ناڻو ڪنواري ڇوڪريءَ مثل آهي
هن مون کي اسان جي هڪ وزير جو مثال ڏنو جيڪو لنڊن جي هڪ اعليٰ اسٽور تان پنهنجي زال سان گڏ لکين رپين جي خريداري ڪري رهيو هو. هو لنڊن ۾ سرڪاري دوري تي آيو هو. ”هڪ سعودي عرب جو شهزادو يا برونائي جي حاڪم جو ڀائٽيو ڀاڻيجو ڀلي ائين خريداري ڪري پر اسان جهڙن غريب ۽ اوڌر تي هلندڙ ملڪن جي سياستدانن ۽ ڪامورن کي ائين ڪرڻ هرگز نه جڳائي..“ هن ٻڌايو.
“اسان جي روپئي جو اگھه ڏينهون ڏينهن ڇو گھٽبو وڃي؟” مون هڪ ڪامرس جي ڄاڻوءَ کان پڇيو.
“در اصل ڳالهه هيءَ آهي ته حڪومت ڳالهه ته ڪري ٿي پر پنهنجي عياشيءَ کي نٿي گھٽائي. اسان وٽ سرڪاري آفيسر يا وزير ۽ سياستدان ٿي اچڻ معنيٰ عوام جي خذمت ڪرڻ ناهي پر عياشي ڪرڻ آهي. پوءِ ملڪ جي خزاني ۾ ناڻو نه آهي ته به قرض کڻي عيش ڪيو وڃي ٿو. (بنا ان سوچ جي ته اهو ڪيئن لاهبو) يا نوٽن مٿان نوٽ ڇاپيا وڃن ٿا. ڏهين رپئي جي پني جي شيٽ تي پنجاهه هزار هزار رپئي وارا نوٽ ڇپجي سگھن ٿا. اهو ڪم “ڪم خرچ بالا نشين” سمجھيو وڃي ٿو. پوءِ اها ڳالهه لڪي نٿي، هر هڪ کي خبر پئجيو وڃي ته ملڪ جي بئنڪن ۾ ايترو سون ناهي جيترا نوٽ ڇپجن پيا. پوءِ ماڻهو نوٽ بدران سون وٺن ٿا يا ڪنهن اهڙي ملڪ جا نوٽ وٺي رکن ٿا جنهن جي ساک آهي ۽ پوءِ ڏينهون ڏينهن رپئي جو اگھه وڃي ڪرندو. ٻين لفظن ۾ رپئي مان ماڻهن جو ويساهه گھٽجيو وڃي.”
ڏٺو وڃي ته ڏکڻ آمريڪا جي ڪيترن ئي ملڪن جي اها حالت ٿي چڪي آهي. ملڪ جو پنهنجو سڪو رکڻ بدران اتي جا ماڻهو آمريڪي ڊالر، برٽش، پائونڊ يا جرمن مارڪ رکن ٿا. جنهن وٽ به چار پئسا گڏ ٿين ٿا اهو پهرينءَ واندڪائيءَ ۾ اهي مٽائي ڊالر وٺيو اچي. ڏينهون ڏينهن ڊالر جو وڃي اگھه چڙهندو.
“در اصل اهو ڊالر جو اگھه نٿو چڙهي.” هوائي جهاز ۾ مون سان سفر ڪندي هانگ ڪانگ جي هڪ چيني واپاريءَ مون کي ٻڌايو“ پر ان ملڪ جي ڪرنسي جو اگھه پيو ڪري، مثال طور آمريڪا ۾ ٽن ڊالرن ۾ آئيسڪريم جو هڪ ليٽر (ڪلو گرام) ملي ٿو ۽ اڄ ڪلهه توهان جي ملڪ پاڪستان ۾ هڪ آمريڪي ڊالر ٽيهن رپين جو آهي پر پنج سال اڳ جڏهن آمريڪي ڊالر ارڙهين رپئي جو هو ته به آمريڪا ۾ آئسڪريم جو ليٽر ٽن ڊالرن ۾ مليو ٿي. يعني آمريڪا جو ڊالر نٿو وڌي يا کڻي ڪو معمولي چڙهندو هجي پر جيڪو ڪري پيو اهو توهان جي ملڪ جو ناڻو (روپيو) پيو ڪري. ٻين لفظن ۾ شين جا اگھه ايترو نه پيا ڪرن پر ناڻي جو قدر پيو ڪري. سعودي عرب ۾ سڄي ڪڪڙ ڇهن ريالن ۾ اڄ کان ڏهه سال اڳ ملي ٿو. اڄ به ايتري ۾ ئي ملي رهي آهي ۽ ٿي سگھي ٿو ايندڙ ڏهن سالن ۾ اهو ئي اگهه رهي، پر پاڪستان جهڙا ملڪ جن جي ايڪانامي ڏينهون ڏينهن خراب ٿيندي وڃي ۽ وڃي ٿو رپئي جو اگھه ڪرندو. انهن لاءِ سعودي عرب جي هر شيءِ ڏينهون ڏينهن مهانگي محسوس ٿيندي.”
