جلسو هڪڙن جو ڳالهيون ٻين جون
آئون ميٽنگ مان گسائي پريس ڪلب ڏي ويس. مون ته سمجھيو ته اهڙن نج ادبي جلسن ۾ ڪي چونڊ ماڻهو ايندا هوندا پر ايڏي گپاگيھه لڳي وئي هئي جو ڪار کي بيهارڻ لاءِ اڌ ميل کن پري زبيده مارڪيٽ وٽ جاءِ ملي. ماڻهن جي انبوهه جو سبب هڪ طرف حبيب جالب جي شخصيت هئي جنهن جمهوريت لاءِ هر دور جي ڊڪٽيٽر حاڪم سان ٽڪر کاڌا. پاڪستان جو هي ئي هڪ شاعر آهي جيڪو ايوب توڙي يحيِٰ، ڀٽو توڙي ضيا جي ڏينهن ۾ جيل ۾ رکيو ويو. پاڻ نه رڳو اهي سختيون قبول ڪيائين پر هڪ ان جمهوري حڪومت ۽ ان جي حاڪم (ضياءَ) کان مليل وڏا انعام اڪرام موٽائي ڇڏيائين. ٻئي پاسي پيپلس پارٽيءَ جي اڳواڻ بينظير ڀٽو جي شخصيت هئي جيڪا هن محفل جي خاص مهمان هئي.
پريس ڪلب جي گيٽ تي علي احمد بروهي صاحب آيل مهمانن جي آڌر ڀاءُ ڪري رهيو هو. ڇٻر تي ڪرسين جون پنجاهه کن قطارون هيون ۽ هر قطار ۾ لڳ ڀڳ چاليهه ڪرسيون هيون. اڌ کان وڌيڪ ڪرسيون ڀرجي چڪيون هيون. قميص تي لڳل بيجن ۾ پريس ڪلب جا ميمبر ۽ پيپلزپارٽيءَ جا ڪارڪن، هيڏانهن هوڏانهن پنهنجي پسند جي ماڻهن کي وهاري رهيا هئا. اڳيون قطارون ڀريل ڏسي آئون پٺين قطار ڏي وڃي رهيو هوس ته هڪ اهڙي بيچ واري (شايد علي احمد بروهي جي اشاري تي) مون کي پٺيان وڃڻ کان روڪي اڳيان وهارڻ لاءِ ڪرسي ڳولڻ لڳو. مون به اهو ئي چاهيو ٿي ته اڳيان ويهي چڱيءَ طرح اهم ماڻهن کي ڏسجي. ڏهه سال ٻاهر رهڻ بعد هيءَ پهرين گڏجاڻي پريس ڪلب ۾ اٽينڊ ڪري رهيو هوس. هن همراهه اڳئين قطار وٽان لنگھائي اسٽيج جي ساڄي پاسي کان رکيل الڳ ٿلڳ ٽيهارو کن ڪرسين مان هڪ خالي ڪرسيءَ تي مون کي ويهاريو. جتان نه فقط اسٽيج ويجھي هئي پر هر ايندڙ ويندڙ مهمان چٽيءَ طرح نظر اچي رهيو هو.
