پيش لفظ
عمر جي هر حصي ۾ ماڻهو مختلف نوعيتن جا خواب ڏسي ٿو پر سڀني کان حسين خواب ٻاروتڻ جا هوندا آهن. منهنجو ٻاروتڻ جنگشاهي جي هڪ ننڍي ڪوهستاني ڳوٺ نيوات ۾ گذريو ۽ نيوات جي نِين جا نظارا ڪندي دنيا گھمڻ جا خواب ڏسڻ منهنجو معمول هوندو هو. اهڙي ئي خواب ۽ شوق ان زماني ۾ مون کي الطاف شيخ سان متعارف ڪرايو ۽ ائين صرف مون ئي نه پر گذريل ٽن ڏهاڪن کان سنڌ جي ڪيترن ئي نسلن جي نوجوانن سان ائين ٿيو آهي. ڇو ته ان زماني ۾ ماڻهو دنيا رڳو الطاف شيخ جي سفرنامن ذريعي ئي گھمي سگھيو ٿي يا گھٽ ۾ گھٽ مون لاءِ ته عمر جي ان حصي ۾ اهو ۽ ائين ئي ممڪن هو. گھر، ڳوٺ ۽ شهر توڙي ملڪ کان ٻاهر نڪرڻ جو رومانس، جهاز ۾ چڙهڻ ۽ فضائن ۾ اڏامڻ جو رومانس. اڳتي وڌڻ ۽ پاڻ کان اڳتي دنيا اندر موجودگي جي احساسن جو رومانس. نوان منظر ۽ ماحول ڏسڻ، نوان ماڻهو ۽ زندگيءَ جا نرالا ڍنگ ڏسڻ جو رومانس ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه ته ڪجھه گھڙين لاءِ ئي سهي پر پاڻ کي ان ماحول جو حصو سمجھڻ جو رومانس. ان زماني ۾ بس ڪنهن ديواني جو خواب لڳندو هو. چنڊ کي ڌرتيءَ تي لاهڻ جي برابر هو ۽ اها خود فريبي ماڻهو رڳو الطا ف شيخ جي سفرنامن جي معرفت ئي ڪري سگھيو ٿي.
شاهه صاحب فرمائي ٿو ته : ”آيل سامونڊين جي، آهي اڙانگي جُوءِ“ الطاف شيخ اڙانگي جوءِ جي رنگينين، سونهن ۽ سکن جو پنهنجي دلچسپ انداز سان اهڙو ته نقشو چٽيو آهي، جو اسان جو هر بيو سنڌي نوجوان ان گليمر ۽ ايڊوينچرس جيون گذارڻ جا سپنا ٿو ڏسي ۽ ائين الطاف شيخ جي سفرنامن ٻٽو ڪارج ادا ڪيو آهي ۽ هن هڪ سٺي سامونڊي جيان شاهه جي ان چوڻ تي عمل ڪيو اهي. “وکر سو وهاءِ، جو پئي پراڻو نه ٿئي.”
ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته الطاف شيخ پنهنجي فيلڊ جو اڪيلو سٺو ليکڪ آهي. سندس مقبوليت جو اندازو سندس ڪتابن جي ڊگهي لسٽ مان لڳائي سگھجي ٿو. خاص طور: وايون وڻجارن جون، بندر بازارون، دنگي منجهه درياه، جاني ته جهاز ۾، خبرون کيڙائن جون، ارائونڊ دي ورلڊ.
الطاف شيخ جو سنڌي ادب ۾ ڇا مقام آهي ۽ هن جي لکيل سفرنامن جو ادب، فن، ٻولي جي لحاظ کان قد بت ڇا آهي؟ اهو تعين ڪرڻ ادب جي اسڪالرن ۽ نقادن جو ڪم آهي. مان ايترو ڄاڻان ٿي ته هو سنڌ جو بيحد گھڻو پڙهيو ويندڙ ليکڪ آهي. مان نٿي سمجھان ته الطاف شيخ کان وڌيڪ ڪنهن ليکڪ کي سنڌي ٻولي جي ڪيترن نسلن جي پڙهندڙن پڙهيو هوندو. هو حقيقي معنيٰ ۾ سنڌ جو پاپولر ليکڪ آهي. سڄي دنيا ۾ پاپولر ليکڪ جي هڪ خاص حيثيت ۽ سڃاڻپ هوندي آهي ۽ اسان وٽ الطاف شيخ هر لحاظ کان ۽ صحيح معنيٰ ۾ پاپولر ليکڪ آهي. نه رڳو هو پاپولر ليکڪ آهي پر سچ پچ ته هو ماڻهن ۾ دليل طور مقبول ۽ ڪامياب ليکڪ به آهي. سنڌ ۾ ڪهڙو ليکڪ آهي جنهن جا الطاف شيخ جيان ڪتابن جا ايڊيشن بار بار شايع ٿيا هوندا؟ اها هڪ ليکڪ جي ڪاميابي آهي ته هن جا ڏهاڪا اڳ لکيل سفرناما به اڄ تائين ساڳي طرح مقبول آهن ۽ بار بار وري شايع ٿي رهيا آهن.
