليا ۾ وڃي رهيو آهي تنهن ٻڌايو ته هو اتي به اها اخبار شوق سان پڙهندو آهي.
“ان جي پڙهڻ مان توکي ڪهڙو مزو ۽ معلومات ملي ٿي؟” مون پڇيو هئومانس.
“مون کي پٺيان ڇڏي آيل پنهنجي سڄي ڪميونٽيءَ جي خبر چار پوي ٿي ته ڪوالالمپور يا ملائيشيا جي ٻين شهرن ۾ اسان سکن جا ڪهڙا جلسا جلوس، شاديون غميون ٿينديون رهن ٿيون- جن جو آئون پڻ هڪ حصو هوس ۽ آهيان.”