اسان جو غريب حاجي جيڪو ايڪانامڪ جي اصولن کان اڻ واقف آهي اهو پنهنجو پاڻ ۽ پنهنجي حڪومت کي ڏوهي چوڻ بدران سعودي عرب جي دڪاندار تي ئي ڇوهه ڇنڊي ٿو ته نڀاڳا عرب ڏينهون ڏينهن وڃن مهانگائي ڪندا.
۽ اها مهانگائي ايتري ته وڌندي وڃي جو اسان جي ڳوٺن جا ماڻهو به رپيا مٽايو وٽن ڊالرن ۾ اڪائونٽ کولرائيندا. سپر هاءِ وي تي هن دفعي پنڪچر ٿيل ٽائر ٺهرايم ته مستريءَ في پنڪچر جا ويهه روپيا گھريا.
“شهر ۾ ته پنڌرهن ٿا وٺن.” مون چيومانس.
“اسان به پنڌرهن وٺندا هئاسين. ٽيو ڏينهن کان ويهه ڪيا اٿئون.” پير اگھاڙي ڏاڙهي وڌيل ۽ تيل ۾ ڪارا ٿيل ڪپڙن ۾ ملبوس مستريءَ ٻيڙيءَ جو ڪش هڻي چيو.
“ڇو ڀلا..؟ مون تعجب مان سبب پڇيو.
“ڇو ڀلا!” هن جواب ڏيڻ بدران پهرين منهنجو سوال اهڙي نموني سان ورجايو ڄڻ چئي رهيو هجي ته صفا ڪو ڄٽ آهين. پوءِ مون کي مٿي کان پيرن تائين غور سان ڏسي چيو، “گذريل ٻن مهينن ۾ ڊالر جو اگھه پنجويهن کان وڃي اٺاويهه ٿيو آهي پنڪچر جا پئسا نه وڌائينداسين ته ٻيو ڇا.”
آئون اهو ٻڌي في الحال حيرت ۾ پئجي ويس. مون ته شايد ائين وقت پاس ڪرڻ لاءِ کڻي سوال ڪيو. مون کي اها ڄاڻ هئي يا نه ته ڊالر جو اگھه ٽي رپيا چڙهي ويو آهي. (يا اسان جي پياري رپئي جو اگھه ڪري پيو آهي) پر اها ڄاڻ نه هيم ته اسان جي رپئي جو مان ۽ قدر ايڏو ڪري پيو آهي جو نه فقط مٿين ليول جا واپاري ڪارخانيدار ۽ معاشيات جا ڄاڻو سمجھي ويا آهن پر هڪ عام اڻ پڙهيل ماڻهو، جيڪو شهر ۽ آبادي کان ڏور ويٺو آهي اهو به واقف ٿي ويو آهي. اها هڪ بيحد ڳنڀير Situation آهي. هي ائين آهي جيئن ڪنهن عورت جي رنڊي هجڻ جي خبر فقط هن جي يارن ۽ اوڙي پاڙي جي چند ماڻهن تائين محدود هجي، پوءِ هن جي ڪرتوتن جي خبر ايتريقدر عام ٿي وڃي جو شهر جي ننڍي وڏي کي پئجي وڃي ته فلاڻي عورت جيتوڻيڪ پاڻ کي وڏين چادرن ۾ ڍڪي شريف ٿي ٿي هلي پر آهي ڪانه. جڏهن ناڻي جو اگھه به هڪ وار ڪِرڻ لڳي ٿو ته ڪرندو رهي ٿو. روس ڪيڏو طاقتور ملڪ آهي. سرڪار ي طرح هو روبل جي کڻي ڪهڙي به قيمت رکن ٿا پر عام مارڪيٽ ۾ ٽَڪو به نٿو لهي.