جنهن ٽولي سان گڏ مون کي ويهاريو ويو هو ان تي نظر ڦيرايم، سڀ اخبارن، رسالن جا رپورٽر هئا. مون کين سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي پر هڪ به ڄاتل سڃاتل نه لڳو. گھڻي ڀاڱي نئين ٽهيءَ جا هئا. ڪو پراڻو به هو ته ڏهه ٻارهن سالن جي گئپ بعد نه آئون کيس سڃاڻي سگھيس ۽ نه هنن مان ڪو - جن سان اڪثر ههڙين اڙدو، سنڌي ۽ انگريزي محفلن ۾ ملاقات ٿيندي هئي. “بهرحال هنن نوجوان صحافي ۽ ليکڪن مان ڪيترن جون رپورٽون ۽ ليک ضرور پڙهيا هوندم.” مون دل ئي دل ۾ سوچيو. ايتري ۾ اڳيان ويٺل “جاڳو” اخبار جو نمائندو پنهنجي ڪرسي ڇڏي مونسان اچي ويٺو. ساڻس تازو ٻه ڏينهن کن اڳ ٿيوسافيڪل هال ۾ ملاقات ٿي هئي، جتي “لاڙڪاڻو فرينڊس” وارن مون سان شام ملهائي هئي. ان محفل جي سوالن جوابن واري حصي ۾ هن مون کان ڪجھه اهڙا ٺيٺ ادبي سوال پڇيا هئا جن جا جواب سراج يا غلام علي علانا جهڙا ادب جا ڄاڻو ۽ محقق ئي ڏئي سگھيا ٿي.
ڊاڪٽر ايوب شيخ شايد پهريون جرنلسٽ آهي جيڪو ڊاڪٽري ڇڏي اخباري دنيا ۾ آيو آهي ۽ هڪ سڄاڻ، محنتي ۽ ڪامياب اخباري رپورٽر مڃيو وڃي ٿو.
“ڪمال آهي، توهان ايم بي بي ايس پاس ڪري ڊاڪٽري نه ڪئي؟” مون پڇيو هئومانس.
“سائين سيون هڻڻ وارا ٻيا به کوڙ ويٺا آهن، منهنجو شوق لکڻ پڙهڻ ۽ ادب سان آهي.” هن جواب ڏنو هو.
ٻہ اکر زاھدہ جي نالي:
ايوب شيخ قمبر جو آهي. سندس ڀيڻ زاهده شيخ عورتن جي سجاڳي جي حوالي سان سڄي سنڌ ۾ سڃاتي وڃي ٿي. هوءَ سنڌ يونيورسٽيءَ مان Mass Communication۾ ايم اي ڪري رهي آهي. زاهده سنڌياڻي تحريڪ جي جنرل سيڪريٽري آهي. جنهن محنت ۽ اڻ ورچائيءَ سان هوءِ اسان جي ڏتڙيل سنڌي عورتن جي نمائندگي ڪري رهي آهي ان لاءِ جس هجيس.
پاڪستان موٽڻ کان اڳ ماهتاب محبوب سنڌي عورتن جي ڪجھه سماجي تحريڪن جي جلسن جلوسن ۽ پريس ڪانفرنسن بابت ٻڌايو هو ته خاص ڪري زاهده جي اسلام آباد (يا شايد لاهور) واري پريس ڪانفرنس بابت، پر مون پهريون دفعو سندس تقرير هوٽل هاليڊي ان ۾ مارئي فورم طرفان ڪوٺايل دعوت ۾ ٻڌي هئي. هن فنڪشن جو بندوبست قمرشهباز جي زال مسز ارشاد قمر ڪيو هو. پڪ اٿم ته ان ڏينهن زاهده جي تقرير جو مضمون توڙي ادائگي جو اسٽائيل ٻڌندڙن جي دلين تائين پهتو هوندو. سندس اها خوبي قابلِ داد آهي ته هن جو سڄو ڌيان هڪ خاص مقصد پٺيان آهي ۽ اهو آهي : “سنڌي عورت ۾ سجاڳي پئدا ڪرڻ ۽ ان جي حقن لاءِ کين ۽ دنيا کي احساس ڏيارڻ”. ان دعوت ۾ منهنجي هڪ پاسي تاج بلوچ ۽ نذير چنا ويٺل هو ته ٻئي پاسي اشفاق ميمڻ، سيڪريٽري سنڌ حڪومت. اشفاق کي چيم ته “عورتن ۾ نذير چنا ۽ تاج بلوچ جي مقابلي جي تقرير ڪا ڪري سگھي ٿي ته هيءَ آهي جنهن جي ڳالهائڻ سان سڄي هال ۾ ماٺ ڇانئجي وئي آهي. اسٽيج تي ويٺل بيگم نصرت ڀٽو، جنهن کي خبر ناهي سنڌي سمجھه ۾ اچي به ٿي يا نه، پر هوءَ به غور سان ٻڌڻ ۽ سمجھڻ جي ڪوشش ڪري رهي آهي.”