الطاف شيخ جو سنڌي ادب تي هڪ وڏو ٿورو اهو آهي ته هن نه رڳو پنجاهه کان مٿي سفرنامن جا ڪتاب سنڌي ٻولي کي ڏنا پر ڏٺو وڃي ته هن سنڌي ادب کي هڪ مڪمل ۽ ڪامياب صنف سفرنامن جي صورت ۾ ڏني. سنڌي ادب ۾ هن کان اڳي توڙي پوءِ ڪنهن به ليکڪ سفرنامن کي هڪ ادبي صنف طور مقبول نه بڻايو. ان ڳالهه جي ثابتي ٻي ڪهڙي ٿيندي ته الطاف شيخ سنڌي ادب ۾ سفرنامن جي سڃاڻپ ۽ علامت جو نالو آهي. مان نٿي ڀانيان ته سنڌي ته ڇا پر اردوءَ ۾ به ڪنهن ليکڪ هڪ ئي صنف ۾ ايترا ڪتاب لکيا آهن جيترا اسان جي هن سنڌباد سيلاني لکيا آهن.
دنيا جي ٻين ٻولين ۾ Scrape Book ڇپبا آهن. سنڌي ۾ اهو پهريون اتفاق آهي جيڪو الطاف شيخ هٿان ٿيو آهي. الطاف شيخ ئي سنڌي جو اڪيلو ليکڪ آهي جنهن هر عمر جي پڙهندڙن جو حلقو سڄي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ آهي.
ڪيترن ليکڪن لکڻ کان ماڳهين بس ڪري ڇڏي آهي، نه لکڻ جو ٺهيل ٺڪيل ڪارڻ وٽن اهو ئي هوندو آهي ته واندڪائي ڪانهي ۽ ان ڳالهه تي اچرج تڏهن ٿيندو آهي جڏهن اهڙا ليکڪ ائين چوندا آهن جن وٽ ادب واندڪائي جي وندر نه پر اجتماعي قومي مقصدن ماڻڻ جو هڪ سگھارو وسيلو پئي رهيو آهي. شايد اهڙن ليکڪن وٽ پڙهڻ لاءِ به واندڪائي نه هوندي! ان ڏس ۾ الطاف شيخ جو مثال سامهون رکڻ گھرجي جنهن روزانو لکڻ پنهنجو نيم بڻائي ڇڏيو آهي.
سنڌ جي ماڻهن تي الزام آهي ته اهي پنهنجي مخصوص ماحول کان باهر نه نڪرندا آهن ۽ پرڏيهه ته ڇا پر ڏيهه ۾ به گھڻو سفر نه ڪندا آهن. الطاف شيخ نه رڳو عملي طرح پاڻ ان الزام جي ترديد ڪئي پر هن جي سفرنامن سنڌ جي نوجوانن جي سوچڻ ۽ روين کي تبديل ڪرڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. هن جي سفرنامن سنڌ جهڙي هڪ ڪنڊائتي سماج جي ماڻهن لاءِ ذهني طور دنيا جا دروازا کوليا. الطاف شيخ جو هر ڪتاب سنڌ لاءِ دنيا ڏانهن کلندڙ هڪ دري آهي جنهن مان مون وانگر سنڌ جي هر باشعور نوجوان جھاتي پائڻ جي ڪوشش ڪئي. الطاف شيخ پنهنجي سفرنامن جي ذريعي سنڌ جي نوجوانن کي ڄڻ ته آڱر کان جھلي دنيا جي هر ڪنڊ گھمائڻ جي ڪوشش ڪئي. هن هر ماحول ۾ سنڌ جي شين، ماحول، ڪردار، ماڳن، جاين، قدرن، ماڻهن ۽ روين کي دنيا جي مختلف قومن سان ڀيٽ ڏئي سنڌ جي ماڻهن کي جائز طرح اهو اعتماد ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ته نه رڳو دنيا سنڌ کان گھڻي مختلف ڪونهي پر سنڌ ۾ به پنهنجي نوعيت جون حسناڪيون آهن. جي سنڌ ڪجھه ڳالهين ۾ پٺتي پيل ۽ پسمانده آهي ته گھڻين شين ۾ اها بيحد امير به آهي.
الطاف شيخ سمنڊ جي شور ۽ جهاز جي الارم ۾ ٿري ماءُ جي لولي گونجندي ٻڌي آهي ته اولهه جي ميداني علائقن ۾ شام ويلي شفق جي ڳاڙهاڻ ۾ سنڌ جي پُسين ۽ پيرُن جا رنگ نکرندي به ڏٺا آهن ته وري اوڀر ۾ ويجھي کان سج کي به اڀرندي ڏٺو آهي. سچ پچ ته هُن ڦِيٿ هٿ ۾ کڻي ڌرتي جي پوري گولي کي ماپي ورتو آهي. سندس مشاهدي جي ڪينواس تي ڇا ڇا نه آيو هوندو! شايد ئي ڪو اهڙو منظر يا ڪو عڪس هوندو، جنهن الطاف شيخ جي شعور ۽ ذهن تي ڪو چٽ نه چٽيو هجي. الطاف شيخ جنهن به ڪاريگر جو ڪو چڱو چٽ ۽ نقش ڏٺو آهي ته اسان سان ان جو ذڪر دل کولي ڪيو اٿس. هو ڪولمبس ته ناهي پر ڪولمبس کان وڌيڪ سفر ڪيو اٿس. هو هڪ اهڙو وڻجارو آهي جنهن وٽ وکر ڍيرئون ڍير آهي، جيڪو ولايت مان وڻج واپار ۽ وڙ جون ٻوريون ۽ خرزينون ڀري اچي ٿو. بنا اگھه پار ڳالهائڻ جي اسان اڳيان کوڙ ڪري، ڀل ته هو ڪيترو به محصول ۽ قيمت ادا ڪري اسان وٽ پهچي پر اسان کي وڙ وڙ جو وکر بنا ملهه پيو آڇي.