ڏکڻ آمريڪا جي هڪ ملڪ (Peru) جو مثال اکين اڳيان آهي. هن ملڪ جي ڪرنسي (سڪو) وڃي ٿو ڪرندو. ملڪ جي حاڪمن ۽ آفيسرن کي ڪو خيال ناهي. وڃن پنهنجا گھر ڀريندا ۽ عيش ڪندا ۽ نوٽ مٿان نوٽ ڇپيندا. بقول ڪنهن جي پيرو (Peru) ملڪ جي ڪرنسي (نوٽ) واهيات پني ڀور آهن (They are useless paper pieces).
انڊونيشيا وانگر پيرو جا به ڊالر ۾ سوين نوٽ ملن ٿا. هوٽل ۾ هڪ رات جي رهائش جي مسواڙ لاءِ ٽي چار بنڊل نوٽن جا ڏيڻا پيا. ظاهر آهي ملڪ جي ڪرنسي ڪِرڻ ڪري مهانگائي ٿئي ٿي .... ڊالر جو اگھه چڙهي ٿو ۽ جيترو چڙهي ٿو اوترو عوام ان کي خريد ڪري ٿو، جو هن جو پنهنجي ملڪ جي ڪرنسيءَ مان وشواس نڪرندو وڃي ۽ پوءِ اهڙي ملڪ جو نوٽ ڪو فقير به نٿو وٺي.
ڪجھه ڏينهن اڳ هڪ منهنجو جهازي دوست پيرو (ڏکڻ آمريڪا) کان موٽيو. هن ٻڌايو ته اتي جي پئسن جو اگھه ايترو ڪري پيو آهي جو نوٽ ڪاڪوسن ۾ نظر اچن ٿا. پيرو جي گاديءَ جو شهر ليما آهي پر هنن جو جهاز پيرو جي هڪ بندرگاهه Callao (ڪايائو) ويو هو. (اسپيني زبان ۾ ڊبل ايل کي واءِ اچاريو وڃي ٿو. سو لکبو ڪالائو آهي پر پڙهبو ۽ سڏبو ڪايائو آهي). هنن جو جهاز ڪايائو بندرگاهه ۾ ڪافي ڏينهن هو. سامان لاهڻ بعد جهاز جي مرمت ٿيڻي هئي جنهن لاءِ جهاز کي ڊراءِ ڊاڪ (خشڪ گوديءَ) ۾ وٺي ويا. جهاز جڏهن ڊراءِ ڊاڪ ۾ هوندو آهي ته پاڻيءَ جي هار وير تي منع ڪئي ويندي آهي. باٿ روم يا ٽوائليٽ لاءِ جهاز تان هيٺ لهي ڪناري جا ڪاڪوس استعمال ڪرڻا پوندا آهن، پر لڳي ٿو ته جهاز تي ڪم ڪندڙ مزورن مان ڪنهن کي اهڙي ته امرجنسي درپيش آئي جو هو جهاز تان هيٺ لهڻ بدران جهاز جي ئي ڪاڪوس ۾ گھڙي ويو. صفائي لاءِ پاڻي نه هجڻ ڪري هو نوٽن سان اگھي آيو. هونءَ به ناڻي جو اگھه ڪرڻ ڪري پيروءَ ۾ ايڏي ته مهانگائي وڌي وئي آهي جو ٽئاليٽ پيپر جي هڪ رول خريد ڪرڻ لاءِ جيترا نوٽ ڏيڻا پون ٿا اهي جي هڪ ٻئي سان ڳنڍجن ته ذري گھٽ اڌ رول جيترو پنو ته ٿي وڃي.
هينئر حيدرآباد ڪراچي سپر هاءِ وي تي ڪارن جي ٽائرن جا پنڪچر ٺاهڻ واري همراهه جي واتان اهو ٻڌي ته مهيني ۾ ٽي دفعا ڊالر جو اگھه چڙهي چڪو آهي (جيڪو در اصل اسان جي رپئي جو ملهه ڪرڻ سمجھڻ کپي) جو سوچي پيرو جهڙا ملڪ ڌيان ۾ اچي رهيا آهن جن جي ناڻي (ڪرنسي) جو قدر ڏينهون ڏينهن چڙهڻ ۽ بهتر ٿيڻ بدران ڪري رهيو آهي جنهن لاءِ (يعني ڪرنسي لاءِ) ٽوڪيو جي شپ يارڊ جو فائننس ڊئريڪٽر اسان جهڙن ملڪن کان آيل سرڪاري نمائندن کي هميشه اهو چوندو هو ته:
‘Once you loosen a currency, it is gone forever - like virginity.’
(مالمو_ سئيڊن 1992)