“هڪ ٻي ڳالهه سندس سادگيءَ جي نوٽ ڪئي اٿانو؟” اشفاق ميمڻ چيو هو. “ ان جاءِ تي ٻي ڪا هجي ها ته پنج سئو رپيا ڏئي اڄ پنهنجا وار پالر تان سيٽ ڪرائي، اوچي کان اوچو وڳو پائي اچي ها. پر هيءُ هڪ عام عورت وانگر هلي آئي آهي. هوءَ انهن مڙني ڳالهين کان بي نياز آهي ته اسٽيج تي ڀر ۾ ويٺل ٻيون عورتون ڪيترو جھڳ مڳ ۽ زري زربفت جا وڳا ۽ ميڪ اپ ڪري آيون آهن. اها ئي سندن عظمت آهي.”
زاهده ان ڏينهن، سنڌي عورت (خاص ڪري غريب ڳوٺاڻي عورت) جي ڏکن ۽ تڪليفن کي High Light ڪندي چيو: “ڳوٺ جي غريب سنڌي عورت جي زندگي هڪ جانور کان به ڏکي آهي. هوءَ نه فقط پنهنجي مڙس جي خذمت ڪري ٿي پر هن جي گڏهه جي به ٽهل ٽڪور لهي ٿي. ٻني ٻاري تان جڏهن مڙس موٽي ٿو ته هن جي ماني ٽڪِيءَ ۽ آرام جي پرگهور لهي ٿي ۽ جڏهن هو بي اونو ٿي ليٽي پوي ٿو ته هيءَ ويچاري اٿي وري ان گڏهه جي اون رکي ٿي ته هن کي سيءُ ته نٿو لڳي. مڇر ته نٿا پٽينس. چرڻ لاءِ گاهه ۽ پيئڻ لاءِ پاڻي اٿس يا نه. پاڻ ڀلي سيءُ ۾ پئي ڏڪي يا ڪاڙهي ۾ سڙي پر سڄي رات ننڊون ڦٽائي مڙس، ٻچن ۽ جانورن جو خيال ڪري ٿي.”
بينظير کان وٺي سلطانه وقاصي، قيدياڻيءَ جي ڊائري واري اختر بلوچ، سحر امداد، خير النساء جعفري، ماهتاب محبوب، در شهوار، حميده کهڙو، عطيه دائود، ماهتاب راشدي، سلطانا صديقي، زبيده ميتلو ۽ ٻين ڪيترن جا نالا کڻي سگھجن ٿا جن عورت ذات، خاص ڪري سنڌي عورت جي حق ۽ هن ماحول ۽ معاشري کي سڌارڻ لاءِ ڪوششون وٺڻ جي مهم ۾ ٿورو يا گھڻو حصو ورتو پر، بقول هدايت بلوچ جي “زاهده انهن سڀني ۾ مختلف آهي.” هن کي پنهنجي شخصيت ۽ سياست کان وڌيڪ سماج جي خذمت جو اونو آهي. پاڻ عوامي تحريڪ جي شاخ، سنڌياڻي تحريڪ سان واسطو رکي ٿي، جيڪا 1982ع ڌاري رسول بخش جي ڀينرن فاطمه پليجو ۽ مريم پليجو شروع ڪئي.
“توهان جي تحريڪ جي ڪا خاص ڳالهه..؟” مون ان ڏينهن چانهه جي ساهيءَ مهل کانئس پڇيو هو.