الطاف شيخ پنهنجي شخصيت ۽ سڀاءُ ۾ هڪ بيحد سادو ۽ سٻاجھو انسان آهي ۽ سندس شخصيت جيان هن جون لکڻيون ۽ سفرناما ۽ ڳالهيون به ساديون هونديون آهن. هن جي شخصيت توڙي سفرنامن ۾ اجايو ڏيکاءُ، خود پسندي ۽ سطحي رويا نه هوندا آهن. اها ئي ڳالهه هن جي ڪامياب ليکڪ هئڻ جو راز به آهي ته سندس ادبي خوبي ۽ سونهن به. ادب ۾ اجائي ڏيکاءُ ۽ مصنوعي ٻولي کي سطحي شمار ڪيو ويندو آهي ۽ الطاف شيخ جي ٻولي سادي به آهي ته حقيقت پسند به. گھڻا نقاد ان کي سندس ڪمزوري ڳڻائي سگھن ٿا پر مان ان کي هن جي ادبي خوبي سمجھان ٿي.
سموري دنيا جا ليکڪ انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته جيسين لکڻ واري جي پير ۾ چڪر ناهي، جُتي چڙهيل نه اٿس ۽ پنهنجي وِت آهر رولڙا ڪري ڌڪا کائي دنيا جا رنگ نٿو ڏسي تيستائين سندس لکڻي ۾ اهو رَسُ ۽ وَسُ نٿو اچي. جنهن جي تخليق ۾ ضرورت آهي.
ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته تخليقي توڙي تحقيقي ادب جون پاڙون پيرن جي نشانن، ڦيٿن جي ليڪن مان ڦٽي نڪرن ٿيون. تخليقي ادب جون سڀ صنفون اڻ سڌي طرح سفرناما آهن. انهيءَ ۾ ڪو به شڪ ناهي ته سنڌي ۾ الطاف شيخ جي سفرنامن کان سواءِ ٻيا به سٺا سٺا سفرناما لکيا ويا آهن پر انهيءَ صنف کي عوامي سطح تي مقبول بنائڻ ۾ الطاف شيخ جو وڏو هٿ آهي.
الطاف شيخ سنڌ سان بي لوث محبت ڪندڙ شخص ۽ ليکڪ آهي. هن دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ سنڌ کي ڪڏهن به نه وساريو. رڳو وساريو ئي نه پر پنهنجون يادگيريون ۽ تجربا لکي سنڌ جي ماڻهن تائين پهچائڻ پنهنجو قومي ۽ ادبي فرض سمجهيو. هن سنڌ جي اڪثر اديبن جيان پنهنجي پورهئي جي موٽ ۾ سنڌ کان ڪڏهن به ڪجھه نه گھريو ۽ نه وري سنڌ تي ڪو احسان جتايا. اهو ئي هن جي ڪمٽمنٽ جو کليل ۽ بي ساخته اظهار آهي. مان سچي ۽ ڪميٽڊ ليکڪ کي ئي هڪ وڏو ليکڪ سمجھان ٿي ۽ ان معيار تي الطاف شيخ سئو سيڪڙو پورو لهي ٿو. مان اها راءِ هڪ پڙهندڙ جي حيثيت ۾ ڏيان ٿي ۽ ڪنهن به ليکڪ جو حقيقي نقاد، هن جو پڙهندڙ هوندو / هوندي آهي. مون دنيا جو چڱو حصو گھميو آهي. اتي تعليم خاطر رهي آهيان ۽ مسلسل پرڏيهه ويندي رهندي آهيان پر جيڪو رومانس ٻالڪپڻ ۾ الطاف شيخ جا سفرناما پڙهندي دنيا بابت سوچيندي محسوس ٿيندو هو، ان جو لطف حقيقت کان به وڌيڪ آهي. ان ڪري دنيا جو وڏو حصو ذاتي طور بار بار گھمڻ جي باوجود مون لاءِ الطاف شيخ جا سفرناما اڄ به ساڳي حيثيت ۽ دلچسپي رکن ٿا ۽ اهو ئي سبب آهي جو الطاف شيخ اڄ به منهنجي پسند جي ليکڪن مان هڪ آهي.
سسئي پليجو
ڪراچي
4 جولاءِ 2004ع