“اسين حقيقتن ۾ يقين رکون ٿيون. ماڻهن کي سنڌو ديش ٺاهڻ جهڙا اجايا سجايا نعرا ڏئي، کين انهن خوابن پٺيان توائي ڪرڻ نٿيون چاهيون جن جو ڪو تعبير، جن مان ڪجھه هڙ حاصل نه ٿئي.”
حبيب جالب جي دعوت ۾، ايوب شيخ امين چانڊئي جو پڻ ذڪر ڪيو جيڪو هن ئي وانگر ڊاڪٽر آهي ۽ صحافت سان پڻ دلچسپي اٿس. هن وقت هو لاهور مان نڪرندڙ اخبار فرنٽئير پوسٽ جو رپورٽر آهي. فرنٽيئر پوسٽ منهنجي به دلپسند اخبار آهي جو انهن جو هڪ اهم نمائندو جي اين مغل اسان جو يار آهي.
مٽيارين جو رهاڪو هي مغل (غلام نبي) صحافت جي دنيا ۾ اهو مرد مجاهد ۽ حق جو ڪلمو پڙهڻ وارو آهي جيڪو اڪيلي سر، سنڌ جي عوام سان ٿيندڙ ظلمن خلاف قلم ذريعي، جنگ وڙهندو اچي.
ايوب شيخ سان کيڪار کڙي ڪرڻ بعد چيومانس.
“جيسين خاص مهمان اچي ۽ جلسي جي ڪارروائي شروع ٿئي، تيسين پنهنجي اوسي پاسي ۾ ويٺل ڪي اهم ادبي يا سياسي شخصيتون هجن ته انهن جي ڄاڻ سڃاڻ ڪراءِ. هن اسان جي ٽولي ۾ ويٺل اخباري نمائندن ۽ سامهون ويٺل ڪيترين سياسي شخصيتن سان آڱر جي اشاري سان سڃاڻپ ڪرائي، جن مان ڪيترن کي مون پهريون دفعو ۽ ڪيترن کي ڏهه پندرهن سالن بعد هتي ڏٺو.
مهمانن ۾ اڳئين قطار ۾ جيڪي نظر اچي رهيا هئا انهن ۾ سياستدان -خاص ڪري پاڪستان نيشنل پارٽي PNP ۽ پيپلزپارٽي PPP جا اڳواڻ هئا. ايم اين اي بزن بزنجو، بلوچستان جو وزير اسلم رئيساني، شاهه محمد شاهه، ارشد چوڌري، آفتاب شعبان ميراڻي، ڊاڪٽر مسز اشرف عباسي، اين ڊي خان، سينيٽر عبدالله شاهه بلڪل پهرين قطار ۾ هئا.
منهنجي بلڪل اڳين ڪرسيءَ تي ڊان جي رپورٽر نفيسه هودٻائي ويٺل هئي. فقط نالي ۾ نه پر شڪل ۾ به هوءَ ڪافي حد تائين نفيس لڳي رهي هئي. هيرالڊ ۽ ڊان اخبار پاڪستان کان ٻاهر، عام جام ملڻ ڪري، ان ۾ ڇپيل سندس ڪيترائي مضمون پڙهيا هيم. ويجھڙائيءَ ۾ محب شيديءَ تي سندس تفصيلي مضمون کيس چڱي مشهوري ڏني.
منهنجي کاٻي پاسي “عوامي آواز ” اخبار جو نوجوان نمائندو الله بخش راٺوڙ ويٺل هو. هن اڳيان ويٺل انگريزي اخبار The Nation ۽ The News جي نمائندن اسحاق تنئي ۽ جاويد سومري کي ايوب شيخ سڏي، مون سان ملرايو.
ڪو وقت هو انگريزي جرنلزم ۾ سنڌي ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ هوندو هو جيڪو ڪراچيءَ ۾ رهي ڪچي، ڪاڇي ۽ ٿر جي ماڻهن جون گھڻي ڀاڱي خيالي ۽ من گھڙت ڳالهيون ڏيندو هو، پر هاڻ سنڌ جي ڏورانهن ڳوٺن جا ڪيترائي پڙهيل ڳڙهيل نوجوان انگريزي توڙي اڙدو اخبارن ۾ ڪم ڪن ٿا. هو تمام گھڻي محنت ۽ شوق سان ڪم ڪري رهيا آهن. سندن رپورٽرنگ بيحد معلوماتي ۽ معياري ثابت ٿي آهي. اسحاق تنيو ۽ جاويد سومرو به انهن مان آهن.
جاويد ٻڌايو ته منهنجي ڪنهن ڪتاب تي دي نيوز اخبار ۾ تبصرو اچي رهيو آهي جيڪو مرتضيٰ سولنگي لکيو آهي. مرتضيٰ هڪ ٻيو سٺو جرنلسٽ آهي. پاڻ پڊعيدن جو آهي. اڄ ڪلهه سنگاپور، ملائيشيا پاسي ڪنهن جرمن اخبار لاءِ اتي جي وزيراعظم جو انٽرويو ۽ سنگاپور ۾ آمريڪي ٻيڙي جي آمد ۽ اوسي پاسي جي ملڪن جي عوام جي رد عمل تي رپورٽنگ ڪرڻ ويو آهي. اسحاق تنيو تعلقي قمبر جي ٺوڙهي بجار ڳوٺ جو رهاڪو آهي. پاڻ پهرين سنڌي اخبار عوامي آواز ۾ ڪم ڪيائين ان بعد ڪراچيءَ مان نڪرندڙ انگريزي اخبار Nation ۾ آيو، سياسي رپورٽنگ کان سندس خبرون نمايان حيثييت رکن ٿيون. پاڻ ۽ سندس زال ويجھڙائيءَ ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ مان انگريزي ادب ۾ ايم اي ڪئي. ان بعد اسحاق سي ايس ايس جو امتحان ڏنو، پر سرڪاري نوڪري ڪرڻ بعد هو اخباري دنيا ۾ هليو آيو ۽ سندس زال عثمانيه ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ليڪچرار آهي.
جلسي شروع ٿيڻ مهل حيدرآباد کان اسان جو پراڻو يار نصير اعجاز به اچي نڪتو. پاڻ اهڙو ئي ٺاهوڪو جوان لڳي رهيو هو جهڙو ڏهه سال کن اڳ جڏهن ساڻس هلال پاڪستان جي آفيس ۾ موڪلائي ملائيشيا روانو ٿيو هوس. هاڻ هو حيدرآباد مان نڪرندڙ اخبار سرواڻ سان وابسته آهي.
هتي هڪ ٻئي صحافي ۽ ليکڪ حسن مجتبا جو نالو ڳڻائڻ به ضروري سمجھان ٿو جيڪو انگريزي لکندڙن ۾ چڱو مشهور ٿيو آهي ۽ منجھس وڌيڪ اڀرڻ جون صلاحيتون موجود آهن. پاڻ هيرالڊ رسالي لاءِ ڪم ڪري ٿو جنهن جي ايڊيٽر شيري رحمان آهي. شيري رحمان کي ايف آءِ اي تي لکيل مضمون ڪورٽ تائين آندو ۽ ان ۾ سندس سوڀ، کيس ملڪ ۽ ملڪ کان ٻاهر جي دنيا ۾ مشهور ڪيو.
اسان جي پيٽاري جي دوست ۽ اڇي موري (خيرپور) جي رهاڪو ميجر نجم قاضيءَ جي زال صفيه زبيدي (اقبال زبيدي جي ڀيڻ)ٻڌائيندي آهي ته سندس تڙ ڏاڏو يعقوب عرب ملڪ کان سنڌ ۾ آيو. ان جي پٽ شفي محمد (يعني ڀاڄائي صفيه جي پڙ ڏاڏي) هالا مان شادي ڪئي جنهن مان کيس ٻه پٽ ٿيا، هڪ عبدالرحمان جيڪو بئريسٽر ۽ ڪراچيءَ جو ميئر ٿيو ۽ ٻيو صفيه جو ڏاڏو جيڪو حيدرآبد جو مشهور سماجي ڪارڪن ڄاڻو عالم مڃيو وڃي ٿو. عبدالرحمان کي ٻه پٽ ٿيا، هڪ طفيل علي ۽ ٻيو حسن علي. حسن علي عبدالرحمان سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر به ٿي رهيو. کيس ٻه ڌيئرون آهن. هڪ نجما رحمان جيڪا انگلنڊ ۾ رهي ٿي ۽ سنڌ ۾ ان جي ڪلچر تي ڪافي سالن کان ريسرچ ورڪ ڪري رهي آهي ۽ ٻي هيءَ شيري رحمان جيڪا هيرالڊ رسالي جي ايڊيٽر آهي.
اسٽيج تي سليم آصمي، عبدالجبار ڇاپرا، نثار عثماني، رزاق بگٽي ۽ مجاهد بريلوي ويٺل هئا. جلسي جي ڪارروائي هلائڻ لاءِ ٽي ويءَ جي مشهور شخصيت انور مقصود هو جنهن جو ويجھڙائيءَ ۾ ٽي ويءَ تان شروع ٿيل پروگرام “چئنل اڍائي” بند ڪيو ويو هو. ان ڪري جو ان ۾ ڪجھه سرڪاري ادارن / آفيسرن تي تنقيد ڪئي وئي ٿي. انور مقصود پنهنجن دلچسپ ٻٽي معنائن وارن جملن سان ماڻهن کي آخر تائين چڱو کلايو.
محترما بينظير جي اچڻ سان پيپلس پارٽي جي ڪارڪنن ڪافي افراتفري مچائي ۽ نعرا هنيا جنهن ڪري هڪ ادبي محفل سياسي رنگ اختيار ڪرڻ واري هئي. انهن کي ماٺ ڪرائڻ لاءِ انور مقصود رکي رکي اعلان ڪيو ٿي ته پنهنجو پاڻ تي ضابطو رکو، پر ڪيترا ڪارڪن پٺين ڪرسين تان اٿي اڳئين ڏي وڌي رهيا هئا. آخر انور مقصود هٿ ٻڌي چيو: “منهنجو پيپلزپارٽيءَ جي ڪارڪنن کي عرض آهي ته هو خاموشيءَ کان ڪم وٺي في الحال جيڪا ڪرسي ملين ان تي ويهي رهن. ۽ پوءِ....”
جلسي جي شروعات ڪندي هن چيو : “پيپلس پارٽي، حبيب جالب ۽ مون ۾ اها اهم هڪجهڙائي آهي ته وقت جي حڪومت کي جڏهن وڻي تڏهن هنن کي ۽ منهنجي ٽي وي پروگرام کي بند ڪريو ڇڏي.”
ڪتاب جي ليکڪ مجاهد بريلويءَ پنهنجي تقرير ۾ چيو: “هن کان اڳ مون ڀٽو صاحب تي ڪتاب لکيو هو ۽ ان جي رونمائي حبيب جالب کان ڪرائڻ چاهي ٿي پر هو ان کان اڳ جيل ۾ هليو ويو. ۽ هاڻ حبيب جالب جي ڪتاب تي محترمه بينظير کي سڏايو اٿم ته ان جي حڪومت هلي وئي آهي ۽ مڙس جيل ۾ آهي.”
بينظير پنهنجي تقرير ۾ ڪتاب جي ليکڪ جي محنت کي ساراهيندي چيو ته مجاهد بريلويءَ کي هاڻ ڪو اهڙو ڪتاب لکڻ کپي جو اسان بدران پاڻ جيل ۾ هليو وڃي.
ڪراچي، سال